Qaraqalpaq mətbəxi
Qaraqalpak mətbəxi (Karakalp. Karakalpak askhanasy) - qaraqalpaqların ənənəvi mətbəxi, Mərkəzi Asiya xalqlarının: özbəklər, türkmənlər, qazaxlar, qırğızların kulinariya sənətlərinin elementləri olan orijinal milli mətbəxdir.
Qaraqalpaq mətbəxinin xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ət yeməklərinə mal əti, quzu, dəvə, at əti, dovşan və quş ətindən hazırlanmış yeməklər daxildir. Quzu və mal əti ən populyar olanlardır. Qaraqalpaqlar müsəlman olduqları üçün onlar donuz əti yemirlər.
Birinci və ikinci yeməklərdə taxıl, maş lobya, buğda unu, darı, düyü, lobya, sorqo və digər dənli bitkilər ayrılmaz hissə və ya qarnitür kimi də istifadə olunur. Kartof və tərəvəz daha çox istehlak olunur.
Əsas isti xörəklərdə üstünlüyü qızardılmış və bişirilmiş yeməklər təşkil edir. Ət və qaynadılmış xəmir xörəkləri geniş yayılmışdır. Qaraqalpaq mətbəxinin əsasını qızardılmış ətin qaynadılmış xəmirlə qarışığı təşkil edir.
Ən çox yayılmış yeməklər qurtik, plov, laqman, manpar, şavlya, mantı, samsa, pelmeni, şorba, məşaba şorbası, bulyonda əriştə şorbasıdır.
Demək olar ki, bütün yeməklərin yanında buğda unundan bişirilmiş kürə çörəklər verilir.
Yeməyin yanında çay da - yaşıl və ya südlü qara çay da verilir. Bu adət orta əsrlərdə köçərilər arasında geniş yayılmışdı və bu gün təkcə qaraqalpaqlar deyil, qazaxlar və türkmənlər arasında, həm də qırğızlar arasında da mövcuddur.
Milli xörəkləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orta Asiyanın bir çox başqa xalqları kimi, qaraqalpaqlar da plov, şorba, mantı və bir çox digər şərq yeməklərini bişirirlər. Əlbəttə ki, qaraqalpaq mətbəxinin öz xüsusiyyətləri var. Ənənəvi yeməklər: qurtik, palau, şaule (şavlya), laqman, kespas (əriştə, manpar, narın, mantı, börək (su börəyi,kok börək), aqsaulaq (şorbalı aksaulak, kauyn aksaulak (lavaş)), karma (balıqlı duqari), məşaba, sütlac, gozhe, samsa, kırmış, qoş nan, zaqara nan (cuqaridən) və başqalarıdır.
Köftələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qaraqalpaqların ən geniş yayılmış yeməklərindən biri yueri qurtik (buğda unundan hazırlanmış köftələr) və may qurtikdir (kərə yağı qurtikləri). Bu yemək qədim yeməkdir, lakin bu gün də tez-tez qaraqalpaq qadınları tərəfindən hazırlanır. Buğda unundan böyük xəmirli köftələrin bişirilməsi yalnız qaraqalpaq yeməkləri üçün səciyyəvidir və digər türk xalqlarında, xüsusən qazax, qırğız və başqırdlarda rast gəlinmir.
Digər ənənəvi qaraqalpak xörəyi köftəli turamadır.
Turama[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qaraqalpaqların xüsusilə ən çox sevilən ənənəvi ət yeməyi bol köftəli ət yeməyi olan - turamadır (durama). Yeməyin adı tur sözündən götürülüb ki, bu da dağılmaq deməkdir. Köftələr üçün əsasən qurtik və buğda unundan istifadə olunur. Qaynadılmış ət, ümumiyyətlə, kişilər tərəfindən incə-incə doğranılır və köftələr digərləri tərəfindən doğranılır. Bundan sonra incə doğranmış köftələr və ət qarışdırılır. Üç və ya daha çox insan üçün, turama, yeməyə bulyon əlavə edilərək ümumi bir sinidə verilir. Bulyonla yanaşı bəzən turamaya tuzlıq və ya serebe adlanan sous da əlavə edilir. Bu yeməyin digər xalqlarda olan analoqları: Noqay turaması, Qazax narini, Özbək norinidir ki,bunlar da öz növbəsində beşbarmağın digər fərqli növlərindən sayılır.
Əsas yeməklər və şorbalar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Dımdıma — tərəvəzli bişirilmiş ət xörəyi
- Dolma
- Kabab
- Mantı
- Laqman
- Plov
- Samsa
- Çalap — qatıqlı soyuq şorba
- Düşbərə
- Şavlya
- Şorba— ətli kartof şorbası, bu söz sadəcə şorba mənasında istifadə olunur.
Süd məhsulları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Qatıq — südün mayalanmasından əldə edilən yüksək kalorili qida məhsuludur.
- Süzmə — qatığın süzülməsindən əldə edilən qatı,turş süd məhsuludur.
- Qurut — geniş istifadə olunan süd məhsuludur.
- Ayran — nehrədə yağı alınmış qatığın qalığı, yüksək kalorili qida məhsuludur. O qatığa su və duz əlavə etməklə də əldə edilir.
- Qımız — madyan südünün fermante edilməsiylə əldə edilən ənənəvi içkidir.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Исай Абрамович Фельдман. Кухня народов СССР. Киев. 1990. 238. ISBN 5-88520-098-X.