Yapon riyaziyyatı
Yapon riyaziyyatı və ya vasan (和算?) – Edo dövründə ortaya çıxmış və Meyci islahatına qədər Yaponiyada istifadə olunmuş ənənəvi riyazi sistem.[1] Meyci islahatından sonra Avropadan Yaponiyaya gətirilmiş riyazi sistem isə yosan (洋算?) adlanır.[1] Abak və bir neçə termindən başqa vasan hazırda Yaponiyada sadəcə tarixi mövzu hesab olunur.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
XIX əsrə qədər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Formal riyaziyyat Yaponiyaya ilk dəfə VII-VIII əsrlərdə Çindən gəlib.[1] Lakin vurma cədvəli kimi sadəcə riyazi vasitələr istisna olmaqla, bu biliklərin çoxu unudulub.[1] XVI əsrdə yaponlar Çindən gələn və arifmetika formasında olan yeni riyazi biliklərlə tanış olublar.[1] Bu yeni riyaziyyatın faydalı olacağını düşünən samuray və tacir siniflərinin dəstəyi ilə Yaponiyaya xas olan yeni riyazi sistem inkişaf etmişdir.[1]
Yapon riyaziyyatı haqqında olan və dövrümüzə qədər gəlib çatmış ən köhnə traktat 1620-ci ildə Mori Şiqeyoşi tərəfindən nəşr olunmuş "Bölmə haqqında yazılar" əsəridir.[1] Onun tələbəsi olan Yoşida Mitsuyoşi tərəfindən 1627-ci ildə nəşr olunmuş "Cindoki" əsəri isə praktiki hesablamalarda geniş istifadə olunmuş, uzun müddət arifmetika dərsliklərinin başlıqları üçün termin olaraq işlədilmişdir.[1] Həmin dövrdə Çindən gələn, çubuqlarla hesablama metodu olan tenqencutsu metodu sayəsində bir məchulu olan cəbri bərabərlikləri hesablamaq mümkün olmasa da, eynivaxtlı bərabərlikləri həll etmək üçün yorucu metod idi.[1] Yaponiyada "Vasan tanrısı" olaraq adlandırılan Seki Takakazunun hazırladığı cəbri notasiya sisteminə qədər bu problem həll olunmamış qalmışdır.[1] Seki determinantlar nəzəriyyəsini inkişaf etdirmiş, dairənin çevrəsini hesablamaq üçün düstur tapmış, beləliklə, vasanın bünövrəsini qoymuşdur.[1]
Sekinin tələbəsi olan Takabe Katahiro "Tetsucutsu sankey" (1722) əsərində genişlənmə və görüşmə sürəti nəzəriyyələrini inkişaf etdirmişdir.[1] Qəribəliyi ilə tanınan riyaziyyatçı Kuruşima Yoşihiro XVIII əsrdə Laplas teoremini və Eyler funksiyasını avropalı alimlərdən öncə kəşf etmişdir.[1] Həmin dövrdə yaşamış Matsunaqa Yoşisuke pi ədədini 50-ci mərtəbəyə qədər hesablaya bilmiş, Kuruşima ilə birlikdə çalışaraq Seki və onun tələbələri tərəfindən inkişaf etdirilmiş riyaziyyatı sistemləşdirmişdir.[1] Bu iş Yamaci Nuşizumi tərəfindən davam etdirilmişdir.[1] Yamacinin tələbələrindən biri olan, Kurume daymyosu Arima Yoriyukinin 1769-cu ildə yazdığı, vasan prinsiplərindən bəhs edən "Cuki sampo" əsəri ilə riyaziyyatı populyarlaşdırmışdır.[1] Yamacinin digər tələbəsi olan Acima Naonobu qövslər və çevrələr elmini inteqral hesablamalar nəzəriyyəsinə qədər inkişaf etdirmişdir.[1] Acimanın işləri tələbəsi olan Vada Nei tərəfindən davam etdirilmişdir.[1] Vada müəyyən inteqrallar cədvəlini hazırlamış və Qərbdəki sistemə oxşayan sistem hazırlamışdır.[1]
XIX əsrdən sonra[redaktə | mənbəni redaktə et]
XVII-XVIII əsrdə yaşamış vasan alimlərinin çoxu samuray sinifindən olsa da, XIX əsrin birinci yarısında bir çox tacir sinifindən şəxs vasanla məşğul olmağa başlamışdır.[1] Lakin bu dövrdə yeni nəzəriyyələrindən böyük irəliləyişlər olmamışdır, məktəblər arasında mübahisələr getmişdir.[1] Aida Yasuaki Moqamiryu (və ya Saycoryu) adlı məktəb qurmuş və 20 il boyunca Yamacinin tələbəsi olan Fucita Sadasuke ilə mübahisə aparmışdır.[1] Mübahisələr riyaziyyatından özündənsə, məktəblərin nüfuzu ətrafında cərəyan edirdi.[1]
XIX əsrin ortalarında həndəsi fiqurları öyrənmək populyarlaşmışdır.[1] Yapon riyaziyyatçılar dəniz naviqasiyası və digər praktiki məqsədlər üçün astronomiya, triqonometriya, loqaritma və digər riyazi aspektləri Avropadan götürməyə başlamışdırlar.[1] Meyci dövrünün ilk illərində vasan alimləri yeni məktəb sistemi üçün riyaziyyat kurrikulumunun inkişaf etdirilməsində köməklik etmişdirlər.[1] Yaponiyanın ən qədim akademik cəmiyyəti olan və hazırkı Yaponiya Riyaziyyat Cəmiyyətinin sələfi olan Tokio Suqakuşa cəmiyyəti 1877-ci ildə təsis olunanda üzvlərinin yarısından çoxu vasan təhsili almışdı.[1] Lakin əsrin sonuna doğru Qərb riyaziyyatı vasanı geridə qoymağa başlamışdır.[1]
Məşhur riyaziyyatçıları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Mori Şiqeyoşi (XVII əsr)
- Yoşida Mitsuyoşi (1598–1672)
- Seki Takakazu (1642–1708)
- Takebe Katahiro (1664–1739)
- Matsunaqa Yoşisuke (1690–1744)
- Yamaci Nuşizumi (1704–1772)
- Arima Yoriyuki (1714–1783)
- Fucita Sadasuke (1734–1807)
- Acima Naonobu (1739–1783)
- Aida Yasuaki (1747–1817)
- Kuruşima Yoşihiro (d.[1] 1757)
- Vada Nei (1787–1840)
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Kodansha Encyclopedia of Japan. VIII cild. Tokio: Kodansha. 1983. səh. 231. ISBN 0-87011-628-2. İstifadə tarixi: 12 mart 2022.