Yapon dili

Vikipediya, açıq ensiklopediya
(Yaponca səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Jump to navigation Jump to search
Yapon dili
Orijinal adı: 日本語
Ölkələr: Yaponiya, Quam, Tayvan, Şimali Koreya, Cənubi Koreya, Peru, Avstraliya
Rəsmi status: Yaponiya
Danışanların ümumi sayı: 125 milyon
Təsnifatı
Kateqoriya: Avrasiya dilləri
Yapon-ryukyu dilləri
Yazı:kandzi, kana
Dil kodları
QOST 7.75–97:япо 870
ISO 639-1:ja
ISO 639-2:jpn
ISO 639-3:jpn
Bax: Layihə:Dilçilik

Yapon dili (yap. 日本語 nixonqo) — Yaponiyada danışılan dildir. Yapon dövlətinin rəsmi dilidir. Şərq dillərindən hesab olunur. Bu dildə 125 milyon insan danışır. Əlifbası çin dilinin kandzi xəttindən dönmüş xəttdir. Kandzi hiraqana və katakanada istifadə olunur. Bundan başqa imatokana deyilən və sadəcə imperator sarayında istifadə edilən bir xətt növü də var. 2000-dən çox kandzii hiraqana və kataqana hərəsi 47 hərfdir. Bu xətlərə bəzi əlamətləri artırdıqda başqa səslər əmələ gəlir. Müasir yapon dilində, xüsusən şirkət adları, reklamlar və yapon dilinin kompyuterə keçirilməsində romaci adı verilən latın əlifbası da işlənir.

Türk dilləri kimi iltisaqi dildir. Yapon dili Ural-Altay dillərindən olduğuna görə türk dillərinə müəyyən yaxınlığı var.

Dilin adı[redaktə | əsas redaktə]

Yaponca yapon dilini iki cür adlanırlar. Başqa dillərin kontekstində "nihonqo" (日本語) sözü işlənilir. Bu hərfi tərcümədə «yapon dili» deməkdir. Lakin, milli mədəniyyətin hissəsi və Yaponiyada təhsil sistemdəki dərsə kimi, doğma və dövlət dilinə əsasən «kokuqo» (國語 və ya 国語), yəni «ölkə dili» və ya «milli dil» deyirlər. Bu söz başqa dillər üçün də istifadə edilə bilər, amma əsasən məhz yapon dili üçün istifadə edilir.

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

Yapon dili yazıda Yayoy dövründən istifadə olunur.[1]

Hiraqana əlifbası[redaktə | əsas redaktə]

Hiraqana
あ a い i う u え e お o (ya) (yu) (yo)
か ka き ki く ku け ke こ ko きゃ kya きゅ kyu きょ kyo
さ sa し shi す su せ se そ so しゃ sha しゅ shu しょ sho
た ta ち chi つ tsu て te と to ちゃ cha ちゅ chu ちょ cho
な na に ni ぬ nu ね ne の no にゃ nya にゅ nyu にょ nyo
は ha ひ hi ふ fu へ he ほ ho ひゃ hya ひゅ hyu ひょ hyo
ま ma み mi む mu め me も mo みゃ mya みゅ myu みょ myo
や ya ゆ yu よ yo
ら ra り ri る ru れ re ろ ro りゃ rya りゅ ryu りょ ryo
わ va ゐ vi ゑ ve を vo
ん n
が ga ぎ gi ぐ gu げ ge ご go ぎゃ gya ぎゅ gyu ぎょ gyo
ざ za じ ji ず zu ぜ ze ぞ zo じゃ ja じゅ ju じょ jo
だ da ぢ (ji) づ (zu) で de ど do ぢゃ (ja) ぢゅ (ju) ぢょ (jo)
ば ba び bi ぶ bu べ be ぼ bo びゃ bya びゅ byu びょ byo
ぱ pa ぴ pi ぷ pu ぺ pe ぽ po ぴゃ pya ぴゅ pyu ぴょ pyo

Katakana əlifbası[redaktə | əsas redaktə]

Üfiqi yapon qrafikasından nümunə

ア (a) イ (i) ウ (u) エ (e) オ (o)

K カ (ka) キ (ki) ク (ku) ケ (ke) コ (ko)

S サ (sa) シ (şi) ス (su) セ (se) ソ (so)

T タ (ta) チ (çi) ツ (tsu) テ (te) ト (to)

N ナ (na) ニ (ni) ヌ (nu) ネ (ne) ノ (no)

H ハ (ha) ヒ (hi) フ (fu) ヘ (he) ホ (ho)

M マ (ma) ミ (mi) ム (mu) メ (me) モ (mo)

Y ヤ (ya) ユ (yu) ヨ (yo)

R ラ (ra) リ (ri) ル (ru) レ (re) ロ (ro)

V ワ (va) ヰ (vi) ヱ (ve) ヲ (vo / o)

N ン (n)

Kandzi[redaktə | əsas redaktə]

Eramızın V əsrində Çindən Yaponiyaya gəlmiş xəttdır. Katakana və hiraqana da kandzidən tutulmuş xəttdır. Hazırda kandzi Çin, Yaponiya və Koreyada işlənilir.

Misal[redaktə | əsas redaktə]

Kandzi Tələffüz Məna
土 tsuçi Torpaq
天 ten Göy, səma
水 mizu Su
火災 Kasai Od, atəş
風 kaze Yel, külək
男 otoko Kişi
女 onna Qadın
食べる taberu yemək
飲む nomu içmək
大きい ōkii böyük
小さい çīsai balaca
夜 yoru Gecə
日 hi Gündüz

Qrammatikası[redaktə | əsas redaktə]

Sifətin ismə izafə olması və onun isimdən öncə gəlməsi türk diliylə eynidir.

Məsələn:

  • 赤いリンゴ　akai rinqo
  • qırmızı alma
  • 私の赤いリンゴ　vataşi no akai rinqo　
  • mənim qırmızı almam

Fail cümlənin əvvəlində gəlir. Cümlənin tərtibi belədir: Fail Məful Fel. Misal:

  • 私はリンゴを食べました。 vataşi va rinqo o tabemaşta. (mən almanı yedim).
  • リンゴを私は食べました。rinqo o vataşi va tabemaşta. (almanı mən yedim).

Təaruf[redaktə | əsas redaktə]

  • おはようございます。Ohayo → 　Sabahınız xeyir
  • こんにちは　Konniçiva　 → Salam
  • こんばんは　Konbanva → Axşamınız xeyir
  • さようなら　Sayonara → Gülə gülə
  • おやすみなさい　Oyasuminasay → Gecəniz xeyir
  • お元気ですか　Ogenki desu ka? → Necəsiniz?
  • はい　hai → Bəli
  • いいえ　ie → Xeyr
  • ありがとうございます　Arigato → Sağ olun (təşəkkür edirəm)

Fonetika[redaktə | əsas redaktə]

Yapon dilində 5 sait var. (あ (a), い (i), う (u), え (e), お (o)). Bütün samitlər bu 5 saitlə işlənilir. Ona görə yapon dilində samit səs tək işlənilmir (ん (N) hərfindən başqa). Məsələn, Ka, Ha, Ma, Sa, Ta, Ra, Ya.

Tarixi mənbələrə görə Nara dövründə yapon dilində 8 sait varmış. Bu səslərdən 3-ü Heyan dövründə ixtisar olunub. Azərbaycan dilində olub yapon dilində olmayan səslər bunlardır: X, Ğ, J, Ö, Ü, V, G. Yapon dilində olub Azərbaycan dilində mövcud olmayan səslər isə bunlarddır: つ (Tsu) və わ (Ua). Yapon dilində qəliz səslər (X, Ğ, J) olmadığına gora sadə səslənir. Səslənmə baxımından ispan, yunan və italyan dillərinə yaxındır.

Mənbə[redaktə | əsas redaktə]

  • ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 69

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

Globe of letters.svg  Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.


Milli
Yerli dillər
Qeyri-yerli dillər
İşarət dilləri
 
Yapon-ryukyu dilləri
Qədim yapon dili † Erkən qədim yapon dili † • Klassik yapon dili † • Orta əsrlər yapon dili † • Bunqo †
Müasir
yapon dili
(Yapon dilinin dialektləri)
Şərqi
Yaponiyanın
dialektləri
Toxoku
Şimali — Suqaru dialekti • Nambu dialekti • Simokita dialekti • İvate prefekturasının dialektləri — şimali və cənubi (Morioka dialekti) • Akita prefekturasının dialekti • keçmiş Sönay rayonunun və Yamaqata prefekturasının şimal-qərbi hissəsinin dialekti; Cənubi — Senday (Kesen) • Yamaqata dialekti • Yonedzava və ya Okitama • Moqaki və ya Sindzö dialekti • Fukusima dialekti • Aydzu dialekti • Hokkaydo dialekti
Kanto dialektləri
Qərbi • Tokio dialekti (Yamanote, Sitamati) • Tama • Saytama (Titibu) • Qumma • Kanaqava • Bosyu • Şərqi • İbaraki • Totiqi • Tiba
Tokay-tosan
Naqano-Yamanasi-Sidzuoka — Naqano və ya Sinsyu (Okusin, Xokusin, Tosin, Tyusin, Nansin) • İdzu • Sidzuoka • Ensyu • Yamanasi prefekturaları; İtiqo — Niiqita • Naqaoka dialekti • Dzyoetsu • Omma; Qifu-Aiti — Mino dialekti • Xida dialekti • Ovari (Tita, Naqoya dialekti) • Mikava (qərbi, şərqi)
Digər
Xatidzo²
Qərbi
Yaponiyanın
dialektləri
Kaqa (Kanadzava) • Noto • Toyama və ya etyu • Fukui • Sado
Kioto (Kosö, Muromati, Gion) • Osaka (Semba, Kavati, Honsyu) • Kobe • Nara və ya Yamato (Oku-yosino və ya todzukava) • Tamba (Maydzuru) • Bansyu • Siqa və ya Omi • Vakayama və ya Kisyu • Mie (İse, Sima, İqa) • Vakasa
Tyuqoku
Xirosima • Binqo (Fukuyama) • Okayama • Yamaquti • İvami • Tottori • Tadzima • Tanqo
Umpaku
İdzumo • Yonaqo və ya Xoki
Sikoku
Tokusima və ya Ava • Kaqava və ya Sanuki • Koti və ya Tosa (Xata) • İyo və ya Exime
Kyusyu
dialektləri
Xoniti
Kitakyusyu • Oita • Miyadzaki
Xitiku
Xakata • Tikuqo (Omuta, Yanaqava) • Tikuxo • Saqa dialekti • Naqasaki (Sasebo) • Kumamoto • Xita • Kaqosima² • Susima²
Sasuma • Osumi • Moroqata
Ryukyu dilləri¹ Amami dili: Şimali amami şivəsi, Cənubi amami şivəsi • Okinava dili: Okinoerabu çivəsi, Yoron şivəsi, Mərkəzi-cənubi okinava şivəsi, Kuniqami şivəsi • Yonaqun şivəsi • Sakisim dili: Miyakos şivəsi, Yaeyam şivəsi
Qeyd: † ölü, bölünmüş və ya dəyişmiş dil; ¹ "dil" terminin tətbiqi mübahisəlidir (bax: "dil və ya dialekt" problemi); ² idiomun təsnifatlandırılması mübahisəlidir.
  1. ↑ "The Japanese were exposed to written matter as early as the late Yayoi period (c. ?1000 BC- 300 AD)." A History of the Japanese Language, Cambrige University Press, 2011, page 11.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yapon_dili&oldid=4664261"