Səddi-İsgəndəri
| Səddi-İsgəndəri | |
|---|---|
| Müəllif | Əlişir Nəvai |
| Orijinal dili | Cığatay dili |
Səddi-İsgəndəri (özb. Saddi Iskandariy; سد اسكندرى) — Əlişir Nəvainin 1485-ci ildə Cığatay dilində yazılmış İsgəndər (Makedoniyalı İsgəndər) haqqında poemasıdır. Xəmsəsinə daxildir. Fars (Şahnamə, İsgəndərnamə) və ərəb əfsanələrinin (Quran)[1] işlənməsi əsasında Şərq ədəbiyyatında Makedoniyalı İsgəndər obrazının dərk edilməsinə həsr olunub. 89 fəsildən ibarətdir.
Məzmunu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rum və Rusun övladsız hökmdarı (məlik) Faylakus şəhərin xarabalıqları arasından bir körpə tapır, onu övladlığa götürür və adını İsgəndər qoyur. Nəvai bu körpənin fars şahı Daranın gözdən düşmüş Rum şahzadəsindən olan oğlu olması versiyanı açıqlayır[2]. İsgəndərə ən yaxşı müəllimlər təqdim olunur, o cümlədən Nakumoxisin oğlu Ərəstu. Ərəstu İsgəndərin böyük gələcəyini proqnozlaşdırır. Faylakusun ölümündən sonra İsgəndər Rum üzərində padşahlıq edir. Ölkəsində ədaləti bərqərar edərək, Zənzibarı ələ keçirdi və Əndəlüsdə möhkəmlənərək Frank dünyasını diz çökdürdü. Sonra İsgəndəriyyə şəhərinin əsasının qoyulduğu Misir fəth edildi. İsgəndər Şamı işğal edir və Hələb şəhərini zəbt edir, bundan sonra Məkkədə ibadət edir. Bundan sonra onun yolu Farsa, Xarəzmə, Qıpçaq çöllərinə və Saksına uzanır. Daha sonra ruslarla və osetinlərlə ittifaqa girən İsgəndər çərkəzlər və gürcüləri fəth edir. O, səhralıq ölkə Fərhardan keçərək şərqə doğru Mavəraünnəhr, Çigil və Çinə hərəkət edir. Çindən fateh Hind və Sində gedir. Kirmandan keçərək Xorasana çatır və burada Herat şəhərini tikir. Dünyanı fəth edən İsgəndər Ruma qayıdır, bundan sonra Yəcuclara qarşı divar çəkməyə başlayır. Sonra o, dənizlərdə üzür, adalar kəşf edir və şüşə topda Okeanın dərinliklərinə enmək qərarına gəlir. Onun canlı su tapmaq cəhdi uğursuzluqla nəticələnir.
Sonra Nəvai rəvayətin xronologiyasını pozaraq İsgəndərlə Dara arasındakı münaqişəyə qayıdır, çünki Faylakus bir vaxtlar minlərlə qızıl yumurta ilə Fars padşahına müntəzəm olaraq xərac verirdi. İsgəndərin taxta çıxması və Zəncilərə qarşı birinci yürüşü bir daha təkrarlanır. Üç ildən sonra Daradan çapar gələndə İsgəndər xərac verməkdən imtina edir. Buna cavab olaraq Dara Rum padşahına rəqibinin gəncliyinə eyham vuraraq, simvolik hədiyyə — çövkən dəyənəyi göndərir. Amma burada da İsgəndər geri qalmır. Qəzəblənmiş Dara İranı, Turanı və Çini öz bayraqları altına toplayır. Müttəfiq qoşunları Hinddən Qaraxanı, Çöldən Temur-Taşı (Dəştdən), Misirdən Bərka-Başını, Havrandan Fərəngisi, Şirvandan Dəvəlini Fars şahına aparır. Dara ordusunda siyahısında həmçinin özbəklər, moğollar, kalmıklar və 40.000 ərəb vardı. İsgəndərin ordusu hər birində 100 min əsgər olan iki qanaddan ibarət idi: sağ qanad franklar, sol qanad isə ruslardan təşkil olunmuşdu. İki ordunun döyüşündən əvvəl iki qəhrəman Borik və Harran arasında döyüş baş verdi. Sonra Borik daha bir neçə fars qəhrəmanını öldürür. Onunla ancaq Məğribdən pələng paltarında olan dəhşətli döyüşçü öldürür. Ertəsi gün qanlı döyüş başlayır, lakin gözlənilmədən Daranın qərargahında sui-qəsd baş verir və iki yaxın adam ağalarını öldürür. Qələbə İsgəndərə qismət olur, lakin o, düşmənlərinə qeyri-adi səxavət göstərir: Dara padşah hörməti ilə dəfn edilir, ordusuna ikiqat məvacib ödənilir. Daranın qızı Roksana İsgəndərin arvadı olur.
İsgəndər Daranı məğlub etdikdən sonra Çin, Hind, Misir, Bağdad, Məkkə, Kəşmir, Saksin və Sakalibaya səfirlər göndərir. Kəşmir, Hinda və Çin hökmdarları istisna olmaqla, bütün padşahlar İsgəndərin hakimiyyətini tanıyır. Nəvai Teymurilər imperiyasının iki ən böyük şəhərinin — Səmərqənd və Heratın əsasının qoyulmasını İsgəndərə aid edir.
Kəşmir sehrbazı Mallunun cadugərliyi ilə mübarizə aparmaq üçün İsgəndər müdriklərinə — Aristotel, Platon, Sokrat, Fales, Hermes, Arximed, Apollonius, Porfirius, Filemon və Şaminosa müraciət edir[3]. Onlar dağ qalalarını əzməyə kömək edən "ildırım silahları" hazırlayırlar. Kəşmir hökmdarının xəzinəsindən İsgəndər Cəmşidin tükənməyən və dünyanın əks olunduğu iki qədəhini tapır.
İsgəndərin qüdrətini görən hindli Raca döyüşmədən təslim olur. Rum hökmdarı öz mərhəmətini göstərərək yerli əhaliyə yük düşməməsi üçün ordusunu Dehlidə yerləşdirməkdən imtina edir. İsgəndərin ordusu səndəl və çinar ağaclarının bitdiyi gözəl Nigar meşəsində yerləşir. Sonra İsgəndər ordusu ilə Qücərat və Omandan keçərək dənizləri və çölləri aşaraq Məğribə doğru hərəkət edir. O, orada vəhşi qarışqalardan xəbər tutur. Onların olduğu torpaqların arxasında İrəm kimi bir vadi vardı. Buranı keçməyin fəlakətli olacağı haqqında şayiələrə inanan İsgəndər sonrakı fəthlərdən imtina edir.
Sonra dənizi keçərək şimaldakı Fərəng ölkəsinə çatarkən, onun Kirvan dağlıq bölgəsindəki mülklərinə hücum etməyə başlayan saysız-hesabsız Yəcuclar haqqında eşidir. Yeni düşmənə qalib gəlməyin mümkünsüzlüyünü dərk edən İsgəndər Fərəng, Rum, Şam və Rus bölgələrinin köməyi ilə onlara qarşı mis və dəmirdən divar tikir. Divarın hündürlüyü təxminən 250 metr, uzunluğu isə 5 kilometr idi. Sonra İsgəndər Okeana üç min gəmidən ibarət dəniz ekspedisiyası təchiz edir və burada çoxlu adalar kəşf edir.
Nəvai vurğulayır ki, bütün böyük şöhrət və uğurlarına baxmayaraq, İsgəndəri xəstəlik və ölüm gözləyirdi. Böyük padşahın xatirəsini ehtiramla yad etmək üçün əvvəllər onun məsləhətçiləri arasında olan müdriklər: Platon, Sokrat, Apollonius, Hippokrat, Hermes, Porfirius və Aristotel gəlir.
Əsərin sonunda Nəvai özündən əvvəlki X–XV əsr fars şairləri: Firdovsi, Nizami, Xosrov, Cami, Sədi, Ünsüri, Sənai, Xaqani və Ənvərini tərifləyir.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ См.Зуль-Карнайн
- ↑ См. Дараб (царь)
- ↑ "Александр Македонский в восточной поэзии". 2019-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-06.