Yapon dili

Yapon dili
Orijinal adı	日本語
Ölkələr	Yaponiya, Quam, Tayvan, Şimali Koreya, Cənubi Koreya, Peru, Avstraliya
Rəsmi status	Yaponiya
Danışanların ümumi sayı	125 milyon
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
Yapon-ryukyu dilləri
Yazı	kanci, katakana
Dil kodları
QOST 7.75–97	япо 870
ISO 639-1	ja
ISO 639-2	jpn
ISO 639-3	jpn
ISO 639-5	jpx
Dilin strukturlarının dünya atlası	jpn
Ethnologue	jpn
Linguasphere	45-CAA
ABS ASCL	72, 7201
IETF	ja
Glottolog	nucl1643
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yapon dili (yap. 日本語 nihonqo) — Yaponiyanın rəsmi dövlət dilidir. Şərq dillərindən hesab olunur. Bu dildə 125 milyon insan danışır. Əlifbası çin dilinin "kanci" xəttindən dönmüş xəttdir. Kanci hiraqana və katakanada istifadə olunur. Bundan başqa "imatokana" deyilən və sadəcə imperator sarayında istifadə edilən bir xətt növü də var. 2000-dən çox kanci hiraqana və kataqana hərəsi 47 hərfdir. Bu xətlərə bəzi əlamətləri artırdıqda başqa səslər əmələ gəlir. Müasir yapon dilində, xüsusən şirkət adları, reklamlar və yapon dilinin kompüterə keçirilməsində romaci adı verilən latın əlifbası da işlənir.

Türk dilləri kimi iltisaqi dildir. Yapon dili Ural-Altay dillərindən olduğuna görə türk dillərinə müəyyən yaxınlığı var.

Dilin adı

Yaponca yapon dilini iki cür adlanırlar. Başqa dillərin kontekstində "nihonqo" (日本語) sözü işlədilir. Bu, hərfi tərcümədə "yapon dili" deməkdir. Lakin, milli mədəniyyətin bir hissəsi, Yaponiyada tədris olunan fənn kimi, doğma dövlət dili olaraq o, adətən "kokuqo" (國語 və ya 国語), yəni "ölkə dili" və ya "milli dil" adlandırılır. Bu söz başqa dillər üçün də istifadə edilə bilər, amma əsasən məhz yapon dili üçün istifadə edilir.

Tarixi

Yapon dili yazıda Yayoy dövründən başlayaraq istifadə olunur.

Hiraqana əlifbası

Hiraqana
あ a	い i	う u	え e	お o	(ya)	(yu)	(yo)
か ka	き ki	く ku	け ke	こ ko	きゃ kya	きゅ kyu	きょ kyo
さ sa	し shi	す su	せ se	そ so	しゃ sha	しゅ shu	しょ sho
た ta	ち chi	つ tsu	て te	と to	ちゃ cha	ちゅ chu	ちょ cho
な na	に ni	ぬ nu	ね ne	の no	にゃ nya	にゅ nyu	にょ nyo
は ha	ひ hi	ふ fu	へ he	ほ ho	ひゃ hya	ひゅ hyu	ひょ hyo
ま ma	み mi	む mu	め me	も mo	みゃ mya	みゅ myu	みょ myo
や ya		ゆ yu		よ yo
ら ra	り ri	る ru	れ re	ろ ro	りゃ rya	りゅ ryu	りょ ryo
わ va	ゐ vi		ゑ ve	を vo
				ん n
が ga	ぎ gi	ぐ gu	げ ge	ご go	ぎゃ gya	ぎゅ gyu	ぎょ gyo
ざ za	じ ji	ず zu	ぜ ze	ぞ zo	じゃ ja	じゅ ju	じょ jo
だ da	ぢ (ji)	づ (zu)	で de	ど do	ぢゃ (ja)	ぢゅ (ju)	ぢょ (jo)
ば ba	び bi	ぶ bu	べ be	ぼ bo	びゃ bya	びゅ byu	びょ byo
ぱ pa	ぴ pi	ぷ pu	ぺ pe	ぽ po	ぴゃ pya	ぴゅ pyu	ぴょ pyo

Katakana əlifbası

Üfiqi yapon qrafikasından nümunə

ア (a) イ (i) ウ (u) エ (e) オ (o)

K カ (ka) キ (ki) ク (ku) ケ (ke) コ (ko)

S サ (sa) シ (şi) ス (su) セ (se) ソ (so)

T タ (ta) チ (çi) ツ (tsu) テ (te) ト (to)

N ナ (na) ニ (ni) ヌ (nu) ネ (ne) ノ (no)

H ハ (ha) ヒ (hi) フ (fu) ヘ (he) ホ (ho)

M マ (ma) ミ (mi) ム (mu) メ (me) モ (mo)

Y ヤ (ya) ユ (yu) ヨ (yo)

R ラ (ra) リ (ri) ル (ru) レ (re) ロ (ro)

V ワ (va) ヰ (vi) ヱ (ve) ヲ (vo / o)

N ン (n)

Kanci

Eramızın V əsrində Çindən Yaponiyaya gəlmiş xəttdır. Katakana və hiraqana da kancidən tutulmuş xəttdır. Hazırda kanci Çin, Yaponiya və Koreyada işlənilir.

Misal

Kanci	Tələffüz	Məna
土	tsuçi	Torpaq
天	ten	Göy, səma
水	mizu	Su
火災	Kasai	Od, atəş
風	kaze	Yel, külək
男	otoko	Kişi
女	onna	Qadın
食べる	taberu	yemək
飲む	nomu	içmək
大きい	ōkii	böyük
小さい	çīsai	balaca
夜	yoru	Gecə
日	hi	Gündüz

Qrammatikası

Sifətin ismə izafə olması və onun isimdən öncə gəlməsi türk diliylə eynidir.

Məsələn:

• 赤いリンゴ　akai rinqo
• qırmızı alma
• 私の赤いリンゴ　vataşi no akai rinqo　
• mənim qırmızı almam

Fail cümlənin əvvəlində gəlir. Cümlənin tərtibi belədir: Fail Məful Fel. Misal:

• 私はリンゴを食べました。 vataşi va rinqo o tabemaşta. (mən almanı yedim).
• リンゴを私は食べました。rinqo o vataşi va tabemaşta. (almanı mən yedim).

Təaruf

• おはようございます。Ohayo → 　Sabahınız xeyir
• こんにちは　Konniçiva　 → Salam
• こんばんは　Konbanva → Axşamınız xeyir
• さようなら　Sayonara → Gülə gülə
• おやすみなさい　Oyasuminasay → Gecəniz xeyir
• お元気ですか　Ogenki desu ka? → Necəsiniz?
• はい　hai → Bəli
• いいえ　ie → Xeyr
• ありがとうございます　Arigato → Sağ olun (təşəkkür edirəm)

Fonetika

Yapon dilində 5 sait var. (あ (a), い (i), う (u), え (e), お (o)). Bütün samitlər bu 5 saitlə işlənilir. Ona görə yapon dilində samit səs tək işlənilmir (ん (N) hərfindən başqa). Məsələn, Ka, Ha, Ma, Sa, Ta, Ra, Ya.

Tarixi mənbələrə görə Nara dövründə yapon dilində 8 sait varmış. Bu səslərdən 3-ü Heyan dövründə ixtisar olunub. Azərbaycan dilində olub yapon dilində olmayan səslər bunlardır: X, Ğ, J, Ö, Ü, V, G. Yapon dilində olub Azərbaycan dilində mövcud olmayan səslər isə bunlarddır: つ (Tsu) və わ (Ua). Yapon dilində qəliz səslər (X, Ğ, J) olmadığına görə sadə səslənir. Səslənmə baxımından ispan, yunan və italyan dillərinə yaxındır.

Mənbə

• ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 69

Xarici keçidlər

• Yapon dili əlifba tapşırıq (PDF)
• AKSER Brasil – Video Arxivləşdirilib 2009-02-02 at the Wayback Machine