Azərbaycanda həyat keyfiyyəti-2018

Azərbaycanda həyat keyfiyyəti-2018
Müəlliflər	AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru, i.e.d., prof. Nazim Müzəffərli (İmanov),i. ü. f. d. Pərviz Həsənov və i. ü. f. d. Bəhruz Əhmədov
Janr	Tədqiqat işi
Mövzu	İqtisadiyyat
Orijinalın dili	Azərbaycan dili
Ölkələr	Azərbaycan
Nəşr	2019

Azərbaycanda həyat keyfiyyəti-2018 - Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında, respublika tabeli şəhərlərində və inzibati rayonlarında həyat keyfiyyətini müqayisəli şəkildə qiymətləndirmək məqsədilə AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda gerçəkləşdirilmiş ilk tədqiqatın nəticələrini əks etdirən kitabdır.

AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap edilən nəşrin elmi redaktoru İnstitutun direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor Nazim Müzəffərlidir.

Kitabın müəllifləri professor Nazim Müzəffərli, iqtisad üzrə fəlsəfə doktorları, dosent Pərviz Həsənov, Bəhruz Əhmədov, məsləhətçiləri professor Akif Musayev, iqtisad üzrə fəlsəfə doktorları Allahyar Muradov və Rəsmiyyə Abdullayevadır.

Kitab Azərbaycan və rus dilində nəşr edilmişdir.

Tədqiqat haqqında

Kitabda əksini tapan tədqiqat işindəki qiymətləndirmələr AMEA İqtisadyyat İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış Həyat Keyfiyyəti İndeksi (HKİ) əsasında aparılmışdır. Tədqiqat ölkənin 8 iqtisadi rayonunu, həmin rayonlara daxil olan 61 respublika tabeli şəhəri və inzibati rayonu əhatə edir.

Azərbaycanın iqtisadi rayonlarının, respublika tabeli şəhərlərinin və inzibati rayonlarının həyat keyfiyyəti üzrə reytinqi 7 sub-indeksdə qruplaşdırılıb və 36 göstərici əsasında tərtib edilib. Həmin sub-indekslərə maddi rifah, sağlamlıq, təhsil, təhlükəsizlik, ailə möhkəmliyi, ekologiya və asudə vaxt imkanları daxildir.

Təhlillərə görə Azərbaycanda həyat keyfiyyətinin ən yüksək olduğu bölgə Naxçıvan Muxtar Respublikasıdır. Şəhər və rayonların sıralamasında birinci yeri sub-indekslərin əksəriyyəti üzrə Naxçıvan şəhəri tutur. Muxtar respublikanın digər 6 rayonu (Ordubad, Sədərək, Babək, Şərur, Şahbuz və Kəngərli) 2-7-ci yerlərdədir. Üçüncü yerdə qərarlaşmış Sədərək rayonunun sub-indekslər üzrə mövqeləri isə nisbətən az balanslıdır.

Ölkənin iqtisadi rayonlarına gəlincə, onların həyat keyfiyyəti üzrə sıralamasında da birinci yeri Naxçıvan Muxtar Respublikası tutur. Lənkəran rayonu isə ailə möhkəmliyi sub-indeksinə görə Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu ilə 1-2-ci yerləri bölüşür.

Bu araşdırma və ümumən bu tipli bölgələrarası müqayisələr mühüm elmi-nəzəri məsələlərin həllinə kömək etməklə yanaşı, həm də ciddi praktik əhəmiyyət daşıyır. Onların nəticələri ölkə regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı məsələləri üzrə praktik idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi zamanı, o cümlədən ayrı-ayrı bölgələrdə iqtisadiyyatın üstün templərlə inkişafı dəstəklənərkən, sosial-iqtisadi proqramlar tərtib edilərkən, müxtəlif rayonların inkişafına əlavə dövlət vəsaitləri ayrılarkən faydalı ola bilər. Azərbaycanın iqtisadi rayonlarının, respublika tabeli şəhərlərinin və inzibati rayonlarının həyat keyfiyyəti üzrə reytinqi geniş ictimai müzakirələr üçün də münbit zəmin yaradacaqdır.

Metodologiya

Azərbaycanın iqtisadi rayonlarının, respublika tabeli şəhərlərinin və inzibati rayonlarının həyat keyfiyyəti üzrə reytinqi 7 sub-indeksdə qruplaşdırılmış 36 göstərici əsasında tərtib edilmişdir. Dünyanın əksər aparıcı tədqiqat mərkəzləri həyat keyfiyyətini qiymətləndirərkən məhz bu göstəricilərdən istifadə edir ki, bu səbəbdən də yaradıcı heyət bunları həyat keyfiyyəti üzrə ölkədaxili reytinqləri hazırlamaq üçün yetərli hesab etmişdir. Kitabda göstəricilərin əsaslılığı (o cümlədən əlçatarlığı) ilə bağlı bəzi məsələlərə də ayrıca toxunulmuşdur.

Tədqiqat ölkənin 8 iqtisadi rayonunu, bu rayonlara daxil olan 6 respublika tabeli şəhəri və 55 inzibati rayonu əhatə edir. Respublika tabeli 3 şəhər (Lənkəran, Şəki və Yevlax) həm də rayon mərkəzləri olduqları üçün bu şəhərlər üzrə ayrıca statistik uçot aparılmamışdır. Onların statistikası daxil olduqları inzibati rayonların statistikasının tərkib hissəsidir. Buna görə də həmin 3 şəhər inzibati rayonlar sırasında nəzərə alınmışdır.

Bakı şəhəri öz inkişaf səviyyəsinə və əhalisinin həyat keyfiyyətinə görə ölkənin digər bölgələrindən əsaslı surətdə fərqləndiyi üçün araşdırmaya daxil edilməmişdir. Hazırda işğal altında olan Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın iqtisadi regionları da tədqiqat obyekti kimi götürülməmişlər.

Siyasi və iqtisadi azadlıqlar ölkənin bütün bölgələrində eyni səviyyədə təmin edildiyinə və bu səbəbdən də regionlararası müqayisə üçün heç bir əlavə informasiya daşımadığına (rayonların arasında hansısa əlavə fərqlər yaratmadığına) görə həyat keyfiyyəti üzrə ölkələrarası müqayisəli araşdırmalardan fərqli olaraq siyasi mühitlə, fərdi hüquq və azadlıqlarla bağlı göstəricilər nəzərə alınmamışdır.

Reytinqin inteqral (yekun) göstəricisi olan Həyat Keyfiyyəti İndeksi (HKİ) 7 sub-indeksin çəkili ortası kimi hesablanmışdır. Sub-indekslər aşağıdakılardır:

• Maddi rifah sub-indeksi (MR),
• Sağlamlıq sub-indeksi (SL),
• Təhsil sub-indeksi (TS),
• Təhlükəsizlik sub-indeksi (THL),
• Ailə möhkəmliyi sub-indeksi (AM),
• Ekologiya sub-indeksi (EKO),
• Asudə vaxt imkanları sub-indeksi (AVİ)

Həyat keyfiyyəti indeksi, onun sub-indeksləri və bu sub-indeksləri formalaşdıran alt-indekslər 4 * [(Vi - Vmin)/(Vmax-Vmin)] + 1 düsturu ilə [1, 5] aralığına gətirilmişdir (İqlim alt-indeksi istisnadır). İqtisadi rayonun (şəhərin və inzibati rayonun) həyat keyfiyyəti və onun komponentləri üzrə digər regionlarla (şəhər və rayonlarla) müqayisədə ən yaxşı olması “5”, ən pis göstəricilərə malik olması isə “1” ilə ifadə edilmişdir.

Bir neçə halda göstəricilərin (uşaq ölümü, ana ölümü, atmosferə çirkləndirici maddələrin atılması, qeydə alınmış cinayətlərin sayı və boşanmaların nikahlara nisbəti) yüksəkliyi həyat keyfiyyətinin pisləşdiyini ifadə edir. Bu hallarda göstəriciləri [1, 5] aralığında standartlaşdırmaq üçün 4 * [(Vi -Vmax)/ (Vmin-Vmax)] + 1 düsturu tətbiq edilmişdir.

Azərbaycanın bölgələrində həyat keyfiyyəti üzrə müqayisəli araşdırmalar gələcəkdə də davam etdiriləcəkdir. Alınmış və alınacaq nəticələrin illər üzrə müqayisəyəgələrliyini təmin etmək üçün sub-indeksləri formalaşdıran hər bir alt-indeksin minimumu (Vmin) həmin göstəricinin faktiki minimal qiymətindən (Vmin fakt) 20% aşağı (göstəricinin mümkün minimal qiymətinin sıfıra bərabərliyi halları istisna olmaqla), maksimumu isə (Vmax) faktiki maksimal qiymətindən (Vmax fakt) 20% çox olaraq götürülmüş (faizlə ifadə olunmuş göstəricilərdə 100%-i keçməməklə), minimum və maksimumlar aşağıdakı kimi hesablanmışdır: Vmin = Vmin fakt - 0,2* Vmin fakt ; Vmax = Vmax fakt + 0,2* Vmax fakt.

Vmin fakt və Vmax fakt təhlil ilində hər bir göstərici üzrə, müvafiq olaraq, ən kiçik və ən yüksək faktiki qiymətlərdir. Məsələn, tədqiq edilən inzibati rayonlar və şəhərlər arasında 2018-ci ildə adambaşına orta illik nominal gəlirin ən az olduğu rayon Yardımlıdır (1597 manat), ən yüksək göstərici isə Naftalan şəhərində (6186,3 manat) qeydə alınmışdır. Müvafiq surətdə, Yardımlının göstəricisi Vmin fakt, Naftalanınkı isə Vmax fakt kimi qəbul edilmişdir. Adambaşına orta illik nominal gəlir göstəricisi indeksləşdirilən zaman Vmin = 1597 - 0,2*1597 = 1277,6, Vmax = 6186,3 + 0,2*6186,3 = 7423,5 kimi nəzərə alınmışdır. Digər göstəricilərin indeksləşdirilməsi zamanı da eyni qayda tətbiq edilmişdir. Bu, şəhər və rayonların sıralanmasına (reytinq cədvəlindəki mövqeyinə) heç bir təsir göstərmir; onlar, sadəcə olaraq, qiymətləndirmə intervalının, yəni [1, 5] aralığının ortasına doğru “sıxılmış” olur.