Ərəb yəhudiləri
  |
|
Yəhudilik fəlsəfəsi
Dini mətnlər
Müqqədəs şəhərlər
Dini şəxsiyyətlər
Musəvilik həyat tərzi
Məktəblər
Dini rollar
Dini tikililər
Etnik bölünmələr
Musəvi məzhəbləri
Dini obyektlər
Digər dinlərlə əlaqələr
|
Ərəb yəhudiləri (ərəb. اليهود العرب) ərəb dünyasında doğulmuş yəhudilərə və ya nəvələrinə aid edilir. Salim Tamarinin fikrincə, dünyanın bir çox yerində "Ərəb Yəhudiləri" termini oksimorondur[1] .
Bu termin əsasən 20-ci əsrin əvvəllərində ərəb dünyasında yaşayan 1 milyon yəhudi üçün ərəb millətçiləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Əhalinin əksəriyyəti İsrailə və Qərbi Avropaya, bir hissəsi ABŞ və Cənubi Amerikaya köç etdi. Yəhudi ərəbi kimi fərqli ərəb ləhcələri ilə danışırdılar; İvritcə dini dil idi. Mizrahilərin yanındakı ən populyar qrup Sefaradların dini dili istifadə olunurdu.
Bu termin yaxın zamanlarda yenidən istifadə edilmişdir; məsələn, özünü ərəb yəhudisi adlandıran sionist yazıçı Albert Memmi, Orta Şərqdə ən az ərəblər qədər haqqı olduğunu söyləmək üçün bu termindən istifadə etmişdir. Anti-sionist olan Ella Şohat, Əşkinazilərlə Ərəblər kimi təzyiq altında olan Mizrahilərin birgə təsnifatına qarşı çıxdığı üçün bu termindən istifadə edir. 1990-cı illərdə özlərini ərəb yəhudiləri adlandıran Seferad Əsllilərinin rəhbəri David Şaşa və "Queens College"də professor işləyən Amiel Alcalay hesab edir ki, bu şəxsin müəyyənləşdirilməsi üçün vacib bir termindir. Fas kralı Məhəmmədin müşaviri André Azoulay[2] və Təl-Əviv Universitetinin professoru Sasson Somekh öz xatirələrində özlərini ərəb yəhudiləri kimi təsvir edirlər[3].
Haqqında
[redaktə | mənbəni redaktə et]Salim Tamariyə görə, "Ərəb yəhudisi" termini bir vaxtlar Şərq yəhudilərini (Seferad və Mizrahi) təmsil etmişdir. Bu yəhudilər, dil və mədəni əlaqələrinə görə müsəlaman və xristian vətəndaşları ilə, xüsusən də, 1839-cu ildən sonra böyük Suriya, İraq və Misirdə Osmanlılardan ayrılmaq üçün ərəb millətçiliyi hərəkatına qoşulanlardır.
Özünü ərəb yəhudisi kimi xarakterizə edən müəllif David Rabeeya, bu şəxsiyyətin daha erkən dövrlərə aid olduğunu bildirir. İslamdan əvvəl Ərəb dövlətlərində yəhudilərin mövcudluğu 20-ci əsrin ortalarına qədər davam etdi. O yazır ki, ərəb yəhudiləri müsəlman ərəblər və xristian ərəblər kimi mədəni ərəblərdir,tək fərqləri onların Yəhudiliyə inanmalarıdır. Ərəb yəhudiləri uşaqlarına ərəb adları qoyurdular və "hər ərəb kimi yəhudi ərəblər də ərəb dili və ləhcələri ilə fəxr edir, dilin gözəlliyinə və zənginliyinə bağlı idilər[4]."
"Ərəb yəhudiləri" (2006) adlı kitabında, İsrail sosioloqu Yehuda Şhenhav, Mizrahi yəhudiləri ilə Ərəb yəhudilərinin mənşəyini araşdırdı. Müəllifin fikrincə, ideologiyanın tətbiqinə görə, sionizmin eyni vaxtda və simbiyotik 3 kateqoriyası var: "Millət", "Din" və "Etnik mənşə". Milli birliyin bir hissəsi olmaq üçün ərəbləşdirmədən çıxmalı idilər. Şenhava görə, ərəbləri və ərəb yəhudilərini fərqləndirən xüsusiyyət, onları millət halına gətirən dinləri idi.
Terminologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Ərəb yəhudi" termini Birinci Dünya Müharibəsi əsnasında qərb ölkələrində yaşayan yəhudilər tərəfindən "türk olmadığını" ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu gün də bəzi qəzetlərdə və ölkələrin rəsmi orqanlarında yəhudi şəxsiyyətinin etnik və ya milliyyətdən daha çox bir din olduğunu ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu vəziyyətə yəhudilər kimi qarşı çıxmaq və bənzərsiz yəhudi şəxsiyyətini dinə endirmək alçaqlıq kimi qəbul edilir. Bəzi Mizrahi fəalları, xüsusilə ərəb ölkələrində doğulmayan və ya erkən yaşda buranı tərk edənlər özlərini ərəb yəhudiləri kimi tanıdırlar. Naim Giladi, Ella Həbibə Şohat, Sami Şalom Çetrit və David Rabeeya bu şəxsiyyətin əsas tərəfdarlarıdır[4].
Bu şəxsiyyəti müdafiə edənlərin fikrincə, "Ərəb Yəhudi" termininin içindəki "ərəb" sözü etnik mənşə, irqi və ya dini simvol deyil, ədəbi və mədəni bir simvoldur; Ərəb ölkələrində yaşayan yəhudilər bu mədəniyyətin bir hissəsidir; Eyni zamanda bu mədəniyyətdə yaşayan digər etnik azlıqlar da "ərəb" dir. Eyni şəkildə Misir, Livan və Suriyadakı xristianlara "Ərəb" deyirlər, çünki onlar (buradakı müsəlmanlar kimi) İslamdan əvvəl də bu torpaqlarda yaşayırdılar. Lakin Qibtilər (Misir), Marunilər (Livan) və Assuriyalılar (İraq) ərəb tərifini bir-birinə zidd hesab edirlər. "Ərəb yəhudi" termini istifadə edən bəzi insanlar üçün bu termin "ərəb ölkəsindən olan bir yəhudi" və ya "ərəbcə danışan yəhudi" deməkdir və ərəb olmaqla heç bir əlaqəsi yoxdur.
"Ərəb yəhudi" termini əleyhinə olanların (xüsusilə ərəb ölkələrindəki yəhudilərin) fikrincə, yəhudilər diasporadakı etnik qruplardan ibarətdir və sadəcə bir dini qruplaşma deyillər; "Ərəb" sözünün istifadəsi buna ziddir. Bundan əlavə, ərəb ölkələrində yaşayan yəhudilər heç vaxt özlərini "ərəb yəhudiləri" adlandırmamışlar; bu yəhudi icmaları ərəb ölkələrini tərk etdikdən sonra tətbiq olunan bir termindir. Beləliklə, Şimali Afrikanın bir çox bölgəsində və Yaxın və Orta Şərq cəmiyyətlərində ərəb müsəlmanları və ərəb xristianları xatırlanır, ancaq ərəb yəhudiləri xatırlanmır, çünki yəhudilik bir etnik birlik olmaqla yanaşı, həm də bir dindir. Ərəb ölkələrində etnik azlıq olan Assuriyalılar, Bərbərlər və Kürdlər ərəb sayılmadığı kimi, yəhudilər də ərəb ola bilməzlər. "Ərəb yəhudi" termini əleyhinə olanlar yəhudilərin "Yəhudi ərəbcəsi" ilə danışdıqlarını, ərəblər kimi geyindiklərini və mədəniyyətlərini mənimsədiklərini qəbul edirlər, lakin onlar üçün "Ərəblik" deyimi ortaq bir mədəniyyətdən daha çox məna daşıyır. "Ərəb Yəhudi", digər yəhudilərdən fərqli bir etnik qrup kimi göstərildiyi üçün "Musta'arabim" (ərəbləşmiş yəhudilər) termininə üstünlük verilir.
Nəhayət, üçüncü rəyə görə, "ərəb yəhudiləri" etibarlı bir termindir, lakin yalnız Məhəmməd dövründə Ərəbistan yarımadasında yaşayan "Banu Kaynuka" kimi qəbilələr və hətta "Yəmən yəhudiləri" üçün istifadə olunmalıdır (bax: Ərəbistan yarımadasındakı yəhudi qəbilələri). Bu termin ərəb şəxsiyyətini etno-linqvistik baxımdan əlavə, daha çox coğrafi baxımdan əks etdirir. "Ərəb Dövlətlər Liqasının" tərifindən fərqli olaraq, bu coğrafi ərazi Ərəbistan yarımadası ilə məhdudlaşır.
İslamdan əvvəl Ərəbistan yarımadasında Yəhudilər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ərəbistan yarımadasında yəhudi əhalisi İslamdan əvvəl də mövcud idi. Şimalda Livan, Yəmənin cənubundan Hassa və İraq sahillərinə qədər geniş bir ərazidə mövcud idi. Bu gün dünyada Hindistan və Efiopiya kimi ölkələrdə yəhudilər israillilərin qəbilələrindən olduqlarına inanırlar. Ərəbistan yarımadasının yəhudi əcdadlarının bu on iki qəbilədən olub-olmadığı və ya yerli xalqın sonradan yəhudiliyi seçib-seçmədiyi məlum deyil.
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Salim Tamari. "Ishaq al-Shami and the Predicament of the Arab Jew in Palestine" (PDF). 2007-09-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-28.
- ↑ "Yoav Stern , 'Morocco king's Jewish aide urges Israel to adopt Saudi peace plan,' Haaretz 29/10/2008". 2009-04-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-28.
- ↑ Adam Shatz review of Sasson Somekh. Baghdad, Yesterday: The Making of an Arab Jew, in 'Leaving Paradise', London Review of Books, Nov 6 2008 Arxivləşdirilib 2009-08-19 at the Wayback Machine.
- ↑ 1 2 David Rabeeya. . Xlibris Corporation. ISBN 0738843318 http://books.google.com/books?id=jGa1I5vl7o8C&dq=%22arab+jew%22&printsec=frontcover&source=web&ots=HzV7Ay2mcl&sig=2rMfzAiN-Cq72LrLaDg7P1RFwIg#PPA49,M1 (#bare_url_missing_title).[ölü keçid]
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Who is an Arab Jew? Arxivləşdirilib 2008-11-20 at the Wayback Machine – On being Mizrahi (pro-Zionist view) by Albert Memmi.
- Reflections by an Arab Jew Arxivləşdirilib 2008-12-10 at the Wayback Machine – On being Mizrahi (pro-Arab identity) by Ella Habiba Shohat.
- The Arab Jews: Language, Poetry, and Singularity Arxivləşdirilib 2010-09-18 at the Wayback Machine