Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu

Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu
()
Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu; ()
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Rusiya; SSRİ;
Yaradılıb	1956
Sayt	jinr.ru
Mükafatlar	; ;
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu (rus. Объединённый институт ядерных исследований) və ya qısaca: BNAİ (rus. ОИЯИ) — Moskva şəhərinin 120 kilometr şimal-şərqində, Moskva vilayətində yerləşən Dubna şəhərində yerləşən nüvə elminin beynəlxalq tədqiqat mərkəzidir. Qurucuları BNAİ-nun 18 üzv dövlətidir. Tərkibini Ermənistan, Azərbaycan, Belarus, Qazaxıstan da daxil olmaqla, 18 üzv ölkədən 5,500 nəfər heyət və 1000 doktorant təşkil edir. BNAİ-nun nəzəri və eksperimental tədqiqatlarının əsas istiqamətləri nüvə fizikası, elementar hissəcik fizikası və maddənin qatılaşdırılmış vəziyyətinin tədqiqidır^[1].

Sovet İttifaqı və Rusiyada aşkar edilmiş kimyəvi elementlərin dövri sisteminin bütün transuran elementləri BNAİ-da sintez edilmiş və digər ölkələrdə aşkar edilmiş transuran elementlərinin sintezi təkrar edilmişdir.1991-ci ilədək edilən yeni elementlərin sintezi üzrə nailiyyətlər elmi kəşflər kimi qəbul edilmiş və SSRİ-nin Kəşfiyyatlarının Dövlət Reyestrinə daxil olmuşdur. BNAİ-nun qurulduğu gündən bəri, bu institutda dünyadakı aşkarlanmış 18 elementdən- onu aşkar edilmişdir^[2].

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu maddənin əsas xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün elmi və maddi potensialını birləşdirmək məqsədilə on bir qurucu dövlətin hökumət nümayəndələri tərəfindən 26 mart 1956-cı ildə Moskvada imzalanmış Sazişin əsasında yaradılmışdır. Eyni zamanda, Sovet İttifaqı 50 faiz, Çin Xalq Respublikasının 20 faizini təşkil etmişdir. 1957-ci il 1 fevral tarixində BMT-nin Ədliyyə Nazirliyi qeydiyyatdan keçmişdir. İnstitut Moskva şəhərindən 120 km şimalda Dubna şəhərində yerləşir.

BNAİ-nun yaradılması ərəfəsində yüklənmiş hissəciklərin ən böyük sürətləndiricisində, sinxrokotoklotronda nüvə maddəsinin xüsusiyyətlərinə dair fundamental və tətbiqi tədqiqatların geniş bir elmi proqramını işə salmış SSRİ Elmlər Akademiyasının Nüvə Problemləri İnstitutu (NPİ) artıq 1940-cı illərin sonlarından etibarən gələcək Dubnanın ərazisində mövcud idi. Eyni zamanda burda yaradılmış SSRİ Elmlər Akademiyasının Elektrofizika Laboratoriyasında akademik V. Vekslerin rəhbərliyi altında 10 GV-luq rekord enerji ilə yeni bir sürətləndirici- proton sinxrofazatro — yaratmaq üçün işlər aparılırdı.

1950-ci illərin ortalarında dünya nüvə elminin gizli laboratoriyalarının hüdudlarından çıxması lazım olduğunu və yalnız geniş əməkdaşlığın, insanlığın bu əsas təməl sahəsinin mütərəqqi inkişafının və atom enerjisinin sərbəst istifadəsini təmin edə biləcəyini anladı. Beləliklə, 1954-cü ildə ANTT (Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatı) Cenevrə yaxınlığında qərb Avropa ölkələrinin mikrodalğanın əsas xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün səylərini birləşdirmək üçün yaradılmışdır. Təxminən eyni bu vaxtda SSRİ hökumətinin təşəbbüsü ilə sotsialist cəmiyyətə məxsus olan ölkələr NPİ və Elektrofizika Laboratoriyası əsasında Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu qurmağa qərar verdilər.

İnstitutun ilk direktoru Oblinskiyadakı dünyanın ilk atom elektrik stansiyasının yaradılmasını tamamlayan professor D. Bloxintsev idi. BNAİ-nun birinci vitse-direktoru professor M. Danış (Polşa) və V. Votruba (Çexoslovakiya) olmuşlar. İlk rəhbərliyin payına İnstitutun həyatında ən çətin və tənqidi dövrlərdən biri düşdü — onun formalaşma vaxtı.

Birləşmiş İnstitutun formalaşması tarixi N. Bogolyubov, L. Infeld, İ. Kurçatov, Q. Nevodniçanskiy, E. Slavskiy, I. Tamm, A. Topçiyev, X. Xulubey, L. Yanoşi kimi tanınmış alim və liderlərin adları ilə əlaqələndirilir^[3].

Nailiyyətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1961-ci ildə, BNAİ-nun mükafatları təsis edildikdən sonra, bu mükafat, Vladimir İosifoviç Veksler və Çinli professor Vang Qangçanın rəhbərlik etdiyi müəlliflər qrupuna anti-siqma-minus-hiperonunun aşkar edilməsinə görə təqdim edilmişdir. Heç kim onun elementar hissəcik olmadığına şübhe ilə yanaşmırdı, lakin bir neçə il sonra proton, neytron, π- və K-meksonlar və digər hadronlar kimi elementarlığı təkzib edildi. Bu obyektlər qvarklar və antikvarklardan ibarət olan kompleks hissəciklər olmuşdur. Dubna fizikləri, hadronların qvark strukturunun anlaşılmasına kömək etdilər. Bu, rəngli qvarklarının konsepsiyasıdır, bu, "Dubna çuvalı" və s. kimi tanınan hadronun qvark modelidir.

1957-ci ildə Bruno Pontekorvo BNAİ-nun yaradılmasından qısa bir müddət sonra neytron salınımları haqqında bir fərziyyə ortaya qoydu. Müasir fizikanın mərkəzi suallarından biri olan neytron salınımlarının zəif qarşılıqlı əlaqəsinin eksperimental təsdiqi tapması üçün bir neçə onilliklər lazim gəldi.2005-ci ilin yanvarında, BNAİ-nun Elmi Şurasının 97-ci sessiyasında, SNR eksperimentində (Sadberi Neytron Rəsədxanası) günəş neytron salınımlarının sübutuna görə Royal Universitetinin (Kinqston,Kanada) fizika professoru Dr. A. MacDonald. SNR-nin layihəsinin direktoru B. M. Pontekorvo adına mükafata layiq görülmüşdür.

BNAİ-nun payına keçmiş SSRİ-də qeydə alınmış nüvə fizikası sahəsindəki kəşflərin yarısı (təxminən 40) düşür.

Bir çox yeni kimyəvi elementi və dörd yüzdən artıq yeni izotopu sintez edən İnstitut bu sahədə çox az sayda olan dünya liderlərindən birinə çevrilmişdir^[4]^[5]. Xüsusilə, 1998-ci ildən etibarən, 113-cü maddədən başlayaraq, Kimyəvi elementlərin dövri sisteminin bütün yeni elementləri prioritet olaraq sintez edilmişdir. İnstitut tərəfindən ilk dəfə olaraq Nobelium (102), Fleroviy (114), Moskoviy (115), Livermorium (116), Tennessin (117), Oqaneson (118) sintez edilmişdi.

İnstitutun strukturu[redaktə | mənbəni redaktə et]

BNAİ-nun üzvləri 18 dövlətdir:
Azərbaycan	Qazaxıstan	Rusiya
Belarus	Kuba	Rumıniya
Gürcüstan	Moldova	Slovakiya
Bolqarıstan	KXDR	Özbəkistan
Ermənistan	Polşa	Ukrayna
Vyetnam	Monqolustan	Çexiya

Hökumət səviyyəsində İnstitut Almaniya, Macarıstan, İtaliya və Cənubi Afrika Respublikası ilə əməkdaşlıq sazişlərini bağlamışdır.

BNAİ-nun ən yüksək idarəetmə orqanı bütün 18 üzv ölkənin səlahiyyətli nümayəndələr Komitəsi. İnstitutun Elmi Siyasəti elmi şura tərəfindən hazırlanıb və iştirakçı ölkələri təmsil edən elm adamları ilə yanaşı, Almaniya, İtaliya, ABŞ, Fransa, Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatınında nümayəndələri də daxildir.

İnstitutda təxminən 6000 nəfər işləyir, onlardan 1000-dən çoxu elmi işçi, eləcə də milli elmi akademiyaların tam üzvləri və müvafiq üzvləri, 260-dan çox həkim və 630 elm adamı, 2000-ə yaxın mühəndis və texniki işçidir. BNAİ-nun Təhsil və Elmi Mərkəzi hər il Rusiyanın və digər ölkələrin ali təhsil müəssisələrinin tələbələri üçün İnstitutun imkanları ilə bağlı seminar keçirir.

Xarici əməkdaşlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnstitut dünyanın 60 ölkəsində təxminən 700 elmi mərkəz və universitetlə əlaqə saxlayır. Yalnız Rusiyada, BNAİ-nun ən böyük tərəfdaşı olan əməkdaşlıq, Rusiya şəhərlərindən 150 araşdırma mərkəzləri, universitetlər, sənaye müəssisələri və firmalarla əməkdaşlıq edir. İnstitutun yüksək enerji fizikası sahəsində bir çox nəzəri və eksperimental problemlərin həlli sahəsində Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatı (ANTT) ilə əməkdaşlığı bir nümunədir. BNAİ-nun "Böyük Hadron Kollayder (BHK)" layihəsində iştirak edir — ATLAS, CMS, ALICE və LHC maşınlarının ayrı-ayrı detektor sistemlərinin yaradılmasında iştirak edir. İnstitut, superkompüter mərkəzinin əsasında, Avropa İttifaqı layihəsi "HEP-EU-GRİD" layihəsinin tərkib hissəsi olmağı planlaşdırılan LHC ilə Rusiya regional eksperimental məlumatların emal mərkəzinin yaradılmasında iştirak edir.

İnstitutun elmi proqramında 200-dən çox elmi mərkəz, universitet və 10 MDB ölkəsindən müəssisələr iştirak edir.

BNAİ, qarşılıqlı faydalı əsasda, MAQATE, UNESCO, Avropa Fizika Cəmiyyəti, Trieste Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzi ilə əlaqə saxlayır. Hər il BNAİ ilə əməkdaşlıq edən mindən çox alim Dubna'ya gəlir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən olan fiziklərə BNAİ təqaüd verirlər. Birləşmiş İnstitutunun alimləri bir çox beynəlxalq və milli elmi konfransların iştirakçısıdır. Öz növbəsində İnstitut hər il 10 əsas konfransı, 30-dan çox beynəlxalq görüş, habelə gənc alimlərin ənənəvi məktəblərini təşkil edir.

Hər il bir çox jurnalın redaksiyasına və konfransların təşkili komitələrinə İnstitut təxminən 3000 müəllifdən 500-dən çox elmi məqalə və hesabatı göndərir. BNAİ-nun nəşrləri dünyanın 50-dən çox ölkəsinə paylanılır. BNAİ iştirakçı ölkələrdə yeni obyektlərin inşasına və elmi proqramların inkişafına iştirak edir (Slovakiya Respublikasının Bratislava şəhərindəki siklotron mərkəzi, Astanada DC60 siklotronu(Qazaxıstan) və başqaları).