Astronomiya təqvimləri
Uzun zaman fasilələrinin hesablanma və saxlanma sistemlərinə təqvim deyilir.
Təqvimlər insan cəmiyyətinin həyati tələbləri ilə əlaqədar olaraq yaranmış, inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir.
Təqvimlərin tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təqvimlərin tarixi çox qədimdir. Hələ beş min il bundan əvvəl Misirdə vaxtın tələblərinə cavab verə bilən ilk təqvim olmuşdur. Sonralar müxtəlif təqvim sistemləri tərtib olunmuş və onlar uzun illər ərzində dəqiqləşdirilmiş və mükəmməlləşdirilmişdir.
Təqvim, 13,8 milyard il yaşı olan kainatın elm təhsildə pedaqoji məqsədlər və ya məşhur elm üçün xronologiyasını tərtib etmək məqsədilə istifadə olunan bir metoddur ,
Konsepsiya Carl Sagan tərəfindən özünün "Eden Əjdahaları" (1977) kitabında və "Cosmos" televiziya seriyası vasitəsilə populyarlaşdırılmışdır.[1] Sagan, müqayisəli səth sahəsini genişləndirməyə davam edir və "Kosmik təqvim bir futbol meydanının ölçüsünə qədər ölçülürsə, insanlıq əlinin ölçüsünün bütün sahəsini əhatə edəcəkdir".
Kosmik il.[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kosmik Təqvim göstərir ki, kainat və Yer üzündəki bütün hadisələrin əlaqəsinin vaxt ölçüsü 12 aylıq, 365 günlük bir müddət boyunca planlaşdırılır.
Kosmologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Tarix | Gya | Hadisə |
|---|---|---|
| 1 Yan | 13.8 | Böyük partlayış, kosmik fon radiasiyası görünüşü |
| 14 Yan | 13.1 | Ən əvvəl məlum olanlar Qamma şüa partlayışı |
| 22 yan | 12.85 | İlk qalaktikaların formalaşması[2] |
| 16 Mar | 11 | Süd yolu qalaktikasının formalaşması |
| 12 May | 8.8 | Süd yolu qalaktikasının diskinin formalaşması |
| 2 Sent | 4.57 | Günəş sisteminin formalaşması |
| 6 Sent | 4.4 | Yerdəki ən qədim relyefin formalaşması |
İl ərzində tarix aşağıdakı formula vasitəsilə hesablanır
T(günlər) = 365 gün * 0.100/13.797 ( 1- T_Gya/13.797 )
Yerdəki həyatın təkamülü[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Tarix | Gya | Hadisə |
|---|---|---|
| 14 Sent | 4.1 | Biotik həyatın qalıqları, Qərbi Avstraliyada 4,1 milyard yaşlı |
| 21 Sent | 3.8 | İlkin həyat (Prokariotlar)[5][6][7] |
| 30 Sent | 3.4 | Fotosintez |
| 29 Okt | 2.4 | Atmosferin oksigenasıyası |
| 9 Noy | 2 | Kompleks hüceyrələr (Nüvəlilər) |
| 5 Dek | 0.8 | İlk çoxhüceyrəli həyat[8] |
| 7 Dek | 0.67 | Yalnız Heyvanlar |
| 14 Dek | 0.55 | Artropodlar (həşəratların ataları, araknidlər) |
| 17 Dek | 0.5 | Balıqlar və Proto-amfibilər |
| 20 Dek | 0.45 | Quru bitkiləri |
| 21 Dek | 0.4 | Böcəklər və Toxumlar |
| 22 Dek | 0.36 | Amfibilər |
| 23 Dek | 0.3 | Sürünənlər |
| 24 Dek | 0.25 | Permian çağında Böyük Ölüm hadisəsi[9], 90% of Növlər ölür |
| 25 Dek | 0.23 | Dinozavrlar |
| 26 Dek | 0.2 | Məməlilər |
| 27 Dek | 0.15 | Quşlar |
| 28 Dek | 0.13 | Çiçəklər |
| 30 Dek, 06:24 | 0.065 | Cretaceous–Paleogen yox olması, Qanadsız dinozavrların ölümü[10] |
İnsanın inkişafı[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Tarix/ saat | mya | Event |
|---|---|---|
| 30 Dek | 65 | Primatlar |
| 31 Dek, 06:05 | 15 | Antropomorfidlər |
| 31 Dek, 14:24 | 12.3 | Hominidlər |
| 31 Dek, 22:24 | 2.5 | İlk insanlar and Daş alətlər |
| 31 Dek, 23:44 | 0.4 | Alovun idarəedilməsi |
| 31 Dek, 23:52 | 0.2 | Anatomik Müasir İnsanlar |
| 31 Dek, 23:55 | 0.11 | Ən son buzlaq dövrünün başlaması |
| 31 Dek, 23:58 | 0.035 | Heykəltəraşlıq və rəsm |
| 31 Dek, 23:59:32 | 0.012 | Kənd təsərrüfatı |
Tarixin başlanğıcı[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Tarix / saat | kya | Hadisə |
|---|---|---|
| 31 Dek, 23:59:33 | 12.0 | Buz dövrünün sonu |
| 31 Dek, 23:59:41 | 8.3 | Doggerland daşğını |
| 31 Dek, 23:59:46 | 6.0 | Mis dövrü |
| 31 Dek, 23:59:47 | 5.5 | Erkən Tunc Dövrü ; Proto yazı;Stonehenge Cursus tikilisi |
| 31 Dek, 23:59:48 | 5.0 | Misirin ilk xanədanı; Şumerdə erkən xanədanlıq dövrü;
Hind vadisi mədəniyyətinin başlaması |
| 31 Dek, 23:59:49 | 4.5 | Əlifba; Akkad; Təkər |
| 31 Dek, 23:59:51 | 4.0 | Hammurapi qanunları; Orta padşahlıq (Misir) |
| 31 Dek, 23:59:52 | 3.5 | Son Tunc dövrü; Erkən Dəmir dövrü; Minoan püskürməsi |
| 31 Dek, 23:59:53 | 3.0 | Dəmir dövrü; Antik dövrün başlaması |
| 31 Dek, 23:59:54 | 2.5 | Budda; Mahavira; Zərdüşt; Konfutsi; Tsin sülaləsi; Qədim Yunanıstan;
Aşoka imperiyası; Vedaların tamamlanması; Evklid həndəsəsi; Arximed fizikası; Roma Respublikası |
| 31 Dek, 23:59:55 | 2.0 | Ptolemaik astronomiya; Roma İmperiyası; İsa; 0 (ədəd)-in ixtirası; Qupta İmperiyası |
| 31 Dek, 23:59:56 | 1.5 | Məhəmməd; Maya Mədəniyyəti; Sun imperiyası; Bizans İmperiyasının yüksəlişi |
| 31 Dek, 23:59:58 | 1.0 | Monqol İmperiyası; Maratha İmperiyası, Səlib yürüşləri;
Xristofor Kolumbun Amerikaya səyahəti; Avropada İntibah dövrü; İohann Sebastyan Baxın vaxtında klassik musiqi |
Cari ikinci[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Tarix / saat | kya | Hadisə |
|---|---|---|
| 31 Dek, 23:59:59 | 0.5 | Müasir tarix; günümüzdən 437.5 il əvvəl |
- ↑ "Cosmos, episode 1 (1980)". 2015-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
- ↑ "First Galaxies Born Sooner After Big Bang Than Thought". Space.com. 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-07.
- ↑ Borenstein, Seth. "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 19 October 2015. 2015-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-20.
- ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; və b. "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. Washington, D.C.: National Academy of Sciences. 112. 19 October 2015: 14518–21. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. 2015-11-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-20. Early edition, published online before print.
- ↑ Yoko Ohtomo; Takeshi Kakegawa; Akizumi Ishida; Toshiro Nagase; Minik T. Rosing. "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7. 8 December 2013: 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. 11 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2013.
- ↑ Borenstein, Seth. "Oldest fossil found: Meet your microbial mom". AP News. 13 November 2013. 16 March 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 November 2013.
- ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12). 8 November 2013: 1103–24. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812. 12 March 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 November 2013.
- ↑ Erwin, Douglas H. "Early metazoan life: divergence, environment and ecology". Phil. Trans. R. Soc. B. 370 (20150036). 9 November 2015. doi:10.1098/rstb.2015.0036. İstifadə tarixi: 7 January 2016.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-14.
- ↑ "Cosmos: A Spacetime Odyssey (@35min)". 2014-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-26.