Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Sibir yupikləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Sibir yupikləri
Morj dişlərini əlində saxlayan Sibir yupik qadını
Ümumi sayı
3.000
Yaşadığı ərazilər
ABŞ ABŞ (Alyaska) 1.400 [1]
Rusiya Rusiya (Çukotka) 1.700[2]
1.750 (2002-ci il)[3][4] [D 1]
  1. ↑ (Naukan və Sirenik yupikləridə daxildir.)
Dili

Sibir yupikcəsi
ingilis dili
rus dili

Dini

Xristianlıq (əksəriyyəti Pravoslavlıq)
Şamanizm

Qohum xalqlar

Sirenik yupikləri
Naukan yupikləri
Alyaska yupikləri
İnyupiklər


Sibir yupikləri və ya Yuitlər (öz dilində olan adı: Alyaskada (Yupiget); Rusiyada (Юпигыт)) — Sibirdə Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində və Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs Lourens adasınnda yaşayan Yupik qoluna aid eskimos xalqıdır.

Müqqədəs Lourens adasındakı Sibir yupikləri, Alyaskada qohumluq baxımından inyupiklərə ən yaxın xalqdır. Rusiyadakı Sibir yupikləri, çukçaların mədəni assimilyasiyasına məruz qalmış, onların mədəniyyətini mənimsəmişdir. Uzun müddət çukçalarla bir ərazidə yaşamaları Sibir yupiklərinin çukçalaşmasına səbəb olmuşdur. Sahil boyu ərazilərdə yaşayan çukçaların da çukçalaşmış yupik olduqları güman edilir. Yupiklərin böyük bir qismi özlərini çukçalarlarla eyniləşdirilməsinə qarşıdır. Ancaq sibir yupikləri və çukçalar arasında tək fərq dillərinin ayrı-ayrı olmasıdır. Qalan bütün mərasim və mədəniyyətləri isə eynidir.

Sibir yupiklərinin sayı 2000 nəfərdən çoxdur. 1980 və 1992-ci illərdə aparılan siyahıya alınmaya əsasən, sibir yupiklərinin 95%-nin sibir yupikcəsində danışdığı məlum olmuşdur. Lakin hhazırda bu nisbət daha aşağıdır. Sibir yupiklərinin ənənəvi inancı animizm və şamanizm olsa da 1887-ci ildən etibarən Xristianlıq da zorla yayılmışdır. Sibir yupiklərinin əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olurlar.Fil dişindən hazırlanan müxtəlif əşyalar isə baha qiymətə satılır.

Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresində 1971-ci ilin 18 dekabr tarixində (ANCSA) adlı qanun qəbul edildi. Bu qanunda Alyaskada yaşayan azsaylı xalqların maraqlarının təmin edilməsi və onların vergidən böyük ölcüdə azad edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bununla da Alyaskada yaşayan etnosların sosial vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. Sibir yupiklərinində (ANCSA) adlı qanun qəbul edilməsi onlarında durumunun yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dövründə, Sibirdə yaşayan xalqlara heç bir üstünlük verilməmişdir. Bu gündə Rusiyanın şimalında olan etnoslar kütləvi işsizlik, alkoqolizm kimi problemlərdən əziyyət çəkirlər.

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sibir yupikləri Rusiyada Yuit adı ilə tanınır (rus. Юит), bu ad 1931-ci ildən etibarən Sibir yupiklərinin rəsmi adıdır.[5] Yupik dillərində yuit sözü 'insanlar' mənasını verir.

Rusiyada eskimoslar arasında Sibir yupikcəsi az hallarda danışılır.[6] İngilis dilində Sibir yupiklərinin adlandırılması bir az fərqlidir. Rusiyada yaşayan Sibir yupiklərinə Mərkəzi Sibir Yupikləri, Alyaskada yaşayanlara isə Şimali Alyaska Yupikləri deyilir.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1881-ci ildə çəkilən şəkildə, Yupik qadınlar təsvir edilmişdir.

Sibir yupikləri və ərazidə yaşayan digər xalqların nəsilləri, qədim zamanlardan Altay dağları ətrafında yaşayırdılar. Bu ərazilər yaşamaq üçün əlverişli deyildi. Bir müddət sonra Sibir yupikləri Şimal-Şərqi Sibirə irəlilədilər.[7] Aparılan Arxeoloji qazıntılar zamanı, əsası Rusiyada olan Eskimosların Alyaskaya necə gəlmələri məlum olmuşdur. Eskimoslar 10.000 il əvvəl, buzlaşma zamanı Berinq boğazını keçmişlər.Həmin dövrlərdə Berinq boğazı buzlarla əhatəli idi. Kamçatkadan Alyaskaya qədər olan 250–300 km yol, piyada qət etməkdən başqa yol yox idi. Böyük ehtimalla Kamçatkadan iki böyük qrup yola düşmüşdür. Bunlar Eskimos və Aleut qruplarıdır. Hər bir qrupda 4 və ya 5 min nəfərin olması güman edilir. Eskimos və Aleutların dəniz heyvanlarını ovlama texnikası, ilk vaxtlar eyni olmuşdur. Hətta bu gün 40 yaxın dilin istifadə edildiyi Alyaskada,Eskimos və Aleutların eyni dili danışdığı məlum olmuşdur. Bir neçə əsr boyunca bu iki xalq arasında olan oxşarlıqlar hissə-hissə aradan qalxmaqa başladı. Bu gün hər iki xalqın dili, mədəniyyəti, mərasimləri bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir.[8]

Yupiklərin qədim nəsilləri böyük bir ehtimalla Sibirin Berinq boğazı və Arktika okeanı sahillərində böyük bir sahədə yaşayırdılar. Bu ərazi Eskimosların yaşadığı torpaqlardan təxminən 25–30 km kənarda yerləşirdi. Bu məsafə həmin zaman üçün çox böyük hesab olunurdu. Qış aylarında Eskimos və Yupiklər arasında əlaqə tamam kəsilirdi. Bəzən bu iki etnosun nümayəndələri 6 aya yaxın müddət ərzində bir-biriləri ilə görüşə bilmirdilər. Bütün bunlar elə də uzaqda yaşamayan iki etnosun həm dil həm də mədəniyyət baxımından fərqliliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur.[2]

Sibir sahillərində yaşayan Sibir Yupikləri, 1950-ci ilə qədər 15 yaxın kənddə yaşayırdılar. 1958-ci ildə bu kəndlərin sakinləri, Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı tərəfindən vahid bir əraziyə toplanması prosesi başlamışdır. Ərazidə olan yupiklər buna etiraz etsələrdə, qərar dəyişməmişdir.[9]

Alyaskada Müqqədəs Lourens adası 2.000 il müddətində müxtəlif vaxtlarda az sayda insanların yaşadığı ada idi. XVIII və XIX əsrlərdə adda 4000 dən çox insan 35 kənddə yaşayırdı. Avropalıların Alyaskaya ekspeditsiyaları burada yaşayan bir çox xalqlar kimi Sibir yupiklərinində yaşayış və gündəlik həyatlarında böyük dəyişliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur.[10] Ada general Vene C. Gambell şərəfinə Müqqədəs lourens adlandırılmışdır.1878 və 1880-cı illər arasındakı qıtlıq ada əhalisinin böyük bir hissəsinin ölümünə səbəb olmuşdur. Qıtlığın əsas səbəbi kimi həmin dövrə qədər görünməmiş şaxta (-46) və adada yaşayan yerlilərə ərzaq gətirən gəminin batması göstərilir. Yerlilər belə bir vəziyyətlə qarşılaşacaqlarını gözləmirdilər. Nəticədə 1000 və ya 1500 nəfər ölmüşdür.[11] Bu dövrdə kütəvi ölümlərin səbəbi kimi epidemiya xəstəlikləridə göstərilir. Bir çox qrip xəstəliklərinə qarşı Eskimos və digər xalqlar heç bir əlac tapa bilmirdilər. Adi qrip epidemiyaları ölümə səbəb olurdu. 1890-cı ildən etibarən ağır olan durum yaxşılaşmışdır.[12] 1900-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskada yaşayan xalqların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün kütləvi formada şimal maralı fermaları yaradıldı. 1903-cü ildə ABŞ prezidenti Teodor Ruzvelt Alyaskaya səfəri zamanı şimal maralı fermalarında olmuşdur. 1930-cu ildə ada da yaşayan yerli əhali Savoonga adlı yeni salınmış şəhərə köçürüldülər.Şəhərə şəhər statusu və poçt indeksi 1963-ci ildə verilmişdir.[13]

Əhali

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1958-ci ildə 645 nəfərlik əhalidən 345 nəfəri Gambell, 300 isə Savoonga qəsəbələrində yaşayırdı.[14]

2000-ci ildə aparılan siyahıya alınmaya görə Gambell şəhərindədə 159 ev və 121 ailə yaşayırdı.Bunlardan 95% yerlilər təşgil edirdi.Savoongada isə 145 ev və 113 ailə vardı.

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində danışa bilən əhali sayı:[15]

il xalq etnik sayı ana dilində danışa bilənlərin sayı % danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980 Sibir yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin hamısı və uşaqların çoxu
Alyaska yupikləri 17.000 14.000 80 Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər 12.000 5.000 40 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər 3.000 1.000 33 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.200 700 35 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992 Sibir yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin hamısı və uşaqların çoxu
Alyaska yupikləri 18.000 12.000 67 Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər 13.000 4.000 31 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər 3.100 600 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.100 400 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

Dil və təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dialektləri:

  • Ungazik dialekti – Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində Ungazik (Посёлок Унгазик) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.[16]
  • Avan dialekti – Rusiyada Avan (Посёлок Аван) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.[17]
  • İmtuk dialekti – Rusiyada İmtuk (Посёлок Имтук) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.[18]
  • Sivuqaq dialekti – Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs Lourens adasında danışılar. Adada bu dildə danışan qəbilələr bunlardır: Sivuqarmiit, Pauvuilagmiit, Kukuligmiit, Sikuuvugmiit, Kialigagmiit.

Sibir yupikcəsi, muasir zamanda əvvəl ki, formada olduğu kimi geniş kütlə tərəfindən istifadə edilmir. Gənclərin çoxu öz dillərini bilmir və ya öyrənməyə maraq göstərmirlər. Bütün bu səbəblərə görə Sibir yupikcəsi təhlükə altında olan dillərdən hesab olunur. Alimlər hesab edirlər ki, əgər bütün proses bu cür inkişaf etsə, yaxın 30 il ərzində Sibir yupikcəsi Ölü dillər sırasına qatılacaq[19] Müqqədəs Lourens adasında yaşayan 1.400 nəfərdən 1000 nəfəri Sibir yupikcəsini danışa bilir. Bu say ildən ilə azalmaq üzrədir. Rusiyada isə 900 nəfər Sibir yupikindən 300 nəfəri Sibir yupikcəsini danışa bilir.[20] Sibir yupiklərinin ana dilli olan Sibir yupikcəsini danışanların sayı durmadan azalır. Bunun bir sıra önəmli səbəbləri vardır. Gənc və ya yeniyetmə yupiklər öz dillərini öyrənməkdənsə ingilis dilini öyrənməyi üstün tuturlar. Rusiyada olan məktəblərdə bu dil tədris olunmur. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında isə axşam məktəblərində az sayda uşaqlara ümumi danışıq öyrədilir. Bütün bu proseslər dilin ölməsinə səbəb olur.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında Müqqədəs Lourens adasında yaşayan Sibir Yupikləri uzun illər ingilis dilində danışmağa məcbur edilmişdilər. Adada bütün rəsmi sənədləşmələr ingilis dilində, aparılırdı. ABŞ Konqresinin 1971-ci il 18 dekabr tarixli Alyaska Yerlilərinin Tələblər toplusu qanunu qüvvəyə minmişdir. İngilis dilində qanun ANCSA adlanırdı. Qanun adada yaşayan yerli xalqın öz dilindən sərbəst şəkildə istifadə etmək hüququnu təsdiqləmişdir. 1970-ci illərin əvvələrində Yupik dilinin, latın qrafikalı əlifbası yaradılmışdı.Bununla Yupikcə olan nəşrlər artmış və adadakı iki məktəbdə öyrədilməsinə başlanmışdır.

1987 və 1988-ci illərdə Alyaska məktəb bölgələrində Sibir yupikcəsini öyrənən şagird sayı:[21]

məktəb bölgəsi Cəmi şagird sayı Anadilində danışa bilən uşaqlar
Ankoriç 2 -
Bering Sreyl 239 227
Nome qəsəbəsi 27 10
Cəmi 268 237

1980 və 1992-ci ildə aparılan əhali sayımına görə, Alyaskada 1100 nəfər Sibir yupik etnosuna aid şəxs yaşayır. Bunlardan 1050 nəfəri Sibir yupikcəsi danışa bilir. Ancaq gündəlik həyatda daha çox ingilis dilindən istifadə edilir.[2]

Rusiyada Naukan yupikləri və Sirenik yupikləri sayı 1700 nəfərdir. Bunlardan 800 nəfəri ana dillərində danışa bilir. Naukan yupiklərinin Sibir yupikləri ilə bəzi ortaq tərəfləri olsa da, bu iki etnosu qohum etnos hesab edilmir. Rusiyada yaşayan eskimo xalqları daha çox Rusca danışır.[2] Rusiya Federasiyasının Sibirdə yaşayan eskimos xalqları barəsinə 2002-ci ildə aparılan araşdırmaya, görə 1.750 nəfər Rusiya vətandaşı gündəlik həyatında ana dillərindən istifadə edirlər.[3] 1920-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı tərəfindən Sibir yupikcəsi Kiril əlifbasına uyğunlaşdırılmışdır. Qrammatik baxımdan 5 yeni hərf əlavə edildi.( ӷ , ӄ , ӈ , ў , ӽ ).

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şamanizm və Animizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sibir yupikləri ov zamanı.

Sibir yupiklərinin dini inancları tarix boyunca müxtəlif olmuşdur. Onlar uzun müddət Animizm dini cərayanına inanmışlar.Animizm dinində bəzi heyvanlar müqqədəs qəbul edilir və onların ovlanması günah sayılır. Bu heyvanlardan orka, canavar ve quzğunu misal göstərmək olar. Sibir Yupiklərinin dini inancları çukçalara çox yaxındır. Hər ikisi dünyanın vahid tanrı tərəfindən yaradıldığını inanırlar. Bununla yanaşı bir çox dini mərasimlərdə oxşarlıq özünü göstərir. Dini baxımdan daha çox önəm verilən heyvan Quzğundur. Bir çox dini rituallarda bu heyvanın ovçuları dənizdə və quruda olan təhlükələrdən qoruduğu qeyd edilir. Orkada müqqədəs sayılır, kiçik yaşlı yupik uşaqlarının pisliklərdən qoruyucusu kimi qəbul edilir. Yupik əfsanələrində Orkanın qış aylarında canavara çevrilərək şimal maralı yediyi fikri çox güclüdür. Daha sonra Orka şimal maralını ovçulara tərəf qovur və bununla ovçular heyvanları asanlıqla ovluyurlar. Bütün bunlar çox güclü dini inanclardır.Burada bəzi əfsanəvi məqamlar olsa da, yupiklər bu ritualları ciddi qəbul edir və onlara inanırlar. Dəniz ovu başlamazdan əvvəl suya bir parça quru çörək atılır. Bunun səbəbi Orkanın çörəyi yeməsi və ovun uğurlu olmasında ovçulara yardım etməsidi.[22][23] Digər heyvanlardan canavar[24][25][26] və qarğa[27] böyük ritualla sahibdir.Hörümçəklər körpə qızların əsas qoruyuçusu hesab edilir.[25][28]

Alyaskada Eskimosların yaşadığı hər kəndin bir şamanı vardır. Şamanlara böyük önəm verilir, onların ovdan əvvəl verdiyi xeyir dualar və icra etdiyi rituallar zamanı ovçular bir yerə toplanır. Şamanlar həm şəfaçı həm də ruhlarla təmasa keçib pis təsirləri uzaqlaşdıran ruhani lider hesab edilir.[29][30][31]

Qurudan və dənizdən gələn pis ruhları qovmaq və ya ovun uğurlu olması üçün vadoo formalı tilsimdən istifadə edilir. Yugaaq adlanan vadoonun yalnız bədəni insan formasındadır. Sibir yupikləri yeni doğulan uşaqlara, daha çox diqqət edirlər. Havanın soyuq olması uşaq ölümlərinə səbəb olur. Şamanlar yeni dünyaya gələn körpələri, müxtəlif dini ayinlərlə qoruyur və pis ruhların onlara yaxınlaşmasına imkan vermirlər. Bu inanc Alyaskada yaşayan bütün xalqlarda çox güclüdür.[32] Müqqədəs lourens adasında isə vadoolar uyaghqutat adlanır.[33]

Sibir yupikləri, ölmüş insanların yenidən dünyaya gəliklərinə inanardılar. Körpələrin adları əsasən, ölmüş insanların adlarından götürülür. Dini inanclardan biri də, körpənin ölmüş bir şəxsin ruhunu daşımasıdır. Bu məsələlərdə əsas rolu şamanlar oynayır.Belə ki, uşağın hansı ölmüş şəxsin ruhunu daşımasını şamanlar müəyyən edir. Əgər körpə ölsə, bunun körpəyə səhv ad verildiyindən baş verdiyi düşünülür.[34]

Xristianlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müqqədəs lourens adasında ilk xristian missionerlər 1887-ci ildə gəlmişlər. Qısa zaman ərzində burada Anqlikan kilsəsi yaradıldı. Missionerlər adaya gəlmələrinin 3-cü ili münasibətilə kilsə inşasına başladılar. 1890-ci ildə kilsə böyük çətinliklə inşa edildi. Yerli xalqları xristianlıqa cəlb etmək çox cətin idi. Hər bir etnosun qədim zamanlardan inandığı öz dinləri vardı.[35] Müasir dövrdə Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskada yaşayan xalqların dini inanclarına müdaxil etmir. Savoonga qəsəbəsində Protestantlıq Kilsəsi fəaliyyət göstərir.[36]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İctimai həyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
nınglyu adlı qışlıq çadır-ev, 1899

Sibir yupikləri qədim zamanlardan tayfa halında yaşayırdılar. Əhalinin sayı çox olmadığından tayfalarında sayı çox deyildi. Tayfa başcılarına böyük, hörmət və inam vardı. Tayfalar ova eyni zamanda çıxırdılar. Əldə olunan ov bərabər şəkildə bölünürdü. Bu əsrlər boyu dəyişməmişdir. Qədim zamanlarda tayfa başçıları sayı 300 və ya 400 nəfərdən ibarət olan kəndlərə rəhbərlik edirdilər. Onlara bütün işlərin idarə edilməsində şamanlar yaxından kömək edirdi. Şaman burada vəzir rolunu oynayırdı.[5][37][38]

Müqəddəs Lourens adasında olan Gambell şəhərində hər il Sibir yupiklərinin evlənmə mərasimi təşgil edilir. Burada əsas üstünlük kişilərə verilir.Qadının kişini bəyənib və ya bəyənməməsinin heç bir önəmi yoxdur. Qadınların çıxarılan qərarlarada etiraz etmək hüququ yoxdur. Evlənməzdən əvvəl cütlüklər arasında nişanlanma mərasimi təşkil edilir. Nişanlı qalma müddəti bir ov mövsümüdür. Daha sonra toya hazırlıq prosesi başlayır. Oğlan evi cehiz kimi bahalı xəz dəri və ya bir neçə baş heyvan verir. Şimal maralı, ayı dərisi Alyaskada yaşayan yerli xalqlar arasında qiymətli hesab edildiyindən nişan mərasimi zamanı bu heyvanların dərisinə daha çox üstünlük verilir.[39][40]

Sibir yupiklərin 19-ci əsrin ortalarına qədər, nınglyu adlı evlərdə yaşayırdılar. Muasir zamanda isə ninglyu adlı evlərdə yaşamaq əlverişli hesab edilmir. Onlar indiki zamanda mıngtığaq adlı evlərdə yaşayırlar. Şimal maralı və ya morj dərisi ilə örtülən bu evlər daha geniş və rahatdır.[5]

Müqəddəs Lourens adasında alkoqollu içkilər qadağandır. Bunun əsas səbəbi ada da Alkoqolizmin problem olmasıdır.[41]

Nəqliyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sibir yupikləri iki növ nəqliyyatdan istifadə edirlər. Bunlardan biri itlərin yardımı ilə hərəkətə gətirilən xizəklərdir. Kiçik qayıqlardan isə dəniz yolu ilə yaxın məsafələrə getmək üçün istifadə olunur. Sibir yupikləri bütün nəqliyyat növlərindən istifadə qaydalarını çukçalardan öyrənmişlər.[2][42]

Döyüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çukçalarda olduğu kimi Sibir yupiklərində də tayfalararası düşmənçilik məşhurdur. Tarixən əlverişli torpaqlar üzərində üstünlük qazanmaq üçün kiçik müharibələr baş verirdi. Döyüş silahları müxtəlif idi. Sərtləşdirilmiş suiti dərisinin arasına qurudulmuş balina çubuğu yerləşdirilirdi. Bu əsas silah hesab edilir və sol əldə saxlanılırdı. Mamont dişlərindən başa sürətli zərbə endirmək üçün istifadə edilirdi. Bunu muasir dövrdə əmudla müqayisə etmək olar. Baş və çiyinləri qorumaq üçün mamont sümüyündən başlıq hazırlanırdı. Yupiklərlə çukçalar arasında uzun illər müharibənin baş verməsini sübut edən ən böyük dəlil Sibirin şimal hissəsində yupiklər yaşasalarda, hal-hazırda həmin ərazilər çukçalara məxsusdur.[43][44]

Kişi və qadınların istifadə etdiyi bəzək əşyaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çukçalarda olduğu kimi Sibir yupiklərində də üzə vurulan tatu məşhurdur.

Çukçalarda olduğu kimi Sibir yupiklərində də üz tatusu məşhurdur. Kişilərin ağzı ətrafına tatu vurulur. Qadınlar üz və əllərində kompleks həndəsi naxışlardan ibarət tatu edirlər. Qadınlarda üzə vurulan tatunun məqsədi sonsuzluğun onlardan uzaq olması üçündür. Tatunun vurulması mərasimlərində, əsas dini ayinləri şamanlar icra edirlər.

Müqəddəs Lourens adasında tatunun (döymənın) 2000 ilik tarixi var. Ən qədim zamanlardan qadınların üzlərinə döymə vurması məlumdur. Ancaq daha sonra Xristianlıqın təsiri ilə Sibir yupikləri tatudan istifadədən imtina etmişlər. Muasir zamanda yalnız festivallarda, əyləncə məqsədi ilə bəzi tatulardan istifadə edilir. Adətə görə tatu edən qadın, bu adəti həyatını sonuna kimi davam etdirməlidir. Gambell şəhərində bədəni tamamilə tatulu olan Anna Aghtuqaayak 2002-ci ildə 96 yaşında, evinin yanması nəticəsində həlak olmuşdur Savoonga şəhərində isə 2005-ci ildə Sadie Sepila və Mabel Toolie adlı qadınların vəfat etməsindən sonra, Sibir yupikləri arasında tatulu qadın qalmamışdır.[45]

Adada tatu vurulması ilə məşğul olan 93 yaşlı Alice Yavaseuk, indi yalnız bayramlar üçün tatular hazırlayır. Sibir yupikləri dəfn tatuları hazırlayırlar. Bu qədim zamanlardan gələn adətdir. Dəfn tatusu nafluq adlanır, ölənin ruhuna bununla böyük ehtiram göstərilir. İnanca görə ölmüş adamın ruhu bir ay müddətində kənd ətrafında dolanır. Ruhun bəzi pisliklər etməsinin qarşısını almaq kakileq adlı tatulardan vurulur.Bütün bu tatular çox az sayda qadınlar tərəfindən istifadə edilir.[46][47]

Ovçuluq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün eskimos xalqları kimi Sibir yupiklərində də ovçuluq əsas peşə hesab edilir. Ov mövsümü Eskimoslar üçün çox önəmlidir. Ovun uğurlu keçməməsi, bütün kəndin ərzaqsız qalmasına səbəb ola bilər.Çox zamanlar balina ovuna çıxılır.Və əldə olunan balina əti bir kəndin ərzaq və yağ ehtiyatını bir il müddətində ödəyə bilir. Məsələn Qrenlandiya balinasının təmiz ət və yağ hissəsi 5 tondan çoxdur, bununla 300 nəfərlik bir kənd 6 ay dolana bilər.[48]

Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsindəki Sibir yupikləri, kiçik adalarda ov etməyə üstünlük verirlər. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı zamanında Sibirdə yaşayan ekimos xalqlarına, dövrünə görə muasir hesab edilən ov silahı verilmişdir. Ovçular hər qayıqda 4-6 nəfərlik qruplarla ova çıxırlar və mövsümünə görə balina və suiti növlərini ovlanılır. Qrenlandiya balinasının tutulması ənənəvi irsin bir hissəsi olub böyük mədəni dəyərlərə malikdir. Suiti növləri arasında ən çox ovlananı morjdur. Balıq olaraq bir-birindən fərqli növlər tutulur. Quruda isə şimal maralı, ayı, dağ qoyunu ilə bir çox quş növləri ovlanır. Quşları ovlama üsulları Çukcalardan öyrənmişlər.Yay aylarında bəzi quşların yumurtaları yuvalarından götürülüb, müxtəlif yeməklərdə istifadə edilir.Qadınlar isə tundra meşələrində göbələk və tərəvəz toplayırlar.[49]

Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs lourens adasında morj ovu çox məşhurdur.Bir çox balina növləri ovlanır.Bunlardan Balaenoptera physalus, Megaptera novaeangliae, Physeter macrocephalus, orka, Qrenlandiya balinası, Balaenoptera acutorostrata, Delphinapterus leucas, və Phocoena phocoena növlərin misal göstərmək olar.[50] Suiti növləri arasında isə Pusa hispida, Erignathus barbatus, Phoca vitulina, morj və Otariidae kimi növlər tez-tez ovlanır.

Balıq ovları, bütün eskimos xalqlarının ən çox ovladığı dəniz canlısıdır.20-dən çox balıq növü Sibir yupikləri və digər yerli xaqlar tərəfindən gündəlik olaraq ovlanır.Balıq növlərindən isə Gadus morhua, Gadus ogac, Boreogadus saida, Reinhardtius hippoglossoides, Hippoglossus hippoglossus, Salmo salar, Oncorhynchus, Scomber scombrus, Salvelinus alpinus və Somniosus microcephalus kimi növləri qeyd etmək olar.[51]

Quruda edilən ovlar zamanı,əsasən ağ ayı, qonur ayı, şimal maralı, sığır ovlanılır.Canavar, qütb tülküsü və qütb dovşanı az hallarda ovlanılır.Quşlardan isə ördəklər, qazlar ve qu əsas ovlanan quş növlərindəndir. Digər quşlar arasında qaqar, Phalacrocorax, təmizçilər , qağayı, susüpürənlər, sahilqağayıları və quzğun gündəlik olaraq ovlanılır.

Müqqədəs lourens adasında ildə 3 dəfə Sheshalik adlı yarmarka təşgil edilir.Bu yarmarkada Alyaskada olan 20 dən çox etnos iştirak edir.Sibir yupikləri, Sirenik yupikləri, Naukan yupikləri və Alyaska yupikləri kimi etnoslar bu bazarda toplu şəkildə iştirak edirlər.Morj dişindən hazırlanan müxtəlif bəzək əşyaları, həm yerli xalq tərəfindən istifadə edilir, həm də buraya gələn turistlərə satılır.[52] Sibir yupikləri balıq məhsullarından hazırlanan yeməklərə üstünlük verirlər.Bəzi yeməklər çiy formada hazırlanır və yeyilir.[53][54]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Michael E. Krauss (2007) Arxivləşdirilib 2008-05-09 at the Wayback Machine, Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
  2. ↑ 1 2 3 4 5 "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  3. ↑ 1 2 "Asian Eskimo Language". 2007-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  4. ↑ "Peter P. Schweitzer & Patty A. Gray, The Chukchis and Siberian Yupiks of the Russian Far East" (PDF). 2011-08-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  5. ↑ 1 2 3 "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 2007-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  6. ↑ "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 2007-08-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  7. ↑ Türkkan, Reha Oğuz. Türkler ve Kızılderililer, sf. 200-300
  8. ↑ "Canadian Charter of Rights and Freedoms". Department of Justice Canada. 2007-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-24.
  9. ↑ "Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka" (PDF). 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  10. ↑ "Siberian Yupik". 2013-02-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  11. ↑ Handbook of North American Indians
  12. ↑ Marc-Antoine Mahieu, Nicole Tersis, Variations on polysynthesis: the Eskaleut languages
  13. ↑ "Douglas Vaught (2006), Gambell, Alaska Wind Resource Report" (PDF). 2011-06-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  14. ↑ "Early Work on St. Lawrence Island". 2016-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  15. ↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,
  16. ↑ "Поселок Унгазик (Чаплино)". 2009-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  17. ↑ "Поселок Аван". 2012-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  18. ↑ "Поселок Имтук". 2012-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  19. ↑ The Endangered Language Fund Newsletter, Volume Six, Number Two, October 2002[ölü keçid]
  20. ↑ "Alaska Native Languages Population and Speaker Statistics". 2008-05-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  21. ↑ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  22. ↑ "The Arctic by Lars Krutak". 2010-11-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  23. ↑ Рубцова 1954:156 (see tale The orphan boy with his sister)
  24. ↑ Menovščikov 1968:439,441
  25. ↑ 1 2 Menovščikov 1968:440–441
  26. ↑ Menovščikov 1968:439–440
  27. ↑ Рубцова 1954:218
  28. ↑ Рубцова 1954, tale 13, sentences (173)–(235)
  29. ↑ Hoppál, Mihály. Sámánok Eurázsiában (Hungarian). Budapest: Akadémiai Kiadó. 2005. ISBN 963-05-8295-3 2. pp. 77, 287; Znamensky, Andrei A. Az ősiség szépsége: altáji török sámánok a szibériai regionális gondolkodásban (1860–1920) // Molnár, Ádám (redaktor). Csodaszarvas. Őstörténet, vallás és néphagyomány. Vol. I (Hungarian). Budapest: Molnár Kiadó. 2005. 117–134. ISBN 9632182006., p. 128
  30. ↑ Hoppál 1987: 76
  31. ↑ Eliade 1964:4
  32. ↑ "the Ancestors: Ancient Ivories of Bering Strait" (PDF). 2010-06-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  33. ↑ Hoppál 1987: 98
  34. ↑ Burch Ernest S. (junior), The Eskimos, 1988
  35. ↑ Early Work on St. Lawrence Island Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine)
  36. ↑ Savoonga Presbyterian Church Arxivləşdirilib 2016-10-13 at the Wayback Machine)
  37. ↑ Hoppál 2005: 45
  38. ↑ Boglár 2001: 24
  39. ↑ J. David Newman, You can do no wrong: From Hero to Pariah (1), January 16, 2010 /1
  40. ↑ Susan B. Andrews və John Creed, Authentic Alaska: voices of its native
  41. ↑ Hoppál 1987: 78
  42. ↑ V. P. Alekseyev (1979), The Genetic Structure of Asiatic Eskimos and Coastal Chukchis Compared to that of American Arctic populations, Arctic Anthropology XVI-1, 1979
  43. ↑ Zolotarjov 1980: 40–41
  44. ↑ Anyiszimov 1981: 92–98
  45. ↑ "Lars Krutak (2005), The Last Tattoos of St. Lawrence Island, Alaska". 2010-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  46. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  47. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
  48. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
  49. ↑ "Yupik in Sibiria". 2010-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  50. ↑ "An uncomplete list of names of animals, birds and fishes in six different languages" (PDF). 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  51. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
  52. ↑ "Norman A. Chance, People and the Land: Early Years". 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
  53. ↑ Nobmann ED, Ebbesson SO, White RG, Schraer CD, Lanier AP, Bulkow LR. (1998) Arxivləşdirilib 2016-09-23 at the Wayback Machine, Dietary intakes among Siberian Yupiks of Alaska and implications for cardiovascular disease, Int J Circumpolar Health. 1998 Jan;57(1):4-17
  54. ↑ David O. Carpenter et all. (2005)[ölü keçid], Polychlrorinated Biphenyls in Serum of the Siberian Yupik People from St. Lawrence Island, Alaska, Int J Circumpolar Health 2005; 64(4):322-335.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sibir_yupikləri&oldid=7771165"