Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri
Loqonun şəkli
Azerbaijani Air Forces badge.svg
Növü Hərbi Hava Qüvvələri
Yaranma tarixi 1919 — h.h
Dövlət Azərbaycan Azərbaycan
Tabedir Azərbaycan Silahlı Qüvvələri
Daxildir Azərbaycan Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunları
Vəzifəsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü havadan müdafiə
Sayı 12.000
Qərargah Nasosnı aviabazası
Döyüşlər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri və Hava Hücumundan MüdafiəAzərbaycan Silahlı Qüvvələrinin hava və hava hücumundan müdafiə qüvvələri.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın ilk hərbi pilotu Fərrux ağa Qayıbov olub. O, Birinci Dünya Müharibəsində almanlara qarşı keçirilən hava əməliyyatlarında fəal iştirak edib və indiki Belarus ərazisində gedən döyüşlərdən birində həlak olub.[1]

Azərbaycanın ikinci müstəqilliyi dövründə – 1992-ci ilin aprelin 8-də isə baş leytenant Vaqif Qurbanov keçmiş sovet ordusunun Sitalçay aerodromundan, "Su-25" döyüş təyyarəsini qaçıraraq Azərbaycan ordusuna gətirir. Bununla da Azərbaycan HHQ ilk qırıcı təyarəni arsenalına qəbul edib. Az sonra "Nasosnı" – indiki Hacı Zeynalabdin Tağıyev hərbi aviasiya alayının komandiri, polkovnik Vladimir Kravtsov (Azərbaycan HHQ-nin ilk komandanı) və Dəllər aerodromunda xidmət edən polkovnik-leytenant Aleksandr Pleşin səyləri nəticəsində bu bazalardakı sovet aviasiyasına məxsus təyyarələr Azərbaycan ordusunun tabeçiliyinə verilib. 1992-ci ildən Azərbaycanda HHQ ilə bağlı islahatlar dövrü başlanıb. Həmin il bu qurumun strukturu milliləşdirilib. General-mayor Rail Rzayev HHQ-nin komandanı təyin edilib. Bir qədər sonra HHQ Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunları ilə birləşdirilib. General-leytenant rütbəsi alan Rail Rzayev Hərbi Hava Qüvvələri və Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunlarının (HHQ və HHMQ) komandanı kimi fəaliyyətini davam etdirib. 2014-cü ildən komandan Ramiz Tahirov'dur.

1994-cü ildə — atəşkəs müqaviləsi imzalandıqdan sonra Azərbaycanda başlanan hərbi islahatlar prosesinin özəyini məhz HHQ və HHMQ təşkil edib. Səbəb aydındır – işğal altında olan Azərbaycan əraziləri yüksək relyefə malikdir və bu əraziləri işğaldan qurtarmaq işində qırıcıların, hərbi təyyarələrin və hava hədəflərini vuracaq texnikaların əvəzi yoxdur. 1997-ci ildə Azərbaycanın Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbi ilk milli hərbi təyyarəçilərimizin buraxılışına başlayıb. Beləliklə, 2005-ci ildən Azərbaycanda müdafiəyə ayrılmış vəsaitlərin əhəmiyyətli hissəsi məhz HHQ və HHMQ-nin dirçəldilməsinə sərf edildi. 1995-ci ildə — Azərbaycanın illik hərbi büdcəsinin 80–90 milyon dollara yaxın olduğu dövrdə HHQ və HHMQ-yə təxminən bir neçə milyon dollar vəsait ayrılırdısa, 2008-ci ildə bu rəqəmin az qala hərbi büdcənin 15 faizini əhatə etməsi ilə bağlı ehtimallar səslənib. Bu isə 1 milyard 500 milyon manatlıq hərbi büdcənin təxminən 250 milyon manatı deməkdir.[2]

İnfrastruktur[redaktə | mənbəni redaktə et]

Proqrama uyğun olaraq, 2008–2010-cu illər ərzində HHQ-nin aviaparkının modernləşdirilməsi aparılacaq və HHQ-nin aviaparkı təxminən 50%-dək müasir döyüş təyyarələri hesabına yeniləşdirilmişdir. Hərbi Hava Qüvvələrinin aerodromlarının modernizasiya proqramında Azərbaycanın ən aktiv tərəfdaşı ABŞ-dır. Xatırladaq ki, Azərbaycan və NATO arasında imzalanmış Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Əməliyyat Planı (İPAP) çərçivəsində H.Z.Tağıyev qəsəbəsindəki hərbi aerodrom modernləşdirilib. Eyni zamanda hərbi aerodromlarda uçuşların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə xüsusi avadanlıqlar quraşdırılıb, texniki təminat binaları yenidən tikilib və təmir edilib, aerodromun texniki təminatı, paraşüt-desant xidməti və əyləc paraşütlərinin yığılması binalarının inşasına başlanılıb. Əsas start komanda məntəqələri, mühəndislərin idarəetmə məntəqələri və mühəndis aviasiya xidmətinin heyətləri üçün binalar istifadəyə verilib.

2008-ci ilin sentyabr ayından etibarən, HHQ-nin mərkəzi idarəetmə sisteminin modernizasiya olunmasına Türkiyə kömək edib. Türkiyə ilə Azərbaycan arasında əldə olunan razılaşmaya əsasən, burada NATO standartlarına uyğun idarəetmə məntəqəsi yaradılacaq.

Azərbaycanda Rusiya Aerokosmik Qüvvələri tərəfindən idarə olunan Qəbələ RLS də var. Bu RLS Hind okeanına qədər olan ərazidən, yəni təqribən 6,000 km radiusda atılan istənilən raketi aşkar edə bilirdi. Lakin, 2012-ci ilin dekabr ayında Rusiya radarın işləmə müddətini uzatmaqla bağlı danışıqların uğursuzluqla nəticələndiyini bildirdi və RLS fəaliyyətini dayandırdı. Stansiya Azərbaycana geri verildi və RLS-ə aid olan bütün avadanlıqlar Rusiyaya aparıldı.

Azərbaycan HHQ-nin pilotları MDB məkanında ən çox uçuşlar keçirmiş pilotlar sayılır. Azərbaycan pilotları əsasən Azərbaycan Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbində hazırlanır, Türkiyə, Ukrayna, ABŞ və digər ölkələrin müvafiq ixtisasartırma kursları və təlimlər keçirlər.

HHQ müharibələrdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci Qarabağ müharibəsində erməni işğalçılarına qarşı apardığımız hərbi əməliyyatlarda da helikopterçilərimiz 1993-cü ilin oktyabrında Kəlbəcərin işğalı zamanı 5 min nəfərin mühasirədən çıxarılmasında misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmişlər. İyul 2019-cu ildə Rəşad Atakişiyev Xəzər dənizi, Zarat kəndində uçuş edərkən qəzaya uğrayaraq şəhid olmuşdur. Hərbi Hava Qüvvələri Aprel döyüşləri'ndə düşmənə uğurlu zərbələr endirmişdir. Döyüşdə Mi-24 helikopterin pilotları Təbriz Musazadə, Əbu Bəkir İsmayılovUrfan Vəlizadə şəhid olmuşlar. Vətən müharibəsində HHQ tərəfindən düşmənin hava hücumundan müdafiə sistemini məhv etmək məqsədilə "Qarabağ mücrüsü" adlı xüsusi əməliyyat planı hazırlandı.[3] Bu, hərbçilərimizin düşmənin fikrini yayındırmaq üçün müxtəlif variantları idi. Düşmənin bütün növ zenit-raket komplekslərini işə salmağa vadar etmək üçün mövcud olan aviasiya vasitələri havaya qaldırıb kütləvi aviasiya zərbəsini imitasiya edildi. Həmin imitasiya vasitələri düşmənin zenit-raket komplekslərinin məhvetmə zonasına daxil olmadan müxtəlif manevlər edirdilər. Ikinci tədbir kimi, düşmənin fəndi başa düşməməsi üçün Dövlət Sərhəd Xidmətinə məxsus, göyərtəsində pilot olmayan, “kukruznik” kimi tanından AN-2 təyyarələri düşmənin zenit-raket komplekslərinin məhvetmə zonasına yönləndirildi. Plan uğurla icra olundu və ilk günlərdə Hərbi Hava Qüvvələri və Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunlarının birgə fəaliyyəti nəticəsində düşmənin hava hücumundan müdafiə sistemlərinin 70 faizi sıradan çıxarıldı.[4] Bayraktar TB2, DSX-nin “IAI Harop”, “Sky Striker” zərbə dronları düşmən hədəflərini anında məhv elədi.[5]

Vətən müharibəsində 2 pilotumuz - Zaur NudirəliyevRamiz Qasımov şəhid oldu və hər ikisi ölümündən sonra Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı medalı ilə təltif olundular. Namiq İslamzadə, Elnur Qebedov, Rəşad Nadirov, Səfər Qurbanov, Rəşad Qasımlı da eyni mükafata layiq görüldü. Vətən müharibəsində DSX pilotları Abbas QasımovXalid Gözəlov da ilk günlərdə şəhidlik zirvəsinə ucaldılar.[6]

Hazırda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan Cənubi Qafqaz regionunda maddi-texniki imkanlar baxımından yüksək və ən çox döyüş təyyarəsi olan ölkə sayılır. 2012-ci il məlumatına görə 8.000 nəfər personalın xidmət etdiyi Azərbaycan HHQ arsenalına 200-ə yaxın döyüş təyyarəsi, 160-a yaxın zərbə helikopteri, həmçinin 46 ədəd yardımçı təyyarə və helikopter daxildir. HHQ-nin arsenalında "Aero L-39" təlim-hücumçu, müxtəlif təyinatlı MiQ-21, MiQ-29, Su-24, Su-25, İl-76, An-24, An-12, Tu-134A, Tu-16, Mi-2, Mi-8, Mi-24, Mi-35M markalı helikopterlər, həmçinin dünyanın tanınmış şirkətlərinin (Aerostar, Orbiter) istehsalı olan pilotsuz uçan aparatlar var.

2006-cı ildə Ukrayna ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən Azərbaycan bu ölkədən 29 ədəd modernləşdirilmiş MiQ-29M döyüş təyyarəsi, həmçinin Mi-24 helikopterləri alıb. Azərbaycanla Belarus arasında hərbi-texniki əməkdaşlıq çərçivəsində, Hərbi Hava Qüvvələrimizin MiQ-29 və Su-25 döyüş təyyarələri Belarusun "Müdafiə Təşəbbüsləri" müəssisəsi tərəfindən hazırlanan "Talisman" Gövdə Müdafiə Kompleksi (GMK) ilə də təhciz edilib.[7]

2017-ci ildən etibarən, Pakistan Azərbaycana təlim məqsədilə "Super Mushshak" təyyarələrini təhvil verməyə başlayıb.

2020-ci ilin iyununda isə Türkiyədən yeni Silahli PUA-lar (Bayraktar TB2) alınmışdır.

Azərbaycandakı hərbi aviabazalar

Bundan başqa, Azərbaycanın Dövlət Sərhəd Xidmətinin aviadəstəsi var ki, burada da əsasən dağlıq ərazilərdə əməliyyat zonalarına desant atmaq, qüvvələri təxliyyə etmək və digər məqsədlər üçün istifadə edilən YaK markalı təyyarələr, həmçinin müxtəlif helikopterlər cəmləşib.[mənbə göstərin]

Rusiyalı hərbi-siyasi analitiki Aleksandr Xramçixinin iddiasına görə, Azərbaycan HHQ-yə aşağıdakı hərbi hissələr daxildir:

  • 843-cü qarışıq Aviasiya alayı ("Qala" hərbi-hava bazası),
  • 416-cı qırıcı-bombardmançı alayı (Kürdəmir),
  • 408-ci qırıcı alayı (Zeynalabdin bazası),
  • 422-ci kəşfiyyat alayı (Dəllər),
  • 115-ci təlim alayı (Sangəçal)
  • hərbi nəqliyyat alayı (Zeynalabdin bazası):

Təchizat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan HHQ-a məxsus MiQ-29 təyyarələri 2020 ZƏFƏR PARADI zamanı
Azərbaycan HHQ-a məxsus Su-25 təyyarələri 2011 paradı zamanı
Mil Mi-24-lər parad zamanı
Adı Şəkil Mənşə Tipi Variantı İstismardadır Qeydlər
Döyüş təyyarəsi
MiQ-29 AHHQ-ya məxsus MiQ-29 təyyarəsi.jpg SSRİ SSRİ müxtəlif MiQ-29S

MiQ-29UB

14[8] Ukraynadan 16 ədəd alınıb. Lakin onlardan 2-si Təlimlərdə Xəzər dənizinə düşüb. 3 ədədi təlimlərdə istifadə olunur[9]
Su-25 33 Blue Sukhoi SU-25 Frogfoot Azerbaijan Air Force Konya AFB 30.6.22 (52201105929).jpg SSRİ SSRİ Hücum Su-25
Su-25UB
32[8]
3
2002-ci ildə Gürcüstan Azərbaycana 6 ədəd Su-25 hücum təyyarəsi satıb. Daha 6 ədəd Su-25 və 1 ədəd Su-25UB 2005-ci ildə təhvil verildi, 2008-2015 ildə Gürcüstan Azərbaycana Tbilisi Aviasiya Zavodunun istehsalı olan 15 ədəd yeni Su-25 hücum təyyarəsi satmışdır[10], 2009-2012-ci illərdə Belarusiyadan 11 ədəd SU-25 alınıb.
Lakin təlimlərdə 1 ədədi yerə çırpılıb.[11]
Nəqliyyat
CASA CN-235 Casa.cn-235m-100.35-24.spanishaf.arp.jpg İspaniya İspaniya Nəqliyyat 4
İlyuşin İL-76 IL-76MD - TankBiathlon2013 (modified).jpg SSRİ SSRİ Nəqliyyat İL-76TD 2 [12]
Helikopter
Bell 412 Bell 412SP ‘148’ (49518597807).jpg ABŞ ABŞ Çoxməqsədli AB 412 Naməlum[8] [9]
Bell 407 UAEAF Bell 407 at Dubai Airshow 2019.jpg ABŞ ABŞ Çoxməqsədli Naməlum[8] [9]
MD Helicopters MD 500 Md helicopters md-500e g-sscl arp.jpg ABŞ ABŞ Çoxməqsədli MD 530 Naməlum[8] [9]
Mil Mi-35 Mi 35M EV.jpeg Rusiya Rusiya Hücum Mi-35M 24[13]
ATE SuperHind Mi-24 Super Agile Hind on ground 2006.jpg Cənubi Afrika Respublikası CAR
Ukrayna Ukrayna
Azərbaycan Azərbaycan
Hücum Mi-24G SuperHind 12[14] "Mi-24G" CAR-ın "ATE" şirkəti və Ukraynanın Luç dizayn bürosu tərəfindən Mi-24 helikopterlərinin Azərbaycan HHQ üçün hazırlanan xüsusi modifikasiya olunmuş versiyasıdır. "G" hərfi "Gecə" mənasını verir və helikopterin gecə əməliyyatlarında effektiv olmasını bildirir.[9]
Mil Mi-24 Mi24CP (modified).jpg SSRİ SSRİ Hücum Mi-24V
Mi-24P
14[8]
Mil Mi-17 MiMil 171AZE.jpg Rusiya Rusiya Çoxməqsədli / Nəqliyyat Mi-17-1V 70[8] [9]
Mil Mi-8 Mi-8 (14345997200).jpg SSRİ SSRİ Çoxməqsədli 13
Ka-32 A Russian Helix KA-27 (cropped).jpg SSRİ SSRİ Çoxməqsədli Ka-32 4[8]
Təlim
Aermacchi M-346 Alenia Aermacchi T-346A Master MM55155 61-04 formazione legend (22064642876).jpg İtaliya İtaliya Təlim / Hücum 15
Aero L-39 Aero L-39C Albatros, Czech Republic - Air Force AN1705130.jpg Çexiya Çexiya Təlim / Hücum 12[8]
Aero L-29 Aero L-29 Delphin.jpg Çexiya Çexiya Təlim 28
PZL Mi-2 Mil mi-2(modified).jpg Polşa Polşa Təlim 7[8]
PAC MFI-17 Mushshak Pakistan MFI-17 Super Mushshak (mod. flight).jpg Pakistan Pakistan Təlim MFI-395 Super Mushshak 10[8]
PUA
Antonov An-2 RA-07853 AN2(T) Private Avialesokhrana livery UUTO (33251180551) (2).jpg SSRİ SSRİ
Polşa Polşa
Azərbaycan Azərbaycan
PUA-ya çevrilmiş təyyarə 60 İkinci Qarabağ müharibəsində bilinməyən sayda An-2 PUA-ya çevrilmişdir.[15][16]
Bayraktar Akıncı BayraktarAkıncı Teknofest2019 (1).jpg Türkiyə Türkiyə Hücum Naməlum 2022-ci ildə Azərbaycana ixrac olunub.
Bayraktar TB2 Bayraktar TB2 at 2020 Victory Parade in Baku.jpg Türkiyə Türkiyə Hücum Naməlum İkinci Qarabağ müharibəsində böyük rol oynadı.[17][18][19][20]
STM Kargu STM Kargu.png Türkiyə Türkiyə Kamikaze Naməlum
IAI Harop Military parade 2018 6.jpg İsrail İsrail Kamikaze Naməlum [21]
Sky Striker İsrail İsrail Kamikaze Naməlum
Orbiter 1k Bespilotna letelica Orbiter VS.JPG İsrail İsrail
Azərbaycan Azərbaycan
Kamikaze 100+[22][23] Azərbaycanda istehsal olunur.
Orbiter 2M Azeri Orbiter, parade, Baku, 2013.JPG İsrail İsrail
Azərbaycan Azərbaycan
Müşahidə 50 Azərbaycanda istehsal olunur.
Orbiter 3 İsrail İsrail
Azərbaycan Azərbaycan
Müşahidə 50 Azərbaycanda istehsal olunur.
Orbiter 4 İsrail İsrail
Azərbaycan Azərbaycan
Müşahidə 50 Azərbaycanda istehsal olunur.
Hermes 450 Unmanned aerial military vehicles of Azerbaijan at the 2020 Victory Parade in Baku 2.jpg İsrail İsrail Müşahidə 12[23]
Hermes 900 Unmanned aerial military vehicles of Azerbaijan at the 2020 Victory Parade in Baku.jpg İsrail İsrail Müşahidə 15[23]
IAI Heron Unmanned aerial military vehicles of Azerbaijan at the 2020 Victory Parade in Baku 4 (cropped).jpg İsrail İsrail Müşahidə 15[23]
IAI Eitan IAF-Eitan--Independence-Day-2017-Tel-Nof-IZE-099.jpg İsrail İsrail Müşahidə 15
IAI Searcher IAI-Searcher1.jpg İsrail İsrail Müşahidə 15[23]
Aerostar Military parade 2018 15.jpg İsrail İsrail Müşahidə 14[23][22]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. "Bu gün Hərbi Hava Qüvvələri günüdür". 2021-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-05.
  2. "HƏRBİ HAVA QÜVVƏLƏRİ və HAVA HÜCUMUNDAN MÜDAFİƏ QOŞUNLARININ AZƏRBAYCAN ORDUSUNDA YERİ". 2012-11-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-15.
  3. "Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin Vətən müharibəsindəki əməliyyat planının adı açıqlanıb". 2023-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-05.
  4. Ermənistanın Hava Hücumundan Müdafiə atəş sistemi və dəf edilmə prinsipləri
  5. "Vətən müharibəsi: "Bayraktar"ım". 2023-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-05.
  6. Vətən müharibəsinin ilk şəhidləri olan pilotlar
  7. ""Azərbaycan Belarusla HHM raketlərinin birgə modernləşdirmə proqramlarını həyata keçirəcək" – HƏRBİ EKSPERT". 2019-05-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 |url=https://www.flightglobal.com/download?ac=75345 |title=World Air Forces 2021 |publisher=FlightGlobal |date=4 December 2020 |access-date=5 January 2021 |archive-date=11 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210111223018/https://www.flightglobal.com/download?ac=75345 |url-status=live }}
  9. 1 2 3 4 5 6 "Centennial of the Azerbaijani Air Force". vayuaerospace.in. 29 October 2018. 7 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  10. "Arxivlənmiş surət". 2022-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-12.
  11. "Arxivlənmiş surət". 2022-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-12.
  12. "WORLD AIR FORCES 2022". 2022-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-23.
  13. "Azerbaijan Orders 24 Mi-35M Helicopter Gunships". 5 March 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 March 2011.
  14. «НІЧНІ КРОКОДИЛИ» Arxivləşdirilib 2016-02-04 at the Wayback Machine// Видання Міністерства оборони України «Народна армія», Березень 6, 2015
  15. "Azerbaijani Military Retools Old Crop Duster Planes as Attack Drones". Hetq Online. 31 December 2020. 24 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2021.
  16. "Arxivlənmiş surət". 2020-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-07.
  17. "Everything We Know About The Fighting That Has Erupted Between Armenia And Azerbaijan". The Drive. 10 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 December 2020.
  18. "What Open Source Evidence Tells Us About The Nagorno-Karabakh War". Forbes. 17 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 December 2020.
  19. Bensaid, Adam. "A military breakdown of the Azerbaijan–Armenia conflict". TRTWorld. 29 September 2020. 7 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 October 2020.
  20. "Arxivlənmiş surət". 2020-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-07.
  21. "Arminfo: Azerbaijan uses Israel-made Harop drone against NKR". arminfo.am. 8 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2021.
  22. 1 2 3 4 5 6 "Trade Registers: "Israel to Azerbaijan"". sipri.org. 2015. 14 April 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 January 2015.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]