Tarixin sonu
Naviqasiyaya keç
Axtarışa keç
Tarixin sonu — nə vaxtsa bəşəriyyət tarixinin monotonlaşacağı, yavaşlayacağı və ya sona çatacağı (yəni varlığın hansısa ideal və ya son nöqtəsinə çatacaq) haqqında fəlsəfi fərziyyə. Tarixin sonlanması bir məqsəd ideyası ilə əlaqələndirilir ki, ona çatdıqdan sonra əvvəlki tarixi sövq edən ziddiyyətlər aradan qalxır və yeni, tələsik və birbaşa inkişafın təsvirini adi mənada tarix adlandırmaq çətindir.
Tarixin sonu ideyası tarixin dövri təbiəti haqqında qədim anlayışların inkarı kimi yaranmışdır:
- Xristianlıqda tarixin sonu İsa Məsihin İkinci gəlişi ilə bağlı peyğəmbərliklərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqələndirilir;
- 18-ci əsrin utopik nəzəriyyələrində ideal cəmiyyət intellektual və sosial bərabərsizliyin aradan qaldırılması (Kondorsedə) və bütün insan istəklərinin ödənilməsi (Yumda) ilə xarakterizə olunurdu;
- Marksizmdə “tarixdən əvvəlki” dövrün sonu, marksistlərin tarixin mühərriki hesab etdikləri sinfi mübarizənin olmayacağı yer üzündə sinifsiz və dövlətsiz kommunist cəmiyyətinin qurulması kimi başa düşülürdü. Marksın fikrincə, “insan cəmiyyətinin tarixdən əvvəlki dövrü burjua ictimai formasiyası ilə başa çatır”[1]. Marks tarix ideyasını başlanğıcı və sonu olan bir proses kimi tarixin 1806-cı ildə sona çatdığını düşünən Hegeldən götürmüşdür. Xristianlar kimi, Marks da “tarixdən əvvəlki”dən sonra başlayacaq bəşər cəmiyyətinin tarixinin təfərrüatlarını verməmişdir;
- Nasizmdə tarixin sonu, geniş ərazisində, sakit uzunmüddətli mövcudluq üçün bütün lazımi resurslara malik olan ari dövlətinin yaradılmasında göründü (“ Minillik Reyx ”);
- 20-ci əsrin sonlarında SSRİ-nin dağılması ilə əlaqədar olaraq tarixin sonu ideyası müasir dünyada Qərb liberal sivilizasiyasının yekun qələbəsi tezisi ilə əlaqələndirilməyə başladı. Bu yanaşma F.Fukuyamanın 1989-cu ildə dərc edilmiş məqaləsində və ardınca 1992-ci ildə “ Tarixin Sonu və Sonuncu İnsan ” kitabında ciddi tənqidlərə məruz qalmış məqaləsində ətraflı təsvir edilmişdir.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ К. Маркс. К критике политической экономии (предисловие, январь 1859) // К. Маркс и Ф. Энгельс. Сочинения. Изд. 2-е. Т. 13. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1959. — С. 7-8.