Yaxşı ilahə

B.e. I–II əsrlərinə aid Yaxşı ilahə heykəlciyi. Qədim Heykəl Muzeyi, Roma.

Yaxşı ilahə (lat. Bona Dea) — Roma mifologiyasında məhsuldarlıq, sağlamlıq və məsumluq ilahəsi, qadınların himayədarı. Yaxşı ilahənin təsvirləri daha çox bir əlində bolluq buynuzu, digər əlində isə içində ilan olan kasa olan qadından ibarətdir. İlk növbədə, onun kultu e.ə. III əsrdə Tarentin fəthindən sonra Romaya nüfuz etmişdir. Onun adı tabu idi və buna görə də hətta qədim yazıçılar onun həqiqətən kim olduğuna dair müxtəlif fərziyyələrə malik idilər. Öz kultunun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, Yaxşı ilahə əsasən Favnun qızı Favna ilə eyniləşdirilir.

Onun əsas məbədi Aventin təpəsinin yamacında yerləşirdi. Yaxşı ilahə qədim Roma cəmiyyətinin həm zadəganları, həm də aşağı təbəqələri tərəfindən ehtiramla qarşılanırdı. Hər il 1 mayda və dekabrın əvvəlində onun şərəfinə misteriyalar həyata keçirilirdi. Buna yalnız evli qadınlar və Vestal bakirələri qəbul edilirdi. May ayında onlar məbəddə, dekabrda isə konsul və ya pretor kimi ən yüksəkvəzifəli şəxslərdən birinin evində şənlik keçirirdilər. Misteriyalar zamanı kişilər evi tərk etdilər. Yuvenalın "Satiralar" əsərində misteriyaların "pozğun orgiyalar" kimi təsvir edilməsi antik dövrün müasir alimləri tərəfindən inkar edilir.

E.ə. 62-ci ildə keçirilmiş Yaxşı ilahə misteriyası Qay Yuli Sezarın ikinci həyat yoldaşı Pompeya Sulla ilə boşanmasına səbəb olan hadisə ilə əlaqələndirilir.

Mənşəyi

Yaxşı ilahə kultu e.ə. 272-ci ildə Roma tərəfindən fəth edilən Tarentdə yaranmışdır. Burada ona Damiya adı ilə ehtiram edilirdi. Şəhərin Roma dövlətinə inteqrasiyasından sonra bu kult Roma şəhərinə yayılmışdır.

"Bona Dea" (hərf. "Yaxşı ilahə") fəxri ad və psevdonimdir. Odur ki, ilahənin həqiqi və ya kult adı məlum deyil. Onun digər, daha az yayılmış adları və ya təxəllüsləri arasında "Feminea Dea" (hərf. "Qadınlar ilahəsi"), "Laudanda Dea" (hərf. "Tərifəlayiq ilahə") və Sankta (lat. Sancta, hərf. "Müqəddəs olan") daxildir. Yaxşı ilahənin epitetləri "tarla", "tibb bacısı", "şəfaçı", kənd icmasının himayədarı kimi "Paqana", "qüdrətli", "işıqlı", "kraliça" idi.

Yaxşı ilahə "müəyyən edilə bilməyən bir növ"dədir, çünki onun mənşəyi və funksiyaları haqqında bir neçə fərqli versiya var. Onun adının səsləndirilməsi tabu halına gələndən sonra qədim romalılar arasında Yaxşı ilahənin həqiqətən kim olduğuna dair bir çox nəzəriyyələr yaranmışdı. Fest onu Damiya adlı "qadın ilahəsi" ilə eyniləşdirir, lakin Jorj Dümezilə görə, bu, qədim yunan ilahəsi "Demetra"nın yanlış oxunması idi. Nəzəriyyərlərdən bəziləri Makrobinin "Saturnaliya" əsərində toplanmışdır. Onun yazılarına görə, onu Favna, Opa, Fatua, Mayya, Medeya, Semela, Hekate və hətta Yuno ilə eyniləşdirmək mümkündür. Xristian müəllif Laktansi, polimat Varronu mənbə kimi göstərərək qeyd etmişdir ki, Yaxşı ilahə Favnın həyat yoldaşı və bacısı idi. O, burada "Peyğəmbər Fenta" və ya "Səfeh Fenta" adlanır.

Hər halda, Yaxşı ilahənin şərəfinə keçirilən misteriyalar, eləcə də məbədin abadlaşdırılması zamanı gözəçarpan xüsusiyyətlər bir çox cəhətdən Favnın qızı Favna mifini təkrarlayırdı. Favna atası ilə insestual seksual əlaqəyə girməmək üçün ilana çevrilmişdir. Makrobinin məlumatına görə, Favn onu sərxoş etməyə çalışmış və mərsin çubuqları ilə döyərək onu insestə məcbur etmişdir. Bu mif orfik mifologiyada atası Zevsin xtonik ilan cismində Persefonaya təcavüzü ilə nəzərəçarpacaq dərəcədə oxşarlıq daşıyır.

Təsviri

Bəzi hallarda, əsasən, Yaxşı ilahəyə həsr olunmuş şəxsi ziyarətgahlarda o, ilan kimi təsvir edilmişdir. Qədim romalılar ilanların qoruyucu və müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olduğunu düşünürdülər. İlanlar həmçinin, məhsuldarlığın simvolu idilər. Bu baxımdan ilanlar Asklepi, Demetra və Serera kultları ilə də əlaqəli idilər. Bəzi romalılar hətta zərərsiz və zəhərsiz ilanları evlərində ev heyvanı kimi saxlayırdılar.

İlahənin klassik obrazı xiton və ya xalat geyimində taxtda oturmuş qadın idi. Bu təsvirlərdə o, sol əlində bolluq buynuzu, sağ əlində isə əlinin ətrafında dolanan ilanın qidalandığı bir kasa tuturdu. İlan və bolluq buynuzu simvollarının bu birləşməsi Yaxşı ilahəyə xas xüsusiyyətdir və onu dəqiq müəyyən etməyə imkan verir.

Məbədləri

Yaxşı ilahə çəbədinin yerini göstərən qədim Roma xəritəsi ("Tempel von Bona Dea").

Alimlər tərəfindən ehtimal edilir ki, e.ə. 272-ci ildə Tarentin Roma Respublikası tərəfindən fəth edilməsindən az sonra Romada Yaxşı ilahəyə həsr olunmuş ziyarətgah tikilmişdir. Ovidin məlumatına görə, məbəd e.ə. III əsrin sonlarında yaşamış Klavdiya Kvinta tərəfindən tikilmişdir. Romadakı Yaxşı ilahə məbədi Aventin təpəsinin şimal-şərq hissəsində, indiki Müqəddəs Balbina bazilikasının yerində, Böyük sirkin yanında yerləşirdi. Məbəd ən azı iki dəfə, ilk növbədə Oktavian Avqustun həyat yoldaşı Liviya, sonra isə imperator Adrian (117–138) tərəfindən bərpa edilmişdir. Qədim mənbələrdə onun haqqında son qeyd b.e. IV əsrinə təsadüf edir.

Müasirlər məbədin quruluşu haqqında heç nə bilmirlər. Makrobiyə görə, onun tərkibində çoxlu dərman bitkiləri var idi. Məbədin ətrafındakı ərazi ilanlar üçün sığınacaq kimi xidmət edirdi, çünki onlar ilahə kultu ilə əlaqələndirildiyi üçün orada məhv edilməmişdilər. Məbədin ərazisinə giriş yalnız qadınlar üçün mümkün idi və kişilərə qəti şəkildə qadağan edilmişdi.

Roma şəhərindən kənarda yerləşən ziyarətgahların və Yaxşı ilahəyə həsr olunmuş məbədlərin çoxu məhv edilmişdir. Onların ehtimal edilən tikilmə tarixi onu göstərir ki, bu kult Roma imperiyasının əvvəlki dövrlərində geniş yayılmışdır. Akvileya, Ostiya, Portus və digər şəhərlərdə Yaxşı ilahənin şərəfinə məbədlər var idi. Onların xarabalıqlarında müəyyən edilmişdir, məbədin ərazisində baş verənləri görməyə mane olan sədd mövcud idi. Alimlər ehtimal edirlər ki, bir sıra otaqlar dispanser kimi istifadə olunurdu. B.e. IV əsrinə qədər onlar həmçinin, kult müalicə mərkəzləri kimi xidmət edirdilər.

Kultu

Yaxşı ilahə kultunun inanclarına görə, o, öncəgörənlik funksiyasına sahib idi. O, ilkin vaxtlarda məhsuldarlıq ilahəsi idi. Yaxşı ilahənin funksiyası mal-qaranın sayını artırmaqdan ibarət idi. Zaman keçdikcə onun "qabiliyyətləri" insanlara doğru genişlənmiş və yeni funksiyalar nəticədə ilahənin "kənd təsərrüfatı" təbiətini yerindən qoymuşdur. "Favna" adı tabu halına gəlmişdir və bu, "Yaxşı ilahə" ilə əvəz olunmuşdur. Qədim romalıların ideyalarına görə, o, qadınlara gələcək nəsil əldə etmək və ya nəsil artırmaqda kömək edirdi. İlahə həmçinin, müxtəlif xəstəlikləri sağaltmaq qabiliyyətinə malik idi. Bəzən cadu alətləri kimi Yaxşı ilahəyə bağlar, ocaqlı ibadətgahlar, həmçinin güzgülər həsr olunurdu. Varron kişilərin Yaxşı ilahənin kultundan kənarda qalmasını onun böyük təvazökarlığının nəticəsi kimi izah edir. Servi bildirmişdir ki, bu, onu iffətli qadınlığın nümunəsinə çevirir.

Rəsmi olaraq, Yaxşı ilahənin şərəfinə keçirilən festivallarda yalnız patrisi və Vestal bakirələrinə icazə verilirdi. Buna baxmayaraq, bu, o demək deyildi ki, Yaxşı ilahəyə cəmiyyətin aşağı təbəqələri tərəfindən ehtiram edilmir. Qədim Romada azad edilmiş kölələrə kahin kimi vəzifələr tutmaq, habelə ənənəvi Roma tanrılarına ibadətdə iştirak etmək qadağan edilmişdir. İstisna yalnız Yaxşı ilahə üçün tətbiq olunmuşdur. Salamat qalmış qədim yazılara görə, azad edilmiş qadınlar hətta Yaxşı ilahə kultunun kahinləri ola bilərdilər və ümumiyyətlə, Yaxşı ilahə kölələr arasında çox populyar idi.

İldə iki dəfə – 1 may tarixində və dekabrın əvvəllərində ilahəyə həsr olunmuş festivallar keçirilirdi. Sonrakı dövrlərdə yaşamış Roma yazıçıları fərqli tarixləri və yerlər istisna olmaqla Yaxşı ilahənin 1 may və dekabr festivallarının mahiyyətcə eyni olduğunu düşünürdülər.

Oyanış günü

1 may tarixində Aventin təpəsində yerləşən məbəddə Yaxşı ilahənin oyanış günü qeyd olunurdu. Həmin gündə onun məbədində çiçəklər və bayram əyləncələri arasında bayram keçirilirdi. Roma qadınları, cəmiyyətdəki mövqeyindən asılı olmayaraq, sübh çağı başlayan və axşama doğru sona çatan misteriyalar üçün toplaşırdılar. Onların misteriyalar zamanı ilahənin "bal qablarında" süfrəyə verilən "südündən" çoxlu miqdarda içmələri gözlənilirdi. Əslində, bu, xüsusi gümüş qablarda verilmiş güclü və yeni şərab idi. Böyük miqdarda şərab istehlak edilməsinə baxmayaraq, bayramda "şərab" sözünü işlətmək, həmçinin Favn mifini əks etdirən mərsin budaqlarından istifadə etmək qadağan edilmişdi. Respublika dövründə Yaxşı ilahənin oyanış günü ilə keçirilən festivallar bütün təbəqələrdən olan qadınlar və hətta məhdud şəkildə kişilər üçün açıq idi. Onun Aventin kultuna nəzarət Orta Respublika dövründə müxtəlif vaxtlarda mübahisələrə məruz qalmışdır. E.ə. 123-cü ildə Vestal bakirəsi Likiniya tərəfindən qurbangah, ibadətgah və divan hədiyyəsi ilə məbədin ithaf edilməsi və ya yenidən həsr edilməsi Roma senatı tərəfindən qanunsuz olaraq dərhal ləğv edilmişdir. Likiniya özü sonradan inamsızlıqda ittiham edilmişdir və edam olunmuşdur. Son Respublika dövründə Yaxşı ilahənin oyanış günü festivalı gündəmdən düşmüşdü.

Dekabr ritualı

"Klodi Yaxşı ilahə festivalında". Sebastyano Konka.

Yaxşı ilahə şərəfinə keçirilən ikinci bayram daha az təmtəraqla qeyd olunurdu, lakin daha vacib və əhəmiyyətli hesab olunurdu. Bu bayram dekabr ayının əvvəlində qeyd olunurdu. Festivalın tarixdə sadəcə iki dəfə keçirilməsi haqqında məlumat var. Burada ən nəcib evli Roma qadınları və Vestal bakirəsi olan qızlar konsul və ya pretor kimi ən yüksək məmurlardan birinin evinə toplaşır və onu üzüm yarpaqları ilə bəzəyirdilər. Kişilər evi tərk etməli olurdular və hətta erkək ev heyvanları da evdən çıxarılırdı, kişiləri təsvir edən freskalar və heykəllər parça ilə örtülürdü. Bu misteriyaları Vestal bakirəsi olan qızlar və evin xanımı həyata keçirirdi. Qadınlar o gecə baş verənləri sirr kimi saxlamış və bu sirrə müqəddəs yanaşırdılar. Buna görə də dövrün müəllifləri baş verənlərin mahiyyətini dərk etmirdilər. Yalnız məlumdur ki, ilahənin "yuxuya salındığı" mərasim çadırı üzümlər ilə bəzədilirdi. Məbəddən xüsusi olaraq Yaxşı ilahənin heykəli gətirilirdi. Musiqinin və ilahilərin oxunmasının müşayiəti ilə qurban verilirdi. Rituallar Roma ənənəsi ilə bütün təbəqələrdən olan Roma qadınlarına qoyulan adət-ənənələrin müvəqqəti olaraq aradan qaldırılmasını müqəddəsləşdirmişdir. Burada kişilərin şəhvətinin əvəzinə qadın şəhvətinə diqqət yetirən kontekstdə bakirə və matronaların təmiz və qanuni seksual potensialına vurğu edilmişdir. Alimlərin fikrinə görə, Yaxşı ilahə kultunun məlum olan xüsusiyyətləri Demetra üçün keçirilən Fesmoforiya festivalını xatırladır. Bu festivalda əsasən və ya yalnız qadınlar tərəfindən həyata keçirilən gecə ritualları, musiqi, şərab və qurbanvermə daxildir.

Yaxşı ilahəyə həsr olunmuş misteriyalarının təsviri iki müasirin – Yuvenalın (60–127) və Plutarxın (46–127) əsərlərində var. Yuvenal "Satiralar" əsərində onları müxtəlif seksual pozğunluqlardan ibarət orgiya kimi təqdim etmişdir, lakin Plutarx Yaxşı ilahənin misteriyalarını təsvir edən zaman daha təmkinli olmuşdur. Siseron "Hapispiklərin cavabları haqqında" nitqində göstərir ki, e.ə. 62-ci ildə Publi Klodi Pulxr ilə əlaqədar qalmaqaldan əvvəl Yaxşı ilahənin şərəfinə keçirilən müqəddəs ritualda bir kişinin iştirak etməsi halı müşahidə edilməmişdir. Buna əsaslanaraq, müasir klassik alimlər belə hesab etmişdilər ki, qadınlar kultun icrası zamanı bəzən seksual hədsizliyə yol verirdilər, lakin kultun özünün pozğunluqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Alimlər Yuvenalın sözlərini ehtiyatla qəbul edirlər, çünki onun müasiri Plutarxın "hər il konsulun evində onun həyat yoldaşı və ya anası tərəfindən Vestal bakirələrinin iştirakı ilə təntənəli şəkildə qurbanlar verilir" ifadəsi misteriyanın yüksək əxlaqi xarakterindən xəbər verir.

Plutarx Yaxşı ilahənin dekabr misteriyalarında tarixi əhəmiyyət kəsb edən iki hadisəni təsvir edir. E.ə. 63-cü ildə hazırkı konsul Siseronun evində baş tutmuşdur. Qurbangahdakı od sönən zaman yanan kömürlərdən parlaq alov çıxmış və nəticədə, orada iştirak edən qorxudan ərazini tərk etmişdilər. Vestal bakirələri bu hadisəni Siseronun həyat yoldaşı Terensiyanın dövləti xilas etmək naminə öz planını həyata keçirmək məqsədilə Siserona müraciət etməyə borclu olduğuna işarə kimi interpretasiya etmişdilər. Siseron davam edən Katilina konspirasiyasında iştirak edənlər ilə bağlı nə edəcəyinə dair qərarsız qalmışdı, lakin senatın iclasından bir gün sonra konspirasiya iştirakçılarına edam hökmü vermişdir.

Növbəti il ​​müqəddəs mərasim Qay Yuli Sezarın evində keçirilmişdir. Publi Klodi Pulxr evə arfaçı paltarı geyinərək daxil olmuşdur. İddialara görə, Pulxr ev sahibi Yuli Sezarın həyat yoldaşı Pompeya Sullaya aşiq olmuşdu və onun diqqətini cəlb etmək üçün bu əmələ əl atmışdır, lakin Pulxr çox keçmədən Yuli Sezarın anası Avreliyanın qulluqçusu tərəfindən ifşa edilmişdir. Sezarın anası Avreliya ilahənin şərəfinə keçirilən misteriyanın əşyalarını Pulxrdan gizləymişdi, lakin lakin ritual pozulmuş hesab edildiyi üçün Vestal bakirələri onları təkrar etməyə məcbur qalmışdılar.

Qalmaqal müqəddəs əşyaların təhqir olunması ilə bağlı senatın xüsusi araşdırmasını tələb etmişdi. Senat və pontifiklər tərəfindən əlavə araşdırmadan sonra Klodi təhqir ilə ittiham edilmişdir ki, bunun da cəzası edam hökmü idi. Həyat yoldaşı Terensiya keçən ilki rituallara ev sahibliyi etmiş Siseron ittiham tərəfinə ifadə vermişdi. Sezar özünü bu hadisədən tamamilə uzaq saxlamışdı. O, rituallarda iştirak etməmişdi, lakin "pater familias" olaraq onların düzgün formada keçirilməsinə, baş pontifik olaraq isə ictimai və özəl dini ritualların uyğunluğuna cavabdeh idi. Sezar Vestal bakirələrinin düzgün hərəkət etmələrini təmin etmək, sonra isə mahiyyətcə öz məişət məsələləri ilə bağlı tədqiqata sədrlik etmək məsuliyyəti daşıyırdı. Bundan başqa, iddia edilən cinayətin yeri vəzifədə olduğu müddətdə hər bir baş pontifikə verilmiş dövlət əmlakı idi. İnsanlar arasında əlaqələrindən və populyarlığından istifadə edən Publi Klodi Pulxr iki il davam edən məhkəmə işinin nəticəsində cəzadan xilas olmuş, Sezar da onu mühakimə etməmişdi. Siseron qeyd etmişdir ki, Pulxrın bəraət qazanmasının səbəbi münsiflər heyətinin rüşvətxorluğu və digər pərdəarxası işlərlə bağlıdır, lakin nəticə olaraq, onun reputasiyası zədələnmişdi. Əlavə olaraq, məhkəmədəki qalmaqallı açıqlamalar həmçinin, Vestal bakirələrinin, festivalın, ilahənin, baş pontifik vəzifəsinin, Sezarın və ümumiyyətlə Romanın özünün müqəddəs ləyaqətini və nüfuzunu sarsıtmışdı. Hər halda, Yuli Sezar, xəyanət halının olmamasına baxmayaraq, tezliklə həyat yoldaşından boşanmışdır. Plutarxın yazdıqlarına görə, məhkəməyə çağırılan zaman o, "həyat yoldaşımın üzərinə bir şübhə kölgəsi belə düşməməlidir" demişdir.

Oktavianın dövründə

Yaxşı ilahənin mərmər heykəli. Antonin Piyin hakimiyyəti dövrünə aiddir.

Oktavian özünü Romanın ənənəvi dini və sosial dəyərlərinin bərpaçısı kimi təqdim etmişdir. E.ə. 12-ci ildə baş pontifik olmuş və bu, ona Vestal bakirələri də daxil olmaqla, Romanın dini işləri üzərində səlahiyyət vermişdi. Onun həyat yoldaşı Liviya Pulxrın, həmçinin Vestal bakirəsi Likiniya ilə uzaq qohum idi. Likiniyanın Aventin təpəsindəki Yaxşı ilahə məbədini yeniləmək cəhdi senat tərəfindən qəbul edilməmişdi. Liviya məbədi bərpa etmiş və 1 may festivalını calandırmışdı. Alimlərin fikrinə görə, bu, onun nüfuzsuz qohumundan və e.ə. 62-ci ildə baş vermiş qalmaqallı hadisələrdən diqqəti çəkmək üçün atılmış bir addım idi. Bundan sonra Yaxşı ilahənin dekabr bayramı sakitcə davam etmişdi, çünki onun reputasiyası düzəlməz şəkildə zədələnmişdi. Festivalın ləğvinə dair heç bir sübut yoxdur. Liviyanın adı rəsmi dini təqvimlərdə görünmürdü, lakin Ovid onu 1 may ilə əlaqələndirmişdir. Roma şəhərindən kənarda Yaxşı ilahəyə həsr olunmuş ziyarətgahların əksəriyyəti yeni imperiya ideologiyasını təbliğ etmək üçün bu vaxtlarda qurulmuşdur. Vestal bakirəsi olan qızlar nadir hallarda Roma şəhərinin hüdudlarından kənara çıxdıqları üçün alimlər düşünürlər ki, bu kultlara lokal elitanın aparıcı qadınları rəhbərlik edirdi. Liviyanın Yaxşı ilahənin reputasiyasını bərpa etmək səyləri bəzi dairələrdə yalnız mülayim uğur qazanmışdı. Pulxr ilə bağlı qalmaqaldan bir əsrdən sonra Yuvenal Yaxşı ilahəyə həsr edilmiş festivalı bütün siniflərdən olan qadınlar, "ən utancverici şəkildə yuxarı təbəqədən olan sərxoş" kişilər üçün ödənişsiz orgiya fürsəti kimi təsvir etmişdi.

B.e. II əsrinin sonlarından etibarən Romada ənənəvi dinlərdə artan dini sinkretizm Yaxşı ilahəni "Tanrıların Böyük anası" olan "Virgo Caelestis"in bir çox aspektlərindən biri kimi təqdim edir. Daha sonra məryəmşünaslar bunu xristian ilahiyyatında Məryəm üçün prototip kimi müəyyən etmişdilər. Xristian yazıçıları Yaxşı ilahəni ənənəvi Roma dininin mərkəzində olan əxlaqsızlıq və absurdluq nümunəsi kimi təqdim etmişdilər. Onların fikrinə görə, Yaxşı ilahə peyğəmbər deyildi, sadəcə olaraq insest atasının qızı və həyat yoldaşı, həmçinin yalnız çox şərab içməkdə "yaxşı" idi.

Müasir tədqiqatlarda

Yaxşı ilahə festivalı qadınların gecələr toplaşa, sərxoş ola, qurban verə bildiyi yeganə populyar festivaldır. Qadınların əksər ictimai mərasimlərdə və şənliklərdə iştirak etməsinə baxmayaraq, Roma cəmiyyətində dini hakimiyyət kişi pontifiklər və avqurların nəzarətində idi. Qadınlar "müvafiq formada xalq üçün təklif edilmədiyi" halda gecələr qanuni olaraq ritualları yerinə yetirə bilməzdilər. Qadınlara bu və digər dini mərasimlərdə şərab içməyə icazə verilirdi. Digər vaxtlarda, onlara zəif və şirinləşdirilmiş şərabı sadəcə mülayim şəkildə içməyə icazə verilirdi, lakin Roma ənənəçiləri keçmişdə "qadınların bir qədər rüsvayçı hərəkətə yol verə biləcəyi barədə narahatlıq hissi yarandığı" üçün bunun da qadağan edildiyinə inanırdılar. Bəzi qədim mənbələr belə qənaətə gəlmişdilər ki, qadınlara bu qadağalar öz əməllərinə görə qoyulmuşdu. Bəzi mənbələr onlara bu istiqamətdə materiallarla işləmək də qadağan edilmişdi. Buna baxmayaraq, Yaxşı ilahə rituallarında istifadə edilən güclü şərab adətən Roma tanrıları və Roma kişiləri üçün qorunurdu.

Alimlər ehtimal edillər ki, bu rituallarda nəzərdə tutulan istisnalar Vestal bakirələrinin mövcudluğundan və dini nüfuzundan irəli gəlirdi. Onlar müstəsna və hörmət bəslənən insanlar idilər və atalarına tabe deyildilər, matronalar isə həyat yoldaşlarından müstəqil idilər. Onlar yalnız Roma kişiləri ilə əlaqəli imtiyaz və səlahiyyət formalarına sahib idilər, baş Vestal və baş pontifik qarşısında cavabdeh olurdular. Onların ritual öhdəlikləri və dini bütövlükləri Roma dövlətinin və onun bütün vətəndaşlarının rifahının əsasını təşkil edirdi.

Bu festivalda kultun inkişafının nisbətən gec mərhələlərində təqdim edilmiş güclü şərabın evfemik formada adlandırılması süd və balın faktiki əvəzlənməsi kimi teoloji baxımdan absurd və bu xüsusi dini sferadan kənarda qəbuledilməz sayılacaq davranışlar üçün əsaslandırma təsvir edilmişdir. Favna haqqında miflər şərabın seksual pozğunluq agenti kimi potensialını göstərir. Şərabın sperma və üzüm də daxil olmaqla müəyyən "yumşaq meyvələrdə" kişi prinsipi kimi mövcud olan Liber-Dionisin ixtirası olduğu düşünülürdü. Adi şərab məhəbbət və seksual istək ilahəsi Veneranın ilahi himayəsi altında istehsal olunurdu. Onun afrodizyak təsiri qədim dövrlərdə yaxşı bilinirdi.

Adrian Steyplsa görə, evfemizmlər transformasiya agentləridir. Şərabın "süd" kimi təyin edilməsi onu Venera və Liberin seksual və mənəvi cəhətdən mürəkkəb səltənətlərindən ayrılmış tamamilə qadın məhsulu kimi təsəvvür edir. Eynilə, "bal kasası" kimi təsvir edilən şərab kasası da arılara aid edilir. Roma adət-ənənəsində arılar "seksual əlaqədən çəkinən, zinakar bir ailəni tərk edən fəzilətli dişilər" hesab olunurdular. Mərsin Veneranın əlaməti olaraq, Favnın şəhvət və Favnanın ədalətsiz cəzası qadağan edilmiş, şərabla əvəz olunmuşdur. Versnelə görə, üzüm yarpaqları və bitkilərin bolluğu "şəhərə xas ziyafət salonunu ibtidai yaşayış evinə çevirmişdi, qadınların kişilərə və ya Veneraya xitab etmədən "süd və bal" içərək özlərini idarə etdikləri qədim utopik qızıl dövrün məsumluğunu" xatırladırdı.

Mənbə

Ədəbiyyat

• Valerius Maximus: Memorable Deeds and Sayings. 2 vols. Briscoe J. D. R. Shackleton Bailey tərəfindən tərcümə olunub. Harvard University Press. 2000. ISBN 0-674-99541-4.
• Marcus Tullius Cicero. The Treatise on the Laws Paperback. Francis Barham tərəfindən tərcümə olunub. Independently. 2017. ISBN 978-1521859650.
• Aulus Gellius. Attic Nights. Volume I, Books 1-5. J. C. Rolfe tərəfindən tərcümə olunub. Loeb Classical Library. 1927. ISBN 9780674992153.
• A. Hemelrijk, Emily. Ritual Dynamics and Religious Change in the Roman Empire // Hekster; Schmidt-Hofner; Witschel (redaktorlar ). Proceedings of the Eighth Workshop of the International Network Impact of Empire. Heidelberg: Brill. 2009.
• Parker, Holt N. "Why Were the Vestals Virgins? Or the Chastity of Women and the Safety of the Roman State". The American Journal of Philology. 125 (4). 2004: 563–601. ISSN 0002-9475. JSTOR 1562224.
• Staples, Ariadne. From Good Goddess to Vestal Virgins: Sex and Category in Roman Religion (ingilis). Routledge. 1998. ISBN 978-0-415-13233-6.
• Versnel, H. S. "The Festival for Bona Dea and the Thesmophoria". Greece & Rome (ingilis). 39 (1). 1992: 31–55. doi:10.1017/S0017383500023974. ISSN 1477-4550.
• Herbert-Brown, Geraldine. Ovid and the Fasti: An Historical Study (ingilis). Clarendon Press. 1994. ISBN 978-0-19-814935-4.
• Wildfang, Robin Lorsch. Rome's Vestal Virgins (ingilis). Taylor & Francis. 2006. ISBN 978-0-203-96838-3.
• Аппиан. Римская история. Книга XIV. Гражданские войны (Книга II) // Римские войны. СПб.: Алетейя. 1994.
• Макробий. [[Saturnaliya (Makrobi)|Сатурналии]]. Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та. пер. с лат. и греч., прим. и словарь В. Т. Звиревича. 2009. ISBN 978-5-7996-0491-2.
• Плутарх. Римские вопросы // Застольные беседы. Л.: Наука. Перевод М. Л. Гаспарова (вопр. 1, 2, 4, 9, 14, 15, 28, 34, 39), Н. В. Брагинской (всё остальное). Комментарий Н. В. Брагинской. 1990. ISBN 5-02-027967-6.
• Плутарх. Цезарь // Сравнительные жизнеописания в двух томах. II. М.: Наука. Перевод С. П. Маркиша, обработка перевода для настоящего переиздания — С. С. Аверинцева, переработка комментария — М. Л. Гаспарова. 1994.
• Плутарх. Цицерон // Сравнительные жизнеописания в двух томах. II. М.: Наука. Перевод С. П. Маркиша, обработка перевода для настоящего переиздания — С. С. Аверинцева, переработка комментария — М. Л. Гаспарова. 1994.
• Гай Светоний Транквилл. Божественный Юлий // Жизнь двенадцати цезарей. М.: Наука. Перевод М. Л. Гаспарова. Издание подготовили М. Л. Гаспаров, Е. М. Штаерман. Отв. ред. С. Л. Утченко. Ред. изд-ва Н. А. Алпатова. 1993.
• Марк Туллий Цицерон. Речь об ответах гаруспиков // Речи в двух томах. II. М.: Издательство Академии наук СССР. Перевод В. О. Горенштейна. 1962.
• Ювенал. Книга II. Сатира шестая // Сатиры. М.; Л.: Academia. Перевод Д. С. Недовича и Ф. А. Петровского, вступ. ст. А. И. Белецкого. 1937.
• Бона Деа  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
• Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. . М.: Правда. сост. А. А. Нейхардт. 1990. ISBN 5-253-00083-6.
• Циркин Ю. Б. Мифы Древнего Рима. Мифы народов мира. М.: Астрель, АСТ. 2000. ISBN 5-17-003989-1.
• Штаерман Е. М. Бона Деа // Dünya xalqlarının mifləri. М.: Советская энциклопедия. главный редактор С. А. Токарев. 1990. 151.
• Brouwer H. H. J. Bona Dea: the sources and description of the cult. Leiden • New York • København • Köln: E. J. Brill. 1989. ISBN 90-04-08606-4.
• Hallvig Ylva. The Bona Dea Cult (PDF). Uppsala: Uppsala Universitet. 2016.
• Platner S. B. Bona Dea Subaxana // A Topographical Dictionary of Ancient Rome. Cambridge: Cambridge University Press. edited by Thomas Ashby. 2015. 85. ISBN 978-1-108-08324-9.
• Cumont Franz. La Bona Dea et ses serpents // Mélanges de l'école française de Rome . 49 (журнал). 1932. 2018-11-20 tarixində arxivləşdirilib.
• Versnel H. S. Inconsistencies in Greek and Roman Religion. Transition and Reversal in Myth and Ritual. 2. Leiden: Brill. 1993. ISBN 9004092676.
• Benko, Stephen. The virgin goddess: studies in the pagan and Christian roots of mariology. BRILL. 2004.
• Kiefer Otto. 7. Bona Dea // Sexual Life in Ancient Rome. London and New York: Routledge. 2009. 143–146. ISBN 0-7103-0701-2.
• Edmonds, Radcliffe G. Redefining Ancient Orphism: A Study in Greek Religion (ingilis). Cambridge University Press. 2013-11-07. 178. ISBN 978-1-107-03821-9.
• Fowler, W. Warde. The Roman Festivals of the period of the Republic. New York: MacMillan. 1899.
• Sexti Properti Elegiarvm: Liber Primvs. Project Gutenberg. 1995.
• Navarro Antolín, F. Lygdamus (Corpus Tibullianum III.1–6 Lygdami Elegiarum Liber. Zoltowski, J. J. tərəfindən tərcümə olunub. Brill. 1996.