Baba Tahir Üryan

Baba Tahir Üryanın türbəsi

Baba Tahir Üryan (fars. بابا طاهر‎ — Bâbâ Tâher, d. təxminən 1000 — ö. 1055) — İranlı sufi şair.

Həyatı

Həyatı haqqında yetərli bilgi yoxdur. Qaynaqlarda ona bəzən Həmədani, bəzən nisbəsi verilməsi onun Həmədanla arasında bir yerdə doğulmuş ola biləcəyi ehtimalını xatirə gətirməkdədir. Bu iki yer arasındakı Xürrəmabadda onun adını daşıyan bir məhəllə vardır. Baba Tahirin müəmma janrında yazdığı bir qitəsindən faydalanılaraq 938-ci ildə doulğduğu irəli sürülməkdədir. Bu tarix, Rzaqulu xan Hidayətin onun ölüm tarixi olaraq verdiyi 1010-cu il tarixi ilə bağdaşa bilməkdədir . Ravəndinin "Rahatüś-śudur" adlı əsərindəki bir qeydə görə isə Səlcuqlu sultanı Toğrul bəy 1055-ci ildə doğru Həmədana gəldiyində, o sırada burada şöhrət tapmış üç şeyxdən biri olan Baba Tahir Üryanı ziyarət etmişdi. Bu durumda onun 1055-ci ildə və ya daha sonra ölmüş olması lazımdır. Deyləmlilərin soydaşları sayılan Kakuyilərin (1007-1051) Həmədandakı hakimiyətləri 1043-cü ilə qədər sürdüyünə görə bu tarix, onun Deyləmlilər dönəmində yaşadığına dair verilən bilgilərə uyğundur. Ayrıca onun İbn Sinanın (ö. 1037) çağdaşı olması da 1010-cu ildə deyil, 1055-ci ildə ölmüş olduğu ehtimalını qüvvətləndirməkdədir. Eynülquzat əl-Həmədaninin edamına (1273) şahid olduğuna dair rəvayət isə tamamıyla uydurmadır. Məzarı Həmədanın şimalında Bun-i Bazar məhəlləsində kiçik bir təpə üzərindədir.

Baba Tahirin, şeirlərində sıx-sıx yersiz-yurdsuz bir sərsəri həyatı sürdüyündən, kərpiçi yastıq edib, uyuduğundan, sürəkli olaraq sıxıntı içində olduğundan söz etməsi bir qələndər həyatı yaşadığını göstərməkdədir. “Üryan” ləqəbini da bu səbəblə almış olmalıdır. O bir ləhcə şairi olmaqla birlikdə bu gün əlimizdə olan dubeyti adı verilən qitələri ədəbi Farscanın da özəlliklərini daşımaqdadır. Bu qitələrin başqaları tərəfındən sonradan bu hala gətirilmiş olması da ehtimaldır. Ancaq bu şeirlərdə rastlanan bəzi özəlliklər, Baba Tahirin dilini doğrudan doğruya bir ləhcəyə bağlamağı zorlaşdırmaqdadır. Həmədan ilə Xürrəmabad arasındakı bölgədə bir çox ləhcə varsa da, onun şeirlərindəki dili bunlardan hər hansı birinə bağlamaq çətindir. Baba Tahirin dili bu ləhcələrin hamısıyla da ilgili görülməkdə və onların bir qarışımından ibarət olduğu sanılmaqdadır. Nyberg, bu ləhcənin orta Farscanın (Pəhləvi) olduğunu irəli sürür.

XVIII və XIX əsr təzkirələrində sınırlı sayda qitələrinə rastlandığı üçün Baba Tahir müasir dövrdə o qədər də tanınmamışdır. 1885-ci ildən etibarən şərqşünasların araşdırmaları və bu araşdırmaları izləyən İrandakı çalışmalar sadəcə bu qitələri artırmaqla qalmamış, eyni zamanda az da olsa, bəzi qəzəllərinin tapılmasına yardımçı olmuşdur. Ədəbiyyatşünas Vahid Dəstgirdi araşdırmaları ilə o zamana qədər bilinən səksən yeddi qitəni 296-ya, qəzəl sayını da birdən dördə çıxartmış və bunları "Divan-ı Kamil-i Baba Tahir Üryan" adıyla nəşr etmişdir (Tehran, 1306 h.ş.). Ancaq Ömər Xəyyamın rübailərində görüldüyü kimi bu qıtələrin hamısının Baba Tahirə aid olduğunu söyləmək çətindir. Şəklən rübaiyə bənzəməklə birlikdə vəzn baxımından ondan ayrılan bu qıtələr əruzun həzəc-i müsəddəs-i məhzuf bəhrindədir. Halbuki rübai vəzni həzəc-i məkfuf-i məksurdur. Bu səbəblə bu qıtələrə rubai deyil, dubeyti deyilmişdir. Baba Tahir qəzəllərində də qıtələrındəki vəzni işlətmişdir. Baba Tahirin şeirlərində dünyəvi eşqlə ilahi eşqi bir-birindən ayırd etmək çətindir. Qıtələrinin həmən böyük çoxluğu dünyəvi eşqlə ilgilidir. Şeirlərindəki ən böyük özəllik, təsəvvüfi təhsil görmədiyi üçün duyğu və xəyallarını hər hansı bir şişirtməyə gərək duymadan vermiş olmasıdır. Ömər Xəyyamın yaşama zövqünü ön plana almasına qarşı Baba Tahir həyatın çətinlik-çiləsini mövzu edir və bədbin bir şair olaraq görünür.

Baba Tahir İran xalqı arasında şairdən çox bir sufi olaraq tanınır. "əl-Kəlimatül-ķıśar" adlı iyirmi üç baba ayrılmış olan əsərində elm, mərifət, ilham kimi təsəvvüfi mövzularla ilgili 268 vəcizəsi vardır. Bu əsər sufilər arasında çox yayğın olub haqqında bir çox şərh yazılmışdır. Bunlar arasında, Eynülquzat əl-Miyanəci ilə məchul bir şəxsə aid edilən Ərəb dilində şərhlərlə Molla Sultanəli Gunabadinin ərəbcə və farsca şərhləri zikr edilə bilər. Bunlara, Baba Tahirin vəcizələrinin qısaltılmış bir nüsxəsinin Qəni bəy əl-Əzizi tərəfındən yazılmış şərhi olan əl-"Fütuĥatür-rabbaniyyə fi İşaratil-Həmədaniyyə" adlı əsəri də əlavə etmək gərəkir .