Kapital bazarı

Maliyyə
Maliyyə hüququ Maliyyə sistemi
İctimai maliyyə Beynəlxalq Dövlət Bələdiyyə
Mərkəzləşdirilməmiş maliyyə Korporativ Şəxsi
Maliyyə bazarları Valyuta bazarı Qızıl bazarı Kapital bazarı Pul bazarı Sığorta bazarı Dünya maliyyə mərkəzləri
Maliyyə alətləri Pul Valyuta Avuar Qiymətli kağızlar Törəmələri
Maliyyə fəaliyyətləri Bank Mərkəzi bank Sığorta Pensiya sığortası İnvestisiya Lizinq Maliyyə lizinqi Kreditləşmə Maliyyə tənzimlənməsi Maliyyə bazarlarının idarə edilməsi Mübadilə əməliyyatları
Maliyyə institutları Depozit Depozit Bank olmayan kredit təşkilatı Kredit kooperativi Trast Müəssənin xəzinədarlığı Müqaviləli Pensiya fondu Sığorta şirkəti İnvestisiya İnvestisiya bankı İnvestisiya şirkəti İnvestisiya fondu Anderraytinq Broker

Kapital bazarı (rus. рынок капитала, ing. Capital market) — maliyyə bazarının uzunmüddətli pulların dövriyyədə olduğu hissəsi, yəni tədavül müddəti bir ildən çox olan vəsaitlər. Kapital bazarında sərbəst kapitalın yenidən bölüşdürülməsi və onların müxtəlif gəlirli maliyyə aktivlərinə investisiyası baş verir.

Kapital bazarında vəsaitlərin (maliyyə resurslarının) tədavül formaları müxtəlif ola bilər:

• bank kreditləri (kreditlər);
• səhm;
• istiqrazlar;
• maliyyə törəmələri.

Kapital bazarı əməliyyatları adətən maliyyə sektoru qurumları və ya hökumətlərin və korporasiyaların xəzinədarlıq departamentləri tərəfindən idarə olunur, lakin bəziləri birbaşa ictimaiyyətə açıq ola bilər. Məsələn, ABŞ-də internet bağlantısı olan istənilən ABŞ vətəndaşı TreasuryDirect hesabı yarada və ondan ilkin bazarda istiqraz almaq üçün istifadə edə bilər, baxmayaraq ki, fiziki şəxslərə satış satılan ümumi istiqrazların yalnız kiçik bir hissəsini təşkil edir. Müxtəlif özəl şirkətlər, şəxslərə təkrar bazarlarda səhmlər və bəzən hətta istiqrazlar almağa imkan verən brauzer əsaslı platformalar təqdim edir. Minlərlə belə sistemlər var ki, onların əksəriyyəti ümumi kapital bazarlarının yalnız kiçik bir hissəsinə xidmət edir. Sistemlərə ev sahibliyi edən təşkilatlara birjalar, investisiya bankları və dövlət qurumları daxildir. Fiziki cəhətdən sistemlər bütün dünyada yerləşir, baxmayaraq ki, onlar adətən London, Nyu-York və Honq Konq kimi maliyyə mərkəzlərində cəmləşirlər.

Tərifi

Kapital bazarı həm ilkin, həm də təkrar bazar ola bilər. İlkin bazarda səhmlərin və ya istiqrazların yeni buraxılışları investorlara tez-tez anderraytinq kimi tanınan mexanizm vasitəsilə satılır. İlkin kapital bazarlarında uzunmüddətli vəsait cəlb etmək istəyən əsas aktorlar hökumətlər (bələdiyyə, yerli və ya milli ola bilər) və kommersiya müəssisələridir (şirkətlər). Hökumətlər yalnız istiqrazlar buraxır, şirkətlər isə tez-tez həm səhmlər, həm də istiqrazlar buraxırlar. İstiqraz və ya səhmləri alan əsas qurumlar pensiya fondları, hedcinq fondları, suveren fondlar və daha az hallarda öz adından ticarət edən varlı şəxslər və investisiya banklarıdır. Təkrar bazarda mövcud qiymətli kağızlar investorlar və ya treyderlər arasında adətən birjada, birjada və ya başqa yerlərdə alınıb satılır. Təkrar bazarların mövcudluğu investorların ilkin bazarlara hazırlığını artırır, çünki onlar bilirlər ki, ehtiyac yaranarsa, investisiyalarını tez bir zamanda nağdlaşdıra biləcəklər.

İkinci mühüm bölgü səhm bazarları (investorların şirkətlərin mülkiyyətini əldə etdikləri səhmlər kimi tanınan səhm qiymətli kağızları üçün) və istiqraz bazarları (investorların kreditor olduğu yerlər) arasındadır.

Pul bazarları ilə müqayisədə

Pul bazarları qısamüddətli maliyyələşmə əldə etmək üçün, bəzən bir gecədə ödənilməsi gözlənilən kreditlər üçün istifadə olunur. Bunun əksinə olaraq, “kapital bazarları” səhm/səhm alışı kimi uzunmüddətli maliyyələşdirmə və ya ən azı bir il ərzində tam ödənilməsi gözlənilməyən kreditlər üçün istifadə olunur.

Pul bazarlarından götürülmüş vəsaitlər adətən qısa müddət ərzində likvid aktivlərlə təmin etmək məqsədilə ümumi əməliyyat xərclərini ödəmək üçün istifadə olunur. Məsələn, bir şirkət hələ təmizlənməmiş, lakin işçilərinə ödəniş etmək üçün dərhal nağd pula ehtiyacı olan müştərilərdən daxil olan ödənişlərə sahib ola bilər. Bir şirkət ilkin kapital bazarlarında borc alan zaman, çox vaxt məqsəd gəlirlərini artırmaq üçün istifadə ediləcək əlavə maddi kapital mallarına investisiya qoymaqdır. İnvestisiya xərclərini ödəmək üçün kifayət qədər gəlir əldə etməzdən əvvəl bir çox aylar və ya illər tələb oluna bilər və buna görə də maliyyələşdirmə uzunmüddətlidir.

Pul bazarları və kapital bazarları birlikdə terminin dar mənasında maliyyə bazarlarını təşkil edirlər. Kapital bazarı uzunmüddətli maliyyələşdirmə ilə bağlıdır. Geniş mənada o, cəmiyyətin əmanətlərinin sənaye və ticarət müəssisələrinin və dövlət orqanlarının istifadəsinə verildiyi bir sıra kanallardan ibarətdir.

Bank kreditlərinə qarşı kapital bazarı

Adi bank krediti, hətta kredit bir ildən artıq müddətə verilsə belə, adətən kapital bazarı əməliyyatı kimi təsnif edilmir. Birincisi, adi bank kreditləri sekuritləşdirilmir (yəni, onlar bazarlarda satıla bilən səhmlər və ya istiqrazlar kimi geri qaytarıla bilən qiymətli kağız formasını almırlar). İkincisi, bank kreditləşməsi kapital bazarının kreditləşməsindən daha ciddi şəkildə tənzimlənir. Üçüncüsü, bank əmanətçiləri kapital bazarı investorlarına nisbətən daha çox riskdən çəkinirlər. Bu fərqlərin hər üçü maliyyə mənbəyi kimi institusional kreditləşməni məhdudlaşdırır. Bu dəfə bank kreditləşməsinin xeyrinə olan iki əlavə fərq, bankların kiçik və orta şirkətlər üçün daha əlçatan olması və kredit verməklə pul yaratmaq imkanlarına malik olmasıdır. XX əsrdə səhm buraxmaqdan başqa şirkətlərin maliyyələşdirilməsinin böyük hissəsi bank kreditləri hesabına toplanırdı. Lakin təqribən 1980-ci ildən bəri, böyük, kredit qabiliyyətinə malik şirkətlər banklardan deyil, birbaşa kapital bazarlarından borc götürdükləri təqdirdə daha az faiz ödəməli olduqlarını aşkar edərək, vasitəçilərin işini kəsmək üçün daimi tendensiya var. Şirkətlərin banklardan deyil, kapital bazarlarından borc götürmə meyli ABŞ-də xüsusilə güclüdür. Financial Times-a görə, kapital bazarları 2009-cu ildə uzunmüddətli maliyyələşdirmənin aparıcı mənbəyi kimi bank kreditləşməsini üstələyib və bu, 2008-ci il maliyyə böhranından sonra riskdən yayınmağı və bank işinin tənzimlənməsini əks etdirir.

Birləşmiş Ştatlarla müqayisədə Avropa Birliyindəki şirkətlər maliyyələşmə üçün daha çox bank kreditlərinə güvənirlər. Şirkətlərə kapital bazarları vasitəsilə daha çox vəsait cəlb etmək üçün səylər Aİ Kapital Bazarları İttifaqı təşəbbüsü ilə əlaqələndirilir.

Nümunələr

İlkin bazarlarda hökumət

One Churchill Place, Kanari-Uorf, Londonda Barclays qərargahı. Barclays dünyanın ilkin və ikinci dərəcəli istiqraz bazarlarında əsas oyunçudur.

Hökumət uzunmüddətli maliyyə vəsaiti cəlb etmək istədikdə, çox vaxt kapital bazarlarında istiqrazlar satır. XX və XXI əsrin əvvəllərində bir çox hökumətlər öz istiqrazlarının satışını təşkil etmək üçün investisiya banklarından istifadə edirdilər. Aparıcı bank istiqrazlar buraxdı və tez-tez bəziləri digər investisiya banklarında yerləşə bilən brokerlər sindikatına rəhbərlik edirdi. Sindikat daha sonra müxtəlif investorlara satılacaqdı. İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün çoxtərəfli inkişaf bankı bəzən əlavə anderraytinq təbəqəsi təqdim edir, bununla da risk investisiya bankları, çoxtərəfli təşkilat və son investorlar arasında bölüşdürülür. Bununla belə, 1997-ci ildən bəri böyük hökumətlər istiqrazlarını onlayn almaq üçün əlçatan etməklə investisiya banklarını getdikcə daha çox yan keçiblər. Hazırda bir çox hökumətlər istiqrazlarının böyük hissəsini kompüterləşdirilmiş hərraclarda satırlar. Bir qayda olaraq, bir anda böyük həcmdə satışa çıxarılır; hökumət hər il yalnız az sayda hərrac keçirə bilər. Bəzi hökumətlər digər kanallar vasitəsilə davamlı istiqraz axını da satacaqlar. Ən çox borc satıcısı ABŞ hökumətidir; adətən bu satışlar üçün saniyədə birdən çox əməliyyat olur, bu, ABŞ borc saatının daimi real vaxt yeniləməsinə uyğundur.

İlkin bazarlarda şirkət

Bir şirkət uzunmüddətli investisiyalar üçün pul toplamaq istədikdə, ilk qərarlarından biri istiqraz və ya səhm buraxmaqdır. Əgər o, səhmləri seçirsə, borcunu artırmaqdan çəkinir və bəzi hallarda yeni səhmdarlar da təcrübə və ya faydalı əlaqələr kimi qeyri-pul yardımı göstərə bilərlər. Digər tərəfdən, yeni səhm emissiyası mövcud səhmdarların mülkiyyət hüququnu azaldır və onlar nəzarət payını əldə edərlərsə, yeni səhmdarlar hətta yüksək səviyyəli menecerləri də əvəz edə bilərlər. İnvestorun nöqteyi-nəzərindən səhmlər şirkət yaxşı işlər görərsə, daha yüksək gəlir və kapitalın bahalaşması üçün potensial təklif edir. Əksinə, istiqrazlar şirkət zəif fəaliyyət göstərirsə, daha təhlükəsizdir, çünki onlar qiymətin kəskin enməsinə daha az meyllidirlər və iflas vəziyyətində istiqraz sahibləri nəsə ödəyə bilər və səhmdarlar heç nə almırlar.

Şirkət ilkin bazarda maliyyə vəsaiti cəlb etdikdə, proses digər kapital bazarı əməliyyatlarına nisbətən daha çox üzbəüz görüşləri əhatə edir. İstər istiqraz və ya səhm buraxmağa qərar versinlər, şirkətlər adətən özləri ilə bazar arasında vasitəçilik etmək üçün investisiya bankından istifadə edirlər. İnvestisiya bankı komandası planlarının düzgün olduğundan əmin olmaq üçün şirkətin yüksək səviyyəli menecerləri ilə tez-tez görüşür. Bundan sonra bank anderrayter kimi çıxış edir və investorlara istiqraz və ya səhm satmaq üçün brokerlər şəbəkəsini təşkil edir. Bu ikinci addım adətən ilk növbədə kompüterləşdirilmiş sistemlər vasitəsilə həyata keçirilir, baxmayaraq ki, brokerlər fürsətdən xəbərdar olmaq üçün tez-tez üstünlük verdiyi müştərilərə zəng edirlər. Şirkətlər birbaşa kütləvi təklifdən istifadə etməklə investisiya banklarına haqq ödəməkdən qaça bilərlər, baxmayaraq ki, bu, digər qanuni ödənişləri tələb etdiyindən və əhəmiyyətli idarəetmə vaxtı tələb edə biləcəyi üçün bu ümumi təcrübə deyil.