Yanqantau geoparkı
| Yanqantau geoparkı | |
|---|---|
| Fəaliyyəti | Geopark |
| Yaranma tarixi | 2017 |
| Fəaliyyət göstərdiyi yer | Salavat rayonu, Başqırdıstan |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yanqantau geoparkı (rus. Геопарк Янган-Тау, başq. «Янғантау» геопаркы) — Rusiya Federasiyası Başqırdıstan Respublikasının Salavat rayonunda yerləşən geoloji, bioloji, tarixi və mədəni irs obyektləri kompleksi. Geoparkın ərazisində beynəlxalq əhəmiyyətli geoloji obyektlər yerləşir: Meçetlino geoloji kəsikləri, Böyük Luka, Laklı və Yanqantau dağı.
Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geoparkın sahəsi 1700 km²-dir. Ərazi Başqırdıstan Respublikasının Salavat bölgəsinin sərhədləri daxilindədir. Cənub-qərb hissəsi Çelyabinsk vilayətinin Aşinski və Katav-İvanovski rayonları və Çelyabinsk vilayətinin Ust-Katav şəhər dairəsi ilə həmsərhəddir. Cənub-şərq hissəsi Çelyabinsk vilayətinin Ust-Katav şəhər dairəsi və Satka rayonu ilə yanaşıdır. Şimal-qərbdən geopark Başqırdıstan Respublikasının Nurimanovski rayonu, şimal-şərqdən Kiginski rayonu ilə həmsərhəddir. Şimaldan ərazi Başqırdıstan Respublikasının Duvan rayonu ilə yanaşıdır.
Relyefi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geoparkın ərazisinin relyefi təpəli, çala-çuxur və silsilə düzənlikdən ibarətdir. Təpələr, çala-çuxur və dərələrarası silsilələr cənubdan şimala istiqamətlənir və tektonik quruluşların uzanma istiqaməti ilə üst-üstə düşür. Yalnız Karatau dağ silsiləsi istisandır ki, digər dağ quruluşlarından fərqli olaraq uzunluq yox en istiqamətinə sahibdir.
Torpağı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geoparkda ən çox yayılan tünd boz və açıq boz meşə torpaqlarıdır. Çayların çaylaqlarında allüvial torpaqlar mövcuddur. Geoparkın şimalında torpaq örtüyü podzollaşmış qaratorpaqdan ibarətdir. Torpağı formalaşdıran əsas süxurlar eluvial-delüvial və allüvialdır.[1]
İqlimi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərazinin iqlimi kəskin kontinental və mülayim istidir. Ortalama illik temperatur + 1.5 °C, yanvar ayının ortalama temperaturu −15.4 °C, iyul ayının ortalama temperaturu +17.8 °C. Orta illik yağıntı kəmiyyəti 565 mm olarkən isti aylarda (aprel-oktyabr) 410 mm yağır. Qar örtüyünün orta hündürlüyü 44 mm-dir. İl ərzində cənub-qərb küləkləri (29%) və cənub küləkləri (17%) üstünlük təşkil edirlər, yaz və yayda əsasən cənub-qərb küləkləri (14-26%) əsir, küləyin orta sürəti 3,4 m/s bərabərdir.
Səth suları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Düzənlik Ay və Yuryuzan çaylarının sistemləri ilə drenajlanır. Karstın inkişafı səbəbindən çay şəbəkəsi qeyri-bərabər paylanır. Uzunluğu 404 km olan Yuryuzan çayı Başqırdıstanın ən böyük on çayından biridir.
Flora və fauna[redaktə | mənbəni redaktə et]
Florası qarışıq hesab olunur. Bitki örtüyü əsasən tozağacı meşələrindən ibarətdir. Təpələr və çala-çuxurların daşlı yamaclarında çoxlu dənli və ceyranotu bitkili qarışıq ot çölləri var. Karatau dağ silsiləsi boyunca iynəyarpaqlı və sıxyarpaqlı meşələr yayılıb, bura Başqırdıstan Respublikasında bu meşələrin arealının şimal-şərq sərhədi sayılır. Çay vadilərində və karst depressiyalarında bataqlıqlar geniş yayılmışdır.
Faunası əsasən meşə heyvanlarından ibarətdir. Çaylarda balıq bolluğu ilə seçilirlər.
Geologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yanqantau geoparkının ərazisinə rifeydən tutmuş dördüncü çöküntülərə qədər geniş süxurlar daxildir. Bölgədə müxtəlif daş süxurları geniş yayılmışdır: qumdaşı, alevrolit, şistlər, əhəngdaşı, mergel, kvarsit, dolomit, konqlomerat, giltorpaq, gil, qum, çaqıl daşı, göl-bataqlıq çöküntüləri. Geoparkın ərazisində iki böyük tektonik quruluşu Şərqi Avropa platforması və Ural qatlı bölgəsi seçilir. Qərbdən şərqə qədər ərazidə Şərqi Avropa platforması (Perm-Başqırd qübbəsi), Preduralski qarılması (Yuryuzana-Sılvensk depressiyası) və Başqırd meqantiklinorisi.[2][3]
Pangeya materikinin yaranması zamanı geopark sahəsi Şərqi Avropa platformasında qədim dəniz hövzəsinin şelfi idi. Qitə kütlələrinin toqquşması qatlama prosesləri və örtüklərin formalaşması ilə müşayiət olunurdu.
Yaranma tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geopark Başqırdıstan Respublikası Hökumətinin sərəncamı ilə 2017-ci ildə yaradılmışdır. Ərazidə ola 20-dən çox geoloji obyektin 3-ü (Meçetlino kəsiyi, Bolşaya Luka kəsiyi və Yanqantau dağı) beynəxalq, 10-u milli və 21-i təhsil əhəmiyyəti daşıyırlar. Yanqantau dağının hidrotermal fenomeni ilə əlaqəli olan Salavat bölgəsinin balneoloji ehtiyatları dünyaca məşhurdur.
Geoparkın idarə edilməsi "Yanqantau sanatoriyası" ASC-nin bazasında elm və geoformalaşma, turizm və yerli biznes sahəsində tərəfdaşların iştirakı ilə həyata keçirilir.
Geoparkın təbiət irsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təbii unikallıq, Rusiya Qırmızı Kitabı və Başqırdıstan Qırmızı Kitabına əlavə olunan müxtəlif bitki və heyvan növləri ilə əlaqələndirilir. Ərazidə Rusiyanın əsas beynəlxalq ornitoloji ərazisi BS-022 "Ufa Yaylası" yerləşir, hansı ki milli və beynəxlaq əhəmiyyət daşıyır. Geoparkın doqquz təbii və geoloji obyekti xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin regional şəbəkəsinə daxil edilmişdir.[4]
Ai və Yuryuzan çayları boyunca alacüllüt və şahinlərin sıx populyasiyası qeydə alınmışdır. Geoparkın ərazisində Başqırdıstan Respublikasında ən böyük iki vağlar koloniyası var. Bu xüsusiyyət ərazidə getdikcə populyarlaşan ekoturizmin sahəsi olan quş müşahidəsi inkişaf etdirməyə imkan verir.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Почвы Башкортостана. Уфа: "Гилем". 1995.
- ↑ "Выпуск 1, 2018 год | Геологический вестник". 2018-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-02.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-02.
- ↑ "Геопарк "Янган-Тау"". 2018-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-02.