Dayazlıq
Dayazlıq — Çayda, göldə, dənizdə dayaz yer, dərinliyi az olan yer.[1]
Çay[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycanın Kür və Araz çaylarından başqa digər çaylarda dərinlik az olduğu üçün onlara dayaz çaylar demək olar. Azərbaycanın ərazisində 8359 çay qeydə alınıb. Onların yalnız 21-nin uzunluğu 100 kilometrdən çoxdur. Çayların orta illik axın həcmi 30,9 kubkilometrdir. Onun 23 kubkilometri ölkə hüdudlarından kənarda, yalnız 8 kubkilometrə qədəri respublika daxilində formalaşır.
Azərbaycan ərazisində çaylar yağıntının daha çox düşdüyü orta və yüksək dağlıq ərazilərdə yaranır və mənbəyini əsasən Böyük və Kiçik Qafqaz dağ silsilələrindən götürür.
Azərbaycan ərazisindəki çaylar coğrafi mövqeyinə görə dörd qrupa bölünür:
- Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal-şərq yamacındakı çaylar;
- Qobustan-Abşeron çayları;
- Kür-Araz hövzəsi çayları;
- Cənub zonası çayları.
Kür, Araz və Samurçay Azərbaycanın ən böyük çayları sayılır.
Kür çayı başlanğıcını Türkiyə ərazisindəki Qızılgədik dağının şimal-şərq yamacından, 2740 metr yüksəklikdən götürür, Gürcüstan ərazisindən keçərək Azərbaycana daxil olur. Ümumi uzunluğu 1515 kilometrdir. Bunun 906 kilometri Azərbaycan ərazisindədir. Ölkəmizin iqtisadiyyatı üçün Kürün böyük əhəmiyyəti var. Təsadüfi deyil ki, onu Ana Kür adlandırırıq.
Əsasən, yeraltı sular, qar və yağış suları ilə qidalanan Kür çayından suvarma məqsədi ilə geniş istifadə olunur. Kür çayı üzərində üzərində Mingəçevir, Varvara, Şəmkir və Yenikənd su elektrik stansiyaları tikilib. Kür həm də respublikamızda gəmiçilik üçün yararlı olan yeganə çaydır.
Kür çayı kimi, Araz çayının da mənbəyi Türkiyə ərazisindədir. Başlanğıcını Bingöl silsiləsindən, 2990 metr yüksəklikdən götürən Araz çayı Sabirabad rayonunun Suqovuşan kəndində Kürlə birləşir. Araz çayının uzunluğu 1072 kilimetrdir. O, yeraltı sular, qar və yağış suları ilə qidalanır. Üzərində Araz, Mil-Muğan və Bəhramtəpə su qovşaqları inşa edilib.
Samurçay isə mənbəyini Dağıstan ərazisində 3600 metr yüksəklikdən götürür. Uzunluğu 216 kilometrdir. Abşeronun su ilə təchizatında böyük rol oynayan Samur-Abşeron kanalı suyunu bu çaydan götürür.
Azərbaycanın ərazisindən axan digər əsas çaylar bunlardır:
- Böyük Qafqazın şimal-şərqindən axaraq birbaşa Xəzərə tökülən çaylar: Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Dəvəçiçay, Ataçay.
- Qobustan-Abşeron çayları: Sumqayıtçay, Ceyrankeçməz, Pirsaatçay.
- Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacındakı çaylar: Mazımçay, Balakənçay, Talaçay, Katexçay, Kürmükçay, Şinçay, Kişçay, Daşağılçay, Əyriçay.
- Şirvan zonası çayları: Əlicançay, Türyançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsuçay.
- Kiçik Qafqaz dağlarının şimal-şərq yamacındakı çaylar: Ağstafaçay, Həsənsuçay, Tovuzçay, Əsrikçay, Zəyəmçay, Şəmkirçay, Qoşqarçay, Gəncəçay, Kürəkçay.
- Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərq yamacındakı çaylar: Tərtərçay, Xatınçay, Qarqarçay, Quruçay, Köndələnçay, Həkəri, Bərgüşad, Oxçuçay.
- Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən axan çaylar: Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay.
- Cənub bölgəsinin çayları: Viləşçay, Lənkərançay, Astaraçay, Bolqarçay, Təngərüdçay.
- Azərbaycanın sərhəd çayları: Samurçay, Mazımçay, Qanıxçay, Qabırrıçay, Araz, Bolqarçay, Astaraçay.
Göl[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dərinliyi az olan göllərə dayaz göllər deyilir. Masazır gölü, Bülbülə gölü, Xocahəsən gölü , Kürdəxana gölü, Duzlu göl, Palşıq göl və s.göstərmək olar.
Dəniz[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dənizin dərin olmayan geniş sahəsi dayazlıqdır. Dənizin dayazlıq sahəsinə adaları göstərmək olar.
Xəzərdə, irili-xırdalı, ümumi sahəsi 350 km2 -ə bərabər olan 50-yə qədər ada vardır. Cənubda, Hirkan körfəzi girişində iri Aşur-ada və bir sıra xırda adalar yerləşmişdir. Bu adalar keçən əsrdə Çar Rusiyasının istifadəsində idi və 1921-ci il fevralın 26-da Sovet hökuməti tərəfindən İrana verilmişdir. Səviyyənin dəyişməsindən asılı olaraq Aşur-ada adası dövri olaraq materiklə nazik dillə ya birləşir və ya da aralanır.
Böyük Qafqazın cənub-şərq kənarını tamamlayan Abşeron yarımadası Xəzər dənizinin qərb sahilində ən böyük yarımadadır (uzunluğu 60 km-dən çox, eni 30 km-ə qədərdir). Sahilləri çox yerdə girintili-çıxıntılıdır. Akkumlyativ buxtalar və bərk süxurlardan yaranmış burunlar (Köhnə Bilgəh, Şüvəlan, Gürgan və s.) var.
Burunların sahilləri qumludur və çimərlik baxımından çox yararlıdır. Yarımada ilə Pirallahı adası arasında damba tikilməsi (1941) nətiçəsində keçmiş Abşeron boğazı yerində Şimali və Cənubi Abşeron körfəzləri əmələ gəlmişdir. Dənizə doğru 12 km məsafədə uzanan Şah dili Abşeron yarımadasının cənub-şərq qurtaracağıdır.[2]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ O. Osmanov, B. Abdullayev Məktəblinin izahlı coğrafiya lüğəti Bakı 1979
- ↑ http://www.azerbaijan.az/portal/Nature/Caspian/caspian_03_a.htmlSAHİLLƏRİN[ölü keçid] QURULUŞU VƏ ADALARI