Almanların Turfan ekspedisiyaları

Albert Qrünvedel

Turfan ekspedisiyaları- 1902-1914-cü illərdə Çinin Sincan bölgəsinə, əsasən Turfan şəhərinə təşkil edilmiş ekspedisiyalar. Bu səfərlər Berlin Etnoqrafiya Muzeyinin keçmiş rəhbəri Albert Qrünvedelin təşəbbüsü ilə Albert von Le Coq tərəfindən təşkil edilmişdi. Muzey kollektivindən olan və səfərlər zamanı mağaralardakı rəsmlərin fotoşəkilini çıxarmaqla məsul şəxs Teador Bartus hər 4 ekspedisiyada da iştirak etmişdir. Hər iki rəhbər həm Qrunvedel həm də Le Coq ekspesiyalardan minlərlə fotoşəkillə yanaşı bir çox əşya və 40 mindən çox mətnlə Berlinə qayıtmışdır. 1902-ci ildə ilk araşdırma qrupu silah manufakturaçısı Fridrix Krupp tərəfindən maliyyələşdirilən bu səfərə başlamış, 1 il sonra isə xəzinələrlə dolu 46 sandıqla səfəri tamamlamışdı. Bunun nəticəsində həvəslənən II Vilhelm ikinci ekspedisiyanın maliyyələşdirilməsinə kömək etdi. Üçüncüsü isə Mədəniyyət Nazirliyinin vəsaiti hesabına maliyyələşdirilib. Le Coq rəhbərliyi altında dördüncü ekspedisiya bir çox çətinliklərlə üzləşdi və nəhayət, 1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə yarımçıq qaldı.

Xüsusilə ikinci ekspedisiya zamanı Təkləmakan səhrası ətrafında qədim şimal marşrutu boyunca bir sıra yerlərdə mühüm tapıntılar aşkar edilmişdir.

Coğrafi mövqeyi

Turfan şəhəri Şimali İpək yolu üzərində Çinin Sincan bölgəsində yerləşir. Şəhər dəniz səviyyəsindən 154 m aşağıda, 170 km² sahəni əhatə edir. Bura həmçinin almanların qiymətli sənət əşyalarını və bir çox dillərdə yazılmış mətnləri toplamaq üçün ekspedisiyaların aparıldığı arxeoloji sahədir.

Tarixi

Albert Von Le Coq

Əraziyə ilk beynəlxalq səviyyədə diqqət isveç səyyah Sven Hedin tərəfindən yetirilmiş, səyyah Avropalı və yapon arxeoloqları sözügedən Mərkəzi Asiyada arxeoloji tapıntı və kəşfiyyatlara uyğun perpektivli sahəyə cəlb etmişdir. Sven Hedin özü isə 1928-1935-ci illərdə Turfana son ekspedisiyasını həyata keçirmişdir. Səfər zamanı toplanan bütün materiallar günümüzdə Stokholm Etnoqrafiya Muzeyində saxlanılır.

Onun ilk təklifindən sonra 1879-cu ilin sentyabrın 27-dən noyabrın 21-ə kimi eləcə də 1914-1915-c illərdə bir sıra rus, 1906-1908-ci illərdə fin, 1908-19014-cü illərdə isə yapon tədqiqatçılar əraziyə səfər etmişdir. Həmçinin Böyük Britaniya, Fransa və Amerikadan da bir çox tədqiqatçı Turfana axın etmiş, 1928-ci ildən isə Çin arxeoloji kompaniyaları bu ekspedisiyaları davam etdirmişdir.

1899-cu ildə Romada açılan Beynəlxalq Şərq Elmləri sərgisinə gələn Klementz Dmitri Aleksandroviç və onun həyat yoldaşı Yelizaveta Nikalayevna Klements Berlinə gələrək görüşdən əvvəl Albert Qründvedellə görüşürlər. Albert Qründvedel 1893-cü ildə yazdığı "Buddistche Konst in India", yəni "Hindistanın Buddizm incəsənəti" adlı kitabı ilə bütün Avropada şöhrət qazanmış, Hindistan və Tibet buddizmi üzrə mütəxəssis kimi tanınırdı. Klementz onunla əlaqə saxladı və Qrünvedelə bildirdi ki, o, Sincan ekspedisiyası zamanı tapdıqları tarixi əsərləri həmin iclasda sərgiləyəcək və Prussiya hökuməti əgər razılaşarsa, Rusiya Elmlər Akademiyasının gələcək ekspedisiyasında Qrünvedel və komandasının iştirakını arzulayır. Klementz həyat yoldaşı ilə Romadakı görüşdən qayıdanda yenidən Berlində dayandı və Qrünvedellə görüşdü. Bu dəfə onlar Qrünvedelə Roma Beynəlxalq Sərgisində sərgilədiyi Turfan divar rəsmlərini göstərdilər. Bu rəsmləri gördükdən sonra Qrünvedelin Sincan bölgəsinə, xüsusən Turfana marağı daha da artdı. Bu səbəbdən 1902-ci ildə Qrünvedel özü Turfana ekspedisiya təşkil etmək qərarına gəldi, lakin bu, Prussiya Elmlər Akademiyası tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Ona görə də bu ekspedisiyanın bütün xərclərini özü toplamalı oldu. Səyahət pullarının bir hissəsini bəzi maliyyə qurumları, bir qismini fiziki şəxslərdən, bir qismini isə muzeydən toplanılmışdı. Onlar bu ekspedisiyada ruslarla əməkdaşlıq edə bilməsələr də, ruslar Qrünvedel və qrupuna tranzit bilet və hökumətin icazəsini almağa kömək etdilər. 1901-ci ilin oktyabrında Aurel Stein ikinci Sincan ekspedisiyasına başlamazdan əvvəl Berlinə gəldi və Sincan haqqında vacib məlumatları Qrünvedellə bölüşdü. 1902-ci il avqustun 11-də Qrünvedel Şərq tədqiqatçısı Hut və Etnoqrafiya Muzeyinin təcrübəli əməkdaşı Teodor Bartusla yola düşür. Onların hədəfi İpək Yolunun şərq tərəfindəki Turfan bölgəsi idi. İlk səfərin əsas istiqaməti Turfan olduğundan sonrakı səfərlər də “Turfan səfəri” adlanırdı.

Ekspedisiyalar

Turfanın coğrafi mövqeyi

Birinci Turfan ekspedisiyası

1902-1903 may

İstiqamət: Külcə-Urumçi-Turfan-Tokson-Qaraşar-Kuça-Kumutra-Qızıl-Aksu-Tumşuk-Maralbaşı-Qaşqar

1902-ci il avqustun 11-də Albert Qrünvedel, Corc Hut və Teador Bartus ilk ekspediya üçün yola düşdülər. İlk əvvəl onlar 10 saatlıq dəmiryolu səfəri ilə Peterburqa çatdılar. Orada məşhur türkoloq Vilhelm Radloff da onların qrupuna qoşuldu. Radlof Sincandakı Rusiya səfirliyi ilə əlaqə saxlayaraq səfər barədə onları məlumatlandırmış və kömək istəmişdi.

Daha sonra Peterburqdan Semeyə yola düşdülər. 18 sentyabrda isə Rus-Çin sərhəddinə çatdılar. Bu ərazinin ən əhəmiyyətli şəhərlərindən biri Külcə idi. Rus-müsəlman-tatar sahibkar Kazanov Fedorov onları qonaq etdi eləcə də , ərzaq tapmaqda köməklik göstərdi. Fedorov onlara həmçinin Budist mağaralarının rəsmlərini də göstərmişdi. 3 oktyabrda qrup kiçik karvanlar vasitəsilə Külcədən yola düşdü. Albert Qrünvedelin yoldaşına yazdığı məktubdan belə başa düşülür ki, onlar 4 oktyabrda Şui-dinə çatmış, 5 oktyabrı Usurqanda gecələmişdilər. 6-7 oktyabr tarixlərində Boro Coro dağlarından keçdikdən sonra isə 9 oktyabrda dağın zirvəsinə çata bilmişdilər. O yazırdı: " Oktyabrın 10-da biz U-taydan keçib Ta-kuon-Seyə çatdıq. Atlarımız çox yorğun olduğundan bir gecə burada qaldıq. Oktyabrın 12-də In-cho-ho və oktyabrın 13-də Xihuoya çatdıq. Onun hər bir hissəsi tamamilə Çin görünüşlü idi. Tarançılar, tatarlar və sartlar əhalinin az bir hissəsini təşkil edirdi. Oktyabrın 14-də Kumbulak bulağına gəldik. Biz burada düşərgə saldıq və sonra səhradan keçməli olduq. Heyvanlar və insanlar üçün həqiqətən işgəncə idi və biz bu yolu iki günə qət edə bildik.Oktyabrın 15-də hədsiz soyuqda səhrada kiçik bir qəsrdə gecələdik. Oktyabrın 16-da meşədən keçib Totoya, 17-də Kurt-tuya çatdıq. Yerləri otlu, bəzən çöl, meşəlik, qırqovul, kəklik, çöl qazları olan bu yerdən keçdik. Oktyabrın 18-də Si-Qu-Soya çatdıq, orada monqolları gördük. Oktyabrın 19-da güclü yağışa görə gecələməli olduq. Oktyabrın 20-də böyük Şihezi şəhərinə çatdıq. Şəhərə girəndə dar bazar ərazisində teatr tamaşası var idi, gözəl, rəngarəng mənzərə idi. Orada bazarda xüsusilə meyvələr, şaftalılar və gözəl üzümlər var idi. Bundan sonra bölgə çox maraqlı olmağa başladı. Hər yerdə qədim şəhərlərin və məbədlərin xarabalıqları var idi. Yan-Tse-Hsiyə ayın 21-də, SenTe-Ço-Dseyə isə 22-də çatdıq. Orada çin donu geyinmiş belçikalı missionerlərlə görüşdük, onlar bizi almanca salamladılar və çox vacib məsləhətlər verdilər. Oktyabrın 23-də böyük Manas şəhərinə, sonra 24-də To-Hu-Lo, 25-də Ço-Tu-By və Yu-Fo-Go-ya çatdıq və gecəni Şa-Da-Yo-pedə keçirdik və nəhayət, 27-də Urumçiyə çatdıq."

Bu komanda 1902-ci ilin dekabrından 1903-cü ilin aprelinə qədər Turfanda Singim, Bezeklik kimi yerlərdə qazıntı işləri aparmışdır. Bu ekspedisiya zamanı onlar soqd, çin, uyğur, monqol, tibet dillərində yazılmış çoxlu əlyazmalar, buddizm və manixeyizmlə bağlı çoxlu divar rəsmləri və digər tarixi əsərlər tapmışdılar. Ümumilikdə 44 tarixi sandıq əsər toplanılmışdı. Bu 44 sandıq əvvəlcə Sankt-Peterburq şəhərinə sonra isə gəmi ilə Berlinə göndərildi. Onlar 1903-cü ilin iyulunda öz ölkələrinə qayıtdılar. Noyabr ayında da qutular gəldi. İlk səfərdə əldə edilən əsərlərin sayı az olsa da, bu səfər sonrakı illərdə ediləcək səfərlərə hazırlıq idi.

İkinci Turfan ekspedisiyası

Noyabr 1904- dekabr 1905

Ekspedisiyalarda tapılmış rəsm əsəri

İstiqamət: Urumçi-Turfan-Qumul-Turfan-Kuça-Qaşqar

İkinci ekspedisiya üçün xalqdan topladıqları ianələr 42.000 Mark təşkil etdi. Bunun 15.000 Markı tarixi əsərlərin daşınması üçün istifadə olunmuşdur. Maliyə problemini həll etdikdən sonra hazırıqlar bir həftə davam etdi. 1904-cü il sentyabrın 12-də komanda yenidən Berlindən yola düşdü. Onlar əvvəlcə, Peterburqa gəldilər. Burada Rusiya Elmlər Akademiyasının üzvləri ilə görüşüb, Almaniyanın buradakı konsulluğuna yollandılar. Bundan sonra Peterburqdan Moskvaya, oradan beş gün sonra Omsk şəhərinə çatdılar. Sentyabrın 29-da isə gəmiyə minərək İrtış çayı vasitəsilə Semeyə çatdılar. Qış fəslinin yaxınlaşdığını nəzərə alaraq tez hərəkətə keçməyə çalışsalar da, müəyyən səbəblərdən yalnız oktyabrın 2-də Semey şəhərini tərk etdilər. Arada on dayanacaqdan keçərək oktyabrın 4-də Sergi Bor şəhərinə çatdılar. Dörd gündən sonra onlar 11 dayanacaq keçərək Tarbaqatay vilayətinin sərhəd bölgəsi Baxtıya çatdılar və orada bir gün qaldılar. Daha sonra oktyabrın 9-da bir az irəlidə Çöçəkə doğru yola düşdülər. 2 noyabrda komanda Urumçi şəhərinə çatdı. Burada çin üslubunda tikilmiş məbəd gördülər və şəkillərini çəkdilər. Noyabrın 13-də Urumçidan Turfana yola düşdülər. Onlar noyabrın 17-də Turfana, ertəsi gün isə Astanaya gələrək, burada araşdırma aparmaq istədilər. Bura, uyğur əkinçilərinin və tacirlərinin yaşadığı şəhər idi. Burada Savut adlı bir əkinçinin evini kirayəyə götürdülər. Alman heyəti və rus heyəti hələ Rusiyada olarkən Turfan və Kuçada birgə qazıntı işləri aparmağa razılaşmışdılar. Lakin almanlar Turfana gələndə ruslar onları gözləmədən qazıntılara başladı. Von Le Coq Qrünvedelin göstərdiyi yerlərə getdi və orada da qazıntılar apardı. Amma istədiyi sayda əsər əldə edə bilmədi. Bu ekspedisiyada ələ keçirilən əşyalar 40 sandıq, hər sandığın çəkisi isə 60 kiloqram idi. Əsərləri əvvəlcə dəvəyə mindirərək Çöçəkə, sonra isə “Ümid Dərnəyi” vasitəsilə Avropaya göndərdilər. Mart ayında Turfanda İdikut ərazisində qazıntı işlərini davam etdirdilər. Onlar burada kifayət qədər çox şey tapa bilmişdilər. Dağıntılar arasında məbədin kitabxanasını tapdılar. Amma dağdan yağan qar selindən buraya xeyli ziyan dəymişdi. Bundan sonra aprel ayında Bəzəklik Min Budda mağarasına gəldilər. Von Le Coq burada sağ qalan mağara kamerasından bütün divar şəkillərini çıxartdırdı. Əslində, Qrünvedel ona bu bölgədəki rəsmlərə toxunmamasını söyləmişdi, lakin Von Le Coq növbəti dəfə gəlib-gəlməyəcəyini bilmədiyi üçün, buna bənzər bir çox başqa divar rəsmləri olduğu üçün onları sökməyə qərar verdi. May ayında Le Coq qazıntı zamanı tapılan əsərlərin toplanması və təşkili ilə məşğul oldu. Bu dəfəki ekspedisiyada əldə edilənlər 60 sandıqdan ibarət idi və hər birinin çəkisi 115 kq idi. İyun ayında Le Coq özü Urumçiyə getdi və Bartusu Yarhotoya (Yargül) göndərdi. İyulda yenidən Urumçiyə getdi və Bartusu Turfanın şimal tərəfindəki Bulaqa göndərdi. Bu iki qazıntıdan Bartus çoxlu tarixi əsərlər aşkar etmişdi. Bunları göndərdikdən sonra iyulun ortalarında Turfan çox isti olduğu üçün burada qalmaq istəmədilər və Qumula getməyə qərar verdilər.

Avqustda Lukçuna yola düşdülər. Avqustun 13-ü Qumul şəhərinə çatdılar. Qumulda çoxlu tarixi xarabalıqlar tapılmışdı. Buranı idarə edən Şah Maqsud Lukçunu idarə edən şəxsin qayınatası idi. Şah Maqsud bəy onlara öz bağını qazmağa icazə verdi. Bu yer dağ bölgəsinə yaxın olduğundan qar daşqınları nəticəsində zədələnmişdi. Ona görə də qazıntı üçün çox səy göstərilsə də, heç nə əldə oluna bilmədi. Avqustun 18-də Altam adlı yerdə Qrünvedeldən teleqram gəldi. Teleqramda o, oktyabrın ortalarında Qaşqara gələcəyini bildirirdi. Von Le Coq və komandası avqustun 21-də Qumuldan çıxıb Turfana getdilər və topladıqları tarixi əsərləri bir daha Avropaya göndərdilər. Sentyabrın 11-də yenidən yola düşdülər və 18 gün sonra Korlaya çatdılar. Burada bir müddət dincəldikdən sonra sentyabrın 24-də Bügürə gələ bildilər.

Sentyabrın 17-də nəhayət Kuçaya çatdılar. Onlar burada da bir buddist mağarasına rast gəldilər, lakin çox araşdırma və qazıntı aparmadan yola düşməli oldular. Sentyabrın 30-da Kuçadan yola düşdülər.

Üşüncü Turfan ekspedisiyası

Dekabr 1905-aprel 1907

İstiqamət: Qaşqar-Tumuşuk-Kuça (1906, yanvar), Qızıl-Qaraşar-Kumutra(1906 fevral)-Korla, Şorcuq-Turfan (iyul, 1906)-Urumçi-Qumul-Tuyuq (yanvar,1907), Şorcuq (fevral,mart 1907)-Turfan-Urumçi.

Qrünvedel ilk səfərinin kitabını nəşr etdirdikdən sonra 17 sentyabr 1905-ci ildə Berlindən Peterburqa getdi. Fotoqraf Hermann Pohrt da sentyabrın 23-də ona qoşuldu. Tranzit sənədləri çatışmadığına görə o, sentyabrın 29-dək Peterburqda qalmalı olub. Sonra səyahət Moskvaya doğru davam etdi.

Qış gəlib çatdıqda Rusiya sərhəddinin İrkeştam dayanacağına qədər yeddi gün yol getdilər. Onlar iki gün Külcə çayı boyunca yol qət etdilər, sonra isə 4000 metrlik Telki dağına qalxdılar. Qrünvedel məktublarında yazırdı: "Altay dağları qışda bol yağış və qar yağan bölgədir. Uzun dərə yazdan payıza qədər yaşıl düzənliyə çevrilir və qırğızlar orada heyvanlarını otarırlar. Buranın yaşıllığı və çiçəkləri ilə indiyədək gördüyüm ən möhtəşəm vadidir."

Mərkəzi Asiyada Buddist rahiblər

Qrünvedel dekabrın 6-da əlli beş gün gec də olsa Qaşqara gəldi. Üç həftə Qaşqarda qaldılar. Dekabrın 30-da üçüncü ekspedisiya adlandırdıqları birgə tədqiqatlarını davam etdirdilər. İlk arxeoloji dayanacağını Le Coq kitabında “Sincanda Hella axtarışında” adlandırıb. Qrünvedelin sözlərinə görə, ilk dayanacaq Maralbaşının şimal-şərqindəki Uç Turfan səfəri, Aksudan bir neçə gün əvvəl planlaşdırılmışdı. Yerli əhalinin onlara tövsiyə etdiyi yer isə Aksunun qərbindəki çay vahəsi idi. Qrünvedel burada “Qızıl sarayın xarabalıqları olan Əfrasiabın köhnə şəhəri” haqqında eşitmişdi və onu çox ziyarət etmək istəyirdi.

Yanvarın 21-də Qrünvedel və komandası nəhayət Kuça vahəsinə yaxınlaşdılar. Bu vaxt eşitmişdilər ki, Qırmızı kəndin yaxınlığında böyük bir mağara məbədi var. Onlar yüklərini Kuçaya göndərdilər və özləri də Qırmızı çaya doğru irəliləməyə başladılar. Dini bəzəklərlə bəzədilmiş mağarar onları təəccübləndirdi. Divardakı boşluqlar və taxta oyma izləri dağ divarlarının ən hündür nöqtələrinə qədər görünürdü. Qrünvedel burada qalıb hər yeri bir-bir araşdırmaq istəyirdi. Bununla belə, Kuçaya qədər hər şeyi icarəyə götürə bilmişdilər. Təbii ki, onların burada qalması üçün kifayət qədər təchizat yox idi. İstəməsələr də, yazda qayıtmaq fikri ilə yollarına davam etdilər. Le Coq kitabıarənda Qızılda bu yerləri görən ilk alman olduğunu yazır və dostu Bartusla yanvarın 21-də buraya gəldiyini bildirir. Qrünvedel Bartus ilə birlikdə mağaraları, ətraf vadiləri və Muzart axını boyunca hündür qaya divarlarını araşdırdı. Əriyən qar əsrlər boyu dərin boşluqlar yaratmışdı və bu boşluqlarda oturma yerləri, meditasiya və sitayiş otaqları var idi. Qrünvedelin hələ 1903-cü ildə dediyi kimi, bəzi mağara rəsmləri şərq təsirini göstərirdi. O, bunu “Çin işi” adlandırmışdı. Lakin bu dəfə o, hind üslublu rəsm əsərinə də rast gəldi. Bu rəsmləri qələmlə köçürərkən Le Coq köməkçisi Karahoca ilə birlikdə ətrafdakı xarabalıqları izləmiş və təbiətin topoqrafik quruluşunu tanımağa çalışmışdır. Belə ki, o, cənubda Kuça, şərqdə Oş ətrafında Şayar və Toksunu gəzdi. Bu səfərlər zamanı o, çoxlu insanlarla tanış olub, folklor sahəsində çoxlu məlumatlar toplamışdı. Qrünvedel sağaldıqdan sonra dekabrın 30-da Qaşqarı tərk edərək Kuçaya yollandılar. Kuçaya çatdıqdan sonra birbaşa Qırmızı Min Buddanın mağarasına gəldilər. Bu dəfə dördü bir yerdə işlədiyindən iş əvvəlkindən də asanlaşdı. Pohrt fotoqrafiya və xəritəçəkmə işlərini, Von Le Coq və Bartus divar şəkillərini çəkdi. Qrünvedel araşdırma və təhlil aparırdı. Pohrt çincə, Von Le Coq isə uyğurca danışır, ona görə də hər ikisi tərcümə işi ilə məşğul olurdu. Buradan çoxlu əlyazmalar, divar rəsmləri və başqa xırda əşyalar əldə etdilər. Onlar Kuçanın başqa yerlərində də qazıntılar aparmış və çoxlu miqdarda material aşkar etmişdilər. Buradan toplanan tarixi eksponatların sayı 80 qutudan çox olub. Von Le Coq qayıtdıqdan sonra Qrünvedel Bartus və Pohrtla birlikdə Turfana qayıtdı. Bundan sonra Qumula yola düşdülər. Onlar burada da çoxlu tarixi əsərlər toplayıb, 1907-ci ilin mayında əvvəlcə Urumçiyə, oradan Rusiyaya, oradan da Berlinə qayıdıblar. Bu ekspedisiyada hər birinin çəkisi 70-80 kiloqram olan 128 sandıq və tarixi əsər götürülüb. Nümayəndə heyəti Bəzəklik, Qaraşahr, Korla, Kumtura, Sorçuk, Toyuk, Tumşuk, Turfan vahəsi və həmçinin Qızılda araşdırmalar aparmışdılar.

Dördüncü Turfan ekspedisiyası

May 1913- fevral 1914

Bəzəklik mağaralarında aşkar edilmiş IX əsrə aid divar rəsmi

İstiqamət: Qaraşar- Tumşuk- Kuça, Qızıl (iyun-sentyabr 1913)-Kiriş-Kumutra (noyabr 1913)-Tumşuk (dekabr -yanvar 1914)-Qaşqar.

Üçüncü Turfan ekspedisiyasından geri qayıtdıqdan cəmi 7 il sonra dördüncü ekspedisiyaya hazırlıq başladı, çünki alimlərin əvvəlki üç ekspedisiyadan topladıqları tarixi əşyaları araşdırmaq üçün illər lazım idi. Bu dövrdə Qing sülaləsinin süqutundan sonra Sincanda mürəkkəb vəziyyət yarandığı üçün Prussiya Elmlər Akademiyası onlara icazə vermədi və bildirdi ki, əgər getməkdə israr etsələr, öz təhlükəsizliklərinə özləri cavabdeh olacaqlar. Von Le Coq və Bartus qəbul edərək yol hazırlığəna başladılar. 1909-1910-cu illərdə nəhayət Rusiya Elmlər Akademiyası maddi yardım göndərdi və arxeoloji işlərin birinci hissəsinə icazə verildi.

Sənədlərdə avqustun 22-də yeni tədqiqat səfərinin planlaşdırıldığı göstərilir. Bilikli və təcrübəli Albert Qrünvedel bu dəfə komandanın rəhbəri qismində deyili idi. 1911-ci ildə Albert von Le Coq da "Çotşo"nun nəşrini tamamladı. Beləliklə, o, Sincanda yaşadığı dövrün nəticələrini dərc etdi və yeni tədqiqatlara müraciət etmək imkanı qazandı. Bartus da getməyə hazır idi. Le Coqun məktubları və hesabatlarından başqa bu dörd ekspedisiyanın mənbəyi kimi 1928-ci ildə nəşr olunmuş “Sincanda yerlər və insanlar” kitabını da göstərmək olar. Səyahət hesabatlarından başqa, “Sincanda Hella axtarışında” adlı ikinci və üçüncü nəşrlərində o, ölkədəki münasibətləri araşdırmış və insanlarla görüşlərinə daha çox yer ayırmışdı. 31 mart 1913-cü ildə Albert fon Le Coq və Teodor Bartus hazırlıq işləri başa çatdıqdan sonra Peterburq və Moskva vasitəsilə Daşkənd və Əndicana getdilər. Onlar mayın 9-10-da Rusiya sərhəddinin İrkeştam dayanacağını, bir gün sonra isə Çin sərhəddinin Uluqçat dayanacağını keçdilər. Beləliklə, onlar mayın 14-də Qaşqara çatdılar və Macartneylər tərəfindən qonaq edildilər. İyunun 5-də kiçik Maralbaşı qalasına çatdılar. Maralbaşından 8-11 iyunda Tumsuk xarabalıqlarını dolaşdılar. Pelliotun 1906-cı ildə tapdığı dəfn yerlərini ziyarət etdilər və yolun cənubuna doğru getdilər. Ümumi müşahidə apardıqdan sonra orta qaya üzərində işləməyə qərar verdilər. Əvvəlcə Qızıla getməyə və geri dönərkən Tumsuku hərtərəfli araşdırmağa qərar verdilər. Qızıl mağaralarında on gün qaldılar. Tezliklə, 27 və ya 28-də Le Coq Kuçaya qayıtdı. Daha sonra Kuçadan ayrılaraq Qızıl istiqamətinə getdi. Yolda arabir Qızıl Qarğadakı mağaralara nəzər salırdılar. İyulun 1-də Bartusa da Qızıl mağaraslnın girişinə çatır. Bartus "Qılınc daşıyan mağara" və "Qırmızı günbəzli mağara"dan böyük bir dəstə divar rəsmləri çıxararaq hamısını bir yerə yığdı. O, böyük bir işçi qrupu ilə illər əvvəl əlyazmaları tapdıqları 66 və 67-ci mağaraların qarşısına köçürdü. O, daha çox əlyazma tapmaq istəyirdi, lakin bir neçə fraqmentdən başqa heç nə tapmadı. Avqustun 2-də Le Coq və Bartus 36 qutu doldurdular. Başqa mağaralarda divar şəkilləri yığılmağa hazır idi. Bartus köməkçiləri ilə təkbaşına işləyirdi. Divardan ehtiyatla soyulan yağlı boya pambığa bükülmüşdü. O, lövhələrin üzərinə qoyulmuş və digər yağlı boya ilə arasına polyesterlər varidi. Daha sonra bu əsərlər otla doldurulmuş sandıqlara qoyuldu.

Avqustun ilk həftəsinin sonunda Le Coq Kuçaya getməyə qərar verdi. Bir neçə gün (9-12 avqust) Kuçada İsaxanla qaldı. Daha sonra 16 kilometr uzunluğundakı Subaşına yollandı, buradakı xarabalıqları və bir neçə mağaranı gəzdi. Divarların kərpicləri rütubətdən dağıntıya çevrilmişdi. O, buna görə də kəşfiyyatın daha mümkün olmayacağını gördü. Bununla belə, şəhərin şimalındakı bir mağarada araşdırma apara bildi. Pelliotdan fərqli olaraq onun ölçməyə ehtiyacı yox idi. Onun qeydlərində ölçülər haqqında məlumat yoxdur.

Le Coq bir həftə Subaşıda qaldı və daha çox şəhərin şimalındakı mağaralarda vaxt keçirdi. Burada tapılan çınqılları təmizlədikdən sonra girişi aça bildi. Sonra yenidən Kuçaya qayıtdı. Bundan sonra avqustun 23-də müsəlman zəvvarlarla birlikdə Ming Tan Atam məscidini ziyarət etdilər. Burada da Buddist Stupaların xarabalıqları var idi. İlk səfər Kuçanın şərqindəki Kirişə qədər davam etdi və onlar təxminən 10 gün burada qaldı. Ramazan ayının son həftəsinə (ehtimal ki, 9-30 avqust arasına) təsadüf etdiyi üçün işləmək üçün könüllü tapmaq mümkün olmadı. Le Coq vaxtını yoxlamağa sərf etdi. Qumturaya getməzdən əvvəl bir çox mağaraları araşdırıb, şəkillərini çəkdi. Kirişli bir neçə fəhlə ilə birlikdə tapdığı bütün mağaraları metrlərlə yığılmış qumdan təmizləyib boşaltdı və mağaraların planını cızdı. Burada çoxlu monastırlar, mağaralar və bəzi rəsm emalatxanaları var idi. Sentyabrın 2-də Qurban bayramından qısa müddət sonra Le Coq Kumturada işini dayandırdı və Qum Arikə yola düşdü. Orada bir məscid şeyxinin evində qaldı və bir neçə işçi ilə birlikdə Buddist dövrünə aid xarabalıqlara nəzər yetirdi. Daha sonra Qızıldan 70 sandıq götürüb Qaşqara yola düşdülər. Sentyabrın 21-də Qrünvedelə yazdığı məktubdan aydın olurdu ki, Sincan əyalətinin yüksək vəzifəli məmuru “Çin torpağında qazıntı aparan əcnəbilərə düşmənçilik edir”. Bu ekspedisiya zamanı hər birinin çəkisi 70-80 kiloqram olan 156 sandıq tarixi eksponat tapılmışdır. Birinci Dünya müharibəsi başladığı üçün onlar yenidən səyahət edə bilmədilər və almanların dördüncü səfəri beləliklə başa çatdı.

Turfan ekspedisiyaları ilə bağlı çap olunan əsərlər

Turfan səfərləri zamanı almanlar külli miqdarda əsəri üzə çıxararaq öz ölkələrinə apararaq mühafizə altına almışlar. Bunlara freskalar, rəsmlər, heykəllər və relyeflər kimi təsviri sənət əsərləri ilə yanaşı, eləcə də ədəbi, dini, hüquqi və şəxsi yazılı sənədlər kimi əsərlər daxildir. Sincandakı tədqiqat səfərləri zamanı digər ölkələrin də topladığı əsərlər akademik ictimaiyyətə elə böyük təsir göstərmişdir ki, əldə edilən əsərlər əsasında aparılan araşdırmalar uyğur dili, ədəbiyyatı, buddizm və manixey mədəniyyəti sahəsində yeni səhifə açmışdır. Bu əsərlər arasında ən önəmlisi və ən çox araşdırılanı Altun Yaruk Sudurdur. Altun Yaruk Sudur Turfan Ekspedisiyaları zamanı tapılan ən mühüm əsərlərdən biridir və Beşfişli Şinko Şeli Tutunq tərəfindən Çin dilindən Uyğur dilinə tərcümə edilmişdir. Mahayana Buddizminin bir sutrası olan və Türk Buddizminin anlaşılmasına böyük töhfə verən bu əsər həm də uyğurca materialı ilə bənzərsiz bir xəzinədir. Uyğurca tərcümələrdən biri Peterburq əlyazması, digəri isə Berlindəki nüsxəsidir. Altun Yarukun mövcud olan ən sağlam və tam əlyazması Peterburq nüsxəsidir. Əsərin Berlin nüsxəsi Almaniyanın Berlin şəhərindəki kolleksiyada qorunur. Altun Yaruk Buddizm fəlsəfəsini, onun əsaslarını, Buddanın həyat hekayəsini və moizələrini əhatə edir. Alim Simone-Kristiane Raşmann Altun Yaruk Sudurun Berlin variantının bütün fraqmentlərini kataloqlaşdırmağa müvəffəq olmuş və üç cildlik tədqiqat aparmışdır. Nəticədə Altun Yaruk Sudurun Berlin variantında 70-dən çox müxtəlif əlyazma olduğunu müəyyən edib. Bununla belə, fraqmentlərin keyfiyyəti ilə bağlı mühüm təsbitlər də etmişdi. 172 fraqment I. Turfan ekspedisiyasında, 498 fraqment isə II. Turfan ekspedisiyasında 358 fraqment də III. Turfan ekspedisiyası zamanı ələ keçirilib. 107 fraqmentin haradan tapıldığı isə məlum deyildir.

Albert Qrünvedelin Turfan səfərləri ilə bağlı yazdığı kitablar:

1. Bericht über archäologische Forschungen in Turfan und Umgebung (Nov. 1902-Febr.1903). Bulletin de l'Association internationale pour l'exploration historique, archeologique, linguistique et ethnographique de l'Asie Centrale et de l'ExtremeOrient, publie par le Comite Russe.3 [April] 1904, 18-25.

2. Kratkija zametki î buddijskom iskusstve v Turfane. Zapiski vostoänago otdelenija Imp. Russk. archeol. obscestva. 18.1907/08,068-073

3. Herr Grünwedel hält alsdann einen Vortrag mit Lichtbildern über: Die archäologischen Ergebnisse der dritten Turfan-Expedition. Zeitschrift für Ethnologie.41.1909,891 -916, 22

4. Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch Turkistan. Bericht über archäologische Arbeiten von 1906 bis 1907 bei Kuca, QaraSahr und in der Oase Turfan. Von Albert Grünwedel. Mit 1 Tafel und 678 Fig. Herausgegeben mit Unterstützung des Baeßler-Instituts in Berlin. Berlin: Georg Reimer 1912. 370 S. 1 Farbtaf. 4 review: Ostasiatische Zeitschrift 1.1912/13,479-482 (J. Strzygowski)

5. “Handschriftliche uigurische Urkunden aus Turfan”, (Tûrân [1918], s. 449-460)

6. “Kurze Einführung in die uigurische Schriftkunde”, (SOS, XXII [1919], s. 93-109).

Turfana gedən araşdırma heyətinin son üç dövründə iştirak edən Albert von Le Coq çoxlu qiymətli əlyazma və müxtəlif divar rəsmləri, terakota, ağac və tuncdan hazırlanmış heykəllər, tekstil məmulatlarından ibarət arxeoloji tapıntıları Almaniyaya aparıb. Qədim manixey kitabxanasının xarabalıqları arasından tapdığı əlyazmalarda manixeylik haqqında birinci əldən və geniş məlumatlar var. Uyğurologiya elminin yaradıcılarından olan Albert fon Le Coq onlardan bəzilərini özü nəşr etdirmiş, bir çoxu isə sonrakı tədqiqatçılar tərəfindən təsnif edilərək qismən nəşr edilmişdir. Bu ekspedisiyalardan tapılan əlyazmaların bəziləri Le Coq, həmçinin F. V. K. MÜLLER, V. BANG, A. Von GABAIN və R. R. ARAT tərəfindən tədqiq edilmiş və nəşr edilmişdir. Uyğur dili sahəsindəki inkişaflar bütün bu qazıntıların, kəşflərin və araşdırmaların nəticəsidir. Albert von Le Coq uyğur dili sahəsində araşdırmalara töhfə verənlərdən biridir. Le Coq-un işlərindən bəziləri bunlardır:

Albert Von Le Coqun  Turfan səfərləri ilə bağlı yazdığı kitablar:

1. Sprichwörter und Lieder aus der Gegend von Turfan. (Leypsiq 1910, Baessler-Arxiv)

2. Chotscho

3. Faksimile-Wiedergaben der wichtigeren Funde der ersten Königlich Preussischen Expedition 1904-1906 nach Turfan in Ost-Turkestan (Berlin 1913; Graz

1979).

4. Volkskundliches aus Ostturkistan (Berlin 1916).

5. Osttürkische Gedichte und Erzählungen (Budapeşt 1919; KSz., XVIII [1918-1919]).

6. Osttürkische Namenliste mit Erklärungsversuch (Stokholm 1922)

7. Die Buddistische Spätantike in Mittelasien (I-VII, Berlin 1922-1933; Graz 1973-1975). Turfan səfərlərində əldə edilən materiallarla bağlı iri həcmli əsərdir.

8. Auf Hellas Spuren in Ostturkistan: Berichte und Abenteuer der II. Und III. Deutschen Turfan-Expedition (Leypsiq 1926; Graz 1974). Eser “Buried Treasures of

Chinese Turkestan: An Account of the Activities and Adventures of the Second and Third German Turfan Expeditions (London 1928; Oxford 1985)” başlığı ilə ingilis dilinə tərcümə edilmişdir.

9. Von Land und Leuten in Ostturkistan: Berichte und Abenteuer der 4. deutschen Turfan-Expedition (Leypsiq 1928, 1982).

Albert Von Le Coqun Turfan səfərləri ilə bağlı yazdığı məqalələr:

1. “Ein manichäisch-uigurisches Fragment aus Idiqut-Schahri”, (SBPAW, [1908], s. 398-414)

2. “Köktürkisches aus Turfan”, (SBPAW, [1909], s. 1047-1061)

3. “Ein christliches und ein manichäisches Manuskriptfragment in türkischer Sprache aus Turfan (Chinesisch-Turkistan)”, (SBPAW, [1909], s. 1202-1218)

4. “Türkische Manichaica aus Chotscho”, I-III, (Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse [1911, 1919/3, 1922/2])

5. “Ein manichäisches Buchfragment aus Chotscho”, (Festschrift für V. Thomsen, Leypsiq 1912, s. 145-154).

Qalereya

• 
  Buddist divar rəsmi
• 
  Divar rəsmi
• 
  Turfan Buddaları
• 
  Yerusəlimə giriş bayramı , divar rəsmi
• 
  Uyğur Manixey asma tumarının fraqmenti "MIK III 6251"
• 
  Manixey məbədi rəsmləri "MIK III 6286" and "MIK III 6283"
• 
  "MIK III 6286"
• 
  İsa obrazının yenidən qurulması "MIK III 6286"
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 4959"
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 4965"
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 4979" recto
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 4979" verso
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 6368" recto
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 6368" verso
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 8259" folio 1 recto
• 
  Manixey kitabının səhifələri "MIK III 6278"
• 
  Turfan Manixey divar rəsmləri "MIK III 6918"

Mənbə

• Agnew, Neville. Conservation of Ancient Sites on the Silk Road. Getty Publications. 3 August 2010. 98–. ISBN 978-1-60606-013-1. İstifadə tarixi: 6 November 2012.
• Susan WHITFİELD. Scholarly Respect in an Age of Political Rivalry. Peterburq: Russian Expeditions to Central Asia at the Turn of the 20th Century Collected Articles. 2008. səh. 215.
• YILIJIANG AYIGEZEER. PRUSYA İLİMLER AKADEMİSİ TURFAN EKSPEDİSYONLARI (1902-1914). Ədirnə: T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI. 2019.
• Ferruh AĞCA. Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle İlgili Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme. I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. 2006.
• Murat ÖZKAN. Kaşgar’da Bir İngiliz Ailesi: Maccartney. Asia Minor Dergisi. 2017. 73–85.
• Mikhail D. BUKHARİN. Albert von Le Coq and the Russian Explorers of Eastern Turkestan, Le Coq’s Letters to Sergei Fyodorovich Oldenburg. Berlin: Berlin İndological Studies. 2016. 15–16.
• Turfan Studies. Berlin: Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities. 2007.