Multikainat
Multikainat, metakainat[1], yaxud hiperkainat (ing. multiverse, hyperverse) — real olaraq mövcud olan bütün mümkün paralel kainatların (o cümlədən bizim yerləşdiyimiz kainatın) hipotetik məcmusu. Multikainatın quruluşu, onun içərisindəki hər bir kainatın təbiəti və bu kainatlar arasındakı əlaqələr haqqında fikirlər seçilmiş fərziyyədən asılıdır. Multikainata daxil olan kainatlar alternativ kainatlar, alternativ reallıqlar, paralel kainatlar və ya paralel dünyalar adlanır.
Kosmoloqlar, fiziklər, filosoflar, din xadimləri və fantastika yazıçıları tərəfindən multikainatın varlığına dair müxtəlif fərziyyələr irəli sürülüb. Multikainatın mümkünlüyü müxtəlif elmi, fəlsəfi və teoloji suallar doğurur. "Multikainat" termini 1895-ci ildə filosof və psixoloq Uilyam Ceyms tərəfindən (lakin fərqli kontekstdə) istifadə edilmişdir[2]. İ. S. Şklovski “Metakainat” terminini təklif etmişdir [1] .
Elmdə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Multikainatın varlığı fiziklər arasında mübahisə predmetidir. Bu fikir sim nəzəriyyəsində[3], kvant mexanikasının çox dünya şərhində[4], əbədi inflyasiya çoxlu kainat nəzəriyyəsində fəal şəkildə istifadə olunur.
Bir sıra elm adamları multikainat fərziyyəsinin olduqca fəlsəfi olduğu fikrini ifadə etdilər, çünki o, saxtalaşdırıla bilinməz (elmi təcrübə ilə təkzib edilə bilməz, hansı ki bu elmi metodun ayrılmaz hissəsidir) və buna görə də qeyri-elmidir[5] .
Kosmoloq Maks Teqmark[6], riyazi kainat fərziyyəsi adlanan hər hansı bir riyazi ardıcıl fiziki qanunlar toplusunun müstəqil, lakin həqiqətən mövcud olan kainata uyğun olduğunu irəli sürdü. Bu fərziyyə, eksperimental yoxlamaya uyğun olmasa da, müşahidə olunan fiziki qanunların və əsas fiziki sabitlərin dəyərlərinin niyə olduğu kimi olduğu sualını aradan qaldırması ilə cəlbedicidir.
Teqmark dünyaların aşağıdakı təsnifatını təklif etdi:
- Səviyyə 1: kosmoloji üfüqümüzdən kənarda dünyalar (ekstra metaqalaktik obyektlər).
- Səviyyə 2: digər fiziki sabitlərlə dünyalar (məsələn , M-nəzəriyyəsindəki digər branesdəki dünyalar).
- Səviyyə 3: Kvant mexanikasının çoxlu dünya şərhi çərçivəsində yaranan dünyalar.
- Səviyyə 4: sonlu ansambl (müəyyən riyazi strukturları həyata keçirən bütün kainatları əhatə edir).
Multikainat ideyasının tərəfdarları arasında Stiven Hokinq , Li Smolin, Brayan Qrin , Maks Teqmark , Alan Qut [7], Andrey Linde [8], Michio Kaku [9], David Deutsch [10], Leonard Susskind , Alexander Vilenkin , Nil Tayson [11], Sean Carroll [12], Cozef Polçinski [13], Martin Rees [14] kimi alimlər var.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 . /.
- ↑ James, William, Is Life Worth Living?, 1895
- ↑ Грин Б. Элегантная Вселенная. Суперструны, скрытые размерности и поиски окончательной теории: Пер. с англ (3-е изд). М.: Едиториал УРСС. Под ред. В. О. Малышенко. 2007. 236–239. ISBN 5-484-00784-4.
- ↑ Ясунори Номура. Квантовый мультимир // В мире науки. 2017. 120—129.
- ↑ "Feynman on Scientific Method". YouTube. 2012-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-28.
- ↑ "The Multiverse Hierarchy (Max Tegmark, 2005)" (PDF). 2020-10-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-06.
- ↑ "Alan Guth: Inflationary Cosmology: Is Our Universe Part of a Multiverse?". YouTube. 2014-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-06.
- ↑ Linde, Andrei. "Inflation in Supergravity and String Theory: Brief History of the Multiverse" (PDF). ctc.cam.ac.uk. January 27, 2012. 2014-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
- ↑ "Parallel Worlds: A Journey Through Creation, Higher Dimensions, and the Future of the Cosmos" (PDF). 2014-07-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-10-26.
- ↑ David Deutsch (1997). «The Ends of the Universe». The Fabric of Reality: The Science of Parallel Universes—and Its Implications. London: Penguin Press. ISBN 0-7139-9061-9.
- ↑ Freeman, David. "Why Revive 'Cosmos?' Neil DeGrasse Tyson Says Just About Everything We Know Has Changed". huffingtonpost.com. 2014-03-04. 2014-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-12.
- ↑ Sean Carroll. "Welcome to the Multiverse". Discover (magazine). 2011-10-18. 2015-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-05.
- ↑ "Назван год создания «теории всего»: Наука: Наука и техника: Lenta.ru". 2020-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-06.
- ↑ "«Параллельные миры». Глава из книги Митио Каку Глава 8. Спроектированная Вселенная? Мультивселенная". 2019-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-07.