Məmməd Əkbər

Məmməd Əkbər
Məmməd Həmzə oğlu Əkbərov
Doğum adı	Məmməd Əkbərov
Doğum tarixi	5 may 1909
Doğum yeri	Ordubad, Naxçıvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	10 dekabr 1974 (65 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Fəaliyyəti	yazıçı, publisist, tərcüməçi, oçerk ustası

Məmməd Əkbər (tam adı: Əkbərov Məmməd Həmzə oğlu; 5 may 1909, Ordubad, Naxçıvan qəzası – 10 dekabr 1974, Bakı) — yazıçı, jurnalist, tərcüməçi. 1938-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü. 

Həyatı

Əkbərov Məmməd Həmzə oğlu (Məmməd Əkbər) 1909-cu il mayın 5-də Ordubad şəhərində ipəkçi ailəsində anadan olmuşdur. Atası əttarlıqla məşğul olduğundan, yəni bitkilərdən ətriyyat, ədviyyat hazırladığından, el arasında “Əttar Həmzə” kimi tanınmışdı. Məmmədin əmisi Axund Hacı Molla Hüseyn Bikəs şair idi, “Bikəs” təxəllüsü ilə klassik şer nümunələri yaradırdı. XIX əsr Ordubad ədəbi mühitinin formalaşmasında, “Əncüməni şüəra” ədəbi məclisinin fəaliyyətində Axund Hacı Molla Hüseyn Bikəsin böyük xidmətləri olub.

Balaca Məmməd ilk təhsilini Ordubad mədrəsəsində Axund Mirzə Həsənin hücrəsində almağa başlayır. Lakin həyat elə uşaq yaşlarından onu sınağa çəkir. O, 6 yaşında ikən atası Həmzə, 8 yaşında ikən anası Səltənət xanım vəfat edir. Məmməd bacısı Tərlanla ata nənəsi Gülsüm xanımın himayəsinə sığınır.

1919-cu ildə aclıq və qıtlıq üzündən Ordubadda vəba xəstəliyi yayılır. Nənəsi Gülsüm xanım çoxları kimi vəbanın qurbanı olur. Kimsəsiz qalmış 11 yaşlı Məmməd ağır həyat şəraitindən mədrəsədəki təhsilini yarımçıq qoyub özünü və bacısı Tərlanı dolandırmaq üçün Ordubadın Vələver kəndində Mirheydər Mirqədir oğlunun qapısında qoyun-quzu otarır, zəhmət haqqı əvəzinə ildə 2 pud buğda və 2 pud arpa almaq şərti ilə muzdurluq edir. 1923-cü ildə 14 yaşının tamamında Məmməd muzdurluğun daşını atıb Ordubada qayıdır və ipək zavodunda usta şagirdi kimi işə düzəlir. Eyni zamanda savadsızlığın ləğvi məqsədilə zavodda açılmış 3 illik yüksək tipli savad kurslarında ibtidai təhsil alır.

Aylar, illər ötdükcə kağız-qələmə daha çox bağlanır, sözün tilsimli cazibəsi ilə Tiflisdə çap olunan “Yeni fikir” qəzetinə müxbir məktubları göndərir. 1924-cü ildə “Ordubad klubunun halı” adlı ilk məqaləsi “Yeni fikir” qəzetində çap olunanda Məmməd Əkbərin cəmi 15 yaşı vardı. 1925-ci ildə ibtidai təhsilini böyük müvəffəqiyyətlə başa vuran Məmməd ipək zavodu rəhbərliyinin zəmanəti ilə 2 il dövlət hesabına Ordubadda açılan kəndli gənclər məktəbində təhsil alır. Onun acı həyat hekayətindən xəbərdar olan məktəbin müəllimləri Məmmədin oxumağa çox həvəsli olduğunu görüb, dərsə davamiyyətinə diqqət yetirir, geyimə, tədris kitablarına olan ehtiyacını təmin edir, qayğılarını əsirgəmirdilər. Kəndli gənclər məktəbinin direktoru Vəli Məmmədov 1927-ci ldə Məmmədi əlaçı məzun kimi təhsilini davam etdirmək üçün Naxçıvan pedaqoji texnikumuna göndərir.

Təhsil illərində onun kəndli müxbir kimi Naxçıvanda, Ordubadda gördüyü müvəffəqiyətlər və kəm-kəsirlər barədə “Şərq qapısı”, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Kəndli” qəzetlərinə, “Molla Nəsrəddin” məcmüəsinə göndərdiyi məqalalar, tənqidi yazılar əl-əl gəzir, diqqəti cəlb edirdi. Məmməd Əkbər 1928-ci ildə Naxçivan Pedoqoji Texnikumunu bitirir. May ayında isə “Kəndli qəzetəsi”nin baş redaktoru Hüseyn Eldarov məktubla onu Bakıya, işə dəvət edir. O, əvvəlcə ədəbi işçi, sonra kənd təsərrüfatı şöbəsinin müdiri, bir neçə aydan sonra isə “Kommunist” qəzetində oçerkist, şöbə müdiri vəzifələrinə irəli çəkilir. Bakı mühiti gənc jurnalisitn həyatında dönüş yaradır. Birgə çalışdığı Həbib Cəbiyev, Hüseyn Eldarov, Məmmədəli Sidqi, Əsəd Tahirov, Süleyman Məlikov kimi təcrübəli, istedadlı qələm sahiblərinin iş üslubu Məmməd Əkbərin jurnalist kimi inkişafında, mahir oçerkist, tərcüməçı kimi yetişməsində misilsiz rol oynayır, yaradıcılıq imkanlarına qol-qanad verir. 1931-ci ildə Məmməd Əkbər Azərbaycan Dövlət Pedoqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat fakültəsində təhsilini qiyabi davam etdirir. 1932-ci ilin sonunda isə bir illik əsgəri xidmətə çağırılır. Azərbaycan atıcı diviziyasının birinci alayında əsgəri xidmətdə olan yazıçı Məmməd Əkbər diviziyanın siyası şöbəsinin orqanı olan “Qızıl Əsgər” qəzetində işə cəlb edilir. O, tərxis olunduqdan sonra da 1938-ci ilin sentyabrınadək, yəni hərbi qəzet bağlananadək burada oçerkist, xüsusi müxbir, hərbi hazırlıq şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışıb.

Məmməd Əkbərin “Şadman” adlı ilk oçerklər və hekayələr kitabı 1932-ci ildə Azərbaycan dövlət nəşriyyatında çap olunub. 1958-ci ildə Məmməd Əkbər Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilir. Elə həmin ildən 1941-ci ilin iyuluna, yəni bağlananadək “Revolyusiya və Kultura” (İnqlab və Mədəniyyət) jurnalında çalışır. Bundan sonra o, yenidən “Kommunist” qəzetində mətbuat şöbəsinə təyin edilir. 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsinin qızğın dövründə Məmməd Əkbər yazıçıların bir dəstəsi ilə səfərbərliyə alınıb, sovet ordusunun tərkibində hərbi müxbir kimi İrana göndərilir. 1942-ci ilin aprelinədək Rəştdə “Sərbazi Sorx” (Qızıl Əsgər) qəzetində əməkdaşlıq edir və İran zəhmətkeşlərini sovet xalqının həyat tərzi, nailiyyətləri ilə tanış etmək məqsədilə oçerklər, məqalələr yazır. 1942-ci ildə Azərbaycan KPMK-nın sərəncamı ilə hərbi müxbir kimi bir aylıq cənub cəbhəsinə, döyüşən orduya göndərilir. Onun Rostov, Donbas, Voroşilovqrad və Lisiçansk ətrafındakı qanlı döyüşləri, əsgərlərimizin rəşadətini, vətəpərvərlik ruhunu, həyata sevgisini əks etdirən silsilə oçerk və hekayələri belə yaranır.  

1942-ci ilin sentyabrindan Məmməd Əkbər bir müddət Azərbaycan Radio Komitəsinin siyasi verilişlər şöbəsində redaktor işləyir.

1943-cü ilin oktyabrı... Məmməd Əkbər xalq şairi Səməd Vurğun başda olmaqla 8 nəfərlik yazıçılar briqadası ilə Mozdok ətrafında – Şimali Qafqaz uğrunda vuruşan 416-cı Taqanroq diviziyasına ezam olunur. 1 aydan çox davam edən bu səfərdən aldığı cəbhə təəssüratı, şahidi olduğu canlı döyüş səhnələri, döyüşçülərimizin hünəri, Məmməd Əkbərin qələmə aldığı yeni oçerk və hekayələrin əsas mövzusuna çevrilir.

Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin təklifi ilə Məmməd Əkbər 1943-cü ildən “Ədəbiyyat” qəzetinin məsul katibi vəzifəsinə dəvət olunub və ömrünün sonunadək (10 dekabr 1974) həmin qəzetdə müxtəlif vaxtlarda məsul katib, tənqid şöbəsinin müdiri, xüsusi müxbir vəzifələrində çalışıb.

Məmməd Əkbərin səmərəli ədəbi fəaliyyəti hökumət tərəfindən qiymətləndirilərək, 1930-cu ildə “Kəndli” qəzetəsinin 1000-ci sayının çıxması münasibətilə Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin fəxri fərmanı, “1945-ci il Qafqazın Müdafiəsi Uğrunda” medalı, “1941-45 illər ikinci dünya müharibəsində əmək rəşadətinə görə” medalı, 1968-cı ildə Azərbaycan SSR Mədəniyyət nazirliyinin fəxri fərmanı,  1970-ci ildə “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı ilə təltif olunub.

Məmməd Əkbər 1948-1952-ci illərdə Bakı şəhər sovetinin deputatı olub.

Məmməd Əkbər 1974-cü il dekabrın 10-da 65 yaşında Bakı şəhərində vəfat edib. 

Yaradıcılığı

Məmməd Əkbər Azərbaycan mətbuatının sıravi əsgərlərindən biri idi. O, mətbuat aləminə ötən əsrin 20-ci illərində gəlmiş, 50 il fasiləsiz olaraq sevimli peşəsindən ayrılmamışdır.

Məmməd Əkbər Azərbaycan milli mətbuatında, xüsusilə “Ədəbiyyat” qəzetində gərgin əməyi, fədakar fəaliyyəti, nəsr və publisistikamıza verdiyi özünəməxsus töhfələri ilə, eləcə də yüksək mədəniyyəti, həqiqi vətənpərvərliyi ilə ədəbi ictimaiyyət, elm və sənət adamları arasında dərin hörmət və məhəbbət, həqiqi, halal nüfuz qazanmışdı.

Sitatlar:

“Məmməd Əkbər Şərur düzünü, onu sakinlərini, ormanlarını, əlçatmaz, ünyetməz dağlarını ayna kimi əks etdirib.” - Hüseyn Cavid

“Məmməd Əkbərin yazdıqlarının hamısı həyatdan gəlmədir. O, cəmiyyətin aşağı qatlarının həyat tərzinə, mənəviyyatına, quran, yaradan əllərin qüdrətinə yaxşı bələd idi. Məhz buna görə də onun hekayə və oçerklərində dərin həyatilik və səmimiyyət vardı. Onun kitablarını oxudum. Sadəcə “oxudum” demək azdır, maraqla oxudum. Bunlardakı əhvalatların sadəliyinə, mənəvi-tərbiyəvi təsir gücünə heyran qaldım.” - Professor Abbas Zamanov

“Məmməd Əkbər “Ədəbiyyat” qəzetinin bel sütunudur.” - xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov

“Məmməd Əkbər əla qəzetçi idi. Bu cəhətdən onun öz zamanında tay-tuşları arasında tayı-barabəri yox idi. Məmməd Əkbərin “Ədəbiyyat” qəzetinin təşkilatçılarından, aparıcı xadimlərindən biri olması, bir də hər şeydən vacib Məmməd Əkbər müəllimin böyük hərflərlə yazılan İSTEDADLI İNSAN olması idi.” - Akademik Bəkir Nəbiyev

“Məmməd Əkbər təmiz bir kişi di. İstedadlı, savadlı idi. Güclü qələm sahibi idi. Bizim yazılarımıza işıq yandıran, bizi öyrədən, bizi mətbuata alışdəran, ilk şerlərimizin çapına rəvac verən Məmməd Əkbər müəllim idi.” - Xalq şairi Qabil

“Realist nəsrimizin kiçik janrları müasir oxucunun ən çox izlədiyi və sevdiyi əsərlərdir. Hekayətlər və oçerklər müəllifi Məmməd Əkbər bu janrın usta yazıçılarındandır. Onun rəvan, sadə, aydın, şırın nəsr üslübü var. Oxucular onu mahir, təcrübəli, müasir mövzular yazan bir yazıçı kimi tanıyır.” - Mir Cəlal

“Qələmi yerə qoymadan 50 il fasiləsiz mətbuatda külüng vurmaq hər yazıçının, jurnalistin hünəri deyil. Peşəsinə sadiq adam idi. Məmməd Əkbərin qələmə aldığı dadlı-duzlu hekayələrini, aktual mövzuda yazdığı oçerkləri, bir-birindən maraqlı tərcümələrini mətbuat səhifələrində dönə-dönə oxumuşam.” - xalq şairi Mirvarid Dilbazi

“Məmməd Əkbər müəllim hamımızın müəllimi olub. Onun şinelindən çıxmışıq. Onun yazılarının vasitəsilə ədəbiyyata gəlmişik. Məmməd Əkbər müəllim sözün əsl mənasında mətbuatımızın cəfakeşi idi.” - Xalq şairi Cabir Novruz

Oçerk – ötən əsrin 30-70-ci illərində mətbuatın fəal, aparıcı janrları cərgəsində idi. Məmməd Əkbər həmin illərdə mahir oçerkist kimi tanınmışdı. Akademik Əziz Mirəhmədovun təbirincə desək ”Azərbaycanın o zamankı qəzet və jurnallarının hansını vərəqləsək Məmməd Əkbərin oçerklərini, tərcümələrini görəcəksiniz. Bu əsərlərdə dövrün nəbzi vururdu, müəllifin əməkdən, əməkçidən duyduğu sevinclə vuran ürəyi aşkar görünürdü”.

Həqiqətən, “Şərq qapısı”, “Kommunist”, “Qızıl Əsgər”, “Kəndli”, “Ədəbiyyat” qəzetlərində “Şərq Qadını”, “Vətən uğrunda”, “İnqlab və Mədəniyyət”, “Molla Nəsrəddin” jurnallarında gərgin axtarışlar, yaradıcılıq uğurları Məmməd Əkbəri polad kimi bərkitdi, ciddi yazıçı-publisist kimi tanıtdı. Qələmindəki sadəlik, səmimiyyət, bədii-lirik üslub oxucuların qəlbinə yol tapdı.

Dövrünün müasirləri: Sosialist əməyi qəhrəmanları Sürəyya Kərimova və Rüstəm Rüstəmov, mahir snayper Rəşid Gözəlov, ilk qadın bəstəkarımız Ağabacı Rzayeva, tanınmış pedaqoqlar Həvva Dadaşeva və Sürəyya Əfəndiyeva, sovet ittifaqı qəhrəmanları Nizaməddin Rəfiyev və Fariz Səfərov, qvardiya serjantı Sədrəddin Qapalov, məşhur neftçi Sarı Hüseynov və öz əməyi və qəhrəmanlığı ilə üz ağardan vətən övladları haqqındakı oçerklərilə onların həyat yolunu işıqlandırdı. Məmməd Əkbərin yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan sadəlik və səmimiyyət onun tərcümələrində də özünü aydın göstərir. O, mahir tərcüməçi kimi kitab şəklində ərsəyə gətirdiyi Mixail Kotyubinskinin “Fata morqana” (1961), Vladislav Titovun “Ölümün acığına” (1971), Sergey Smirnovun “Dəyişilməz keşikçi” (1986) povestləri, İ. S. Turgenevin hekayələri (1963) və dünya xalqları ədəbiyyatından etdiyi onlarla maraqlı tərcümələri ilə tanındı, rəğbət qazandı.

Məmməd Əkbərin ötən çağlar, unudulmaz dostları, sənətlərinə və şəxsiyyətlərinə böyük hörmət bəslədiyi müasirləri – Cəfər Cabbarlı, Əliağa Vahid, Məmməd Səid Ordubadi, Üzeyir Hacıbəyli, Kazım Ziya, Mirzə Cəlil, Məmmədəli Sidqi, Həbib Cəbiyev haqqında qələmə aldığı şirin, səmimi xatirələr mətbuat tariximizi öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidi.

Məmməd Əkbər həyatın min bir çətinliyindən, ağır-əzablı sınaqlarından keçdi. Yetimliyin, aclığın yalquzaq əllərindən qurtulub mətinliklə ayağ üstə dura bildi. O, ədəbiyyatın iddiasız yolçularından, ədəbi mətbuatın ağır yükünü çəkənlərdən biri idi. Nəcib, xeyirxah insan kimi ürəklərdə iz qoydu. Ucuz, ədəbi şöhrət adrınca qacmadı. Nəsr, publisistika, tərcümə sahəsində fədakar yaradıcı əməyi ilə şərəfli sənətkar ömrü yaşadı. Istedadı, zəhmətsevərliyi, yüksək ziyalı mədəniyyəti ilə nüfuz qazandı.

Məmməd Əkbər 20-yə dək ədəbi-bədii və tərcümə kitabının müəllifidir. 1970-ci ildə Məmməd Əkbərin oçerklərindən ibarət bir kitab Bolqarıstanda istedadlı yazıçı Səbri Tatovun tərcüməsində Sofiyada bolqar dilində çap olunub. 

Mükafatları

• Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin fəxri fərmanı (1930)
• “1945-ci il Qafqazın Müdafiəsi Uğrunda” medalı (1945)
• “1941-45 illər ikinci dünya müharibəsində əmək rəşadətinə görə” medalı (1945)
• Azərbaycan SSR Mədəniyyət nazirliyinin fəxri fərmanı (1968)
• “Əməkdə fərqlənməyə görə” medalı (1970) 

Əsərləri

• “Şadman” (oçerk və hekayələr) – Bakı, Azərnəşr, 1932
• “Kolxoz tarlalarında” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1942
• “Gənc qaliblər” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1947
• “Surəyya” – Bakı, Azərnəşr, 1948
• “Yeni həyat quranlar” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1948
• “Sumqayıtın gənc inşaatçıları” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1953  
• “Həyatımızdan səhifələr” – Bakı, Azərnəşr, 1963
• “Dostlar və tanışlar” – Bakı, Azərnəşr, 1965
• “Hekayələr, oçerklər, xatirələr” – Bakı, Gənclik, 1978

Tərcümələri

• “Çin hekayələri” – Bakı, Azərnəşr, 1951
• “Bolqar hekayələri” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1952
• “Misir hekayələri” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1957
• “Mənim dostlarım”, Mirça Sıntimpryano – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1960
• “Fata Morqana”, Mixail Kotyubinski – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1961
• “Yalquzaq” (hekayələr), İ. S. Turgenev – Bakı, Azərnəşr, 1964
• “Serb, Xorvat, Sloven, Makedon nağılları” – Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1962
• “Ölümün acığına”, Vladislav Titov – Bakı, Gənclik, 1971  
• “Dəyişilməz keşikçi” – Bakı, Yazıçı, 1986  

Filmoqrafiya

1. “Ömrün davamı. Məmməd Əkbər 80” - televiziya verilişi, AzTV, 1989-cu il.
2. “Ağ çiçəklərin xatirə işığında. Məmməd Əkbər 90” - televiziya verilişi, AzTV, 1999-cu il.
3. “Sənətkar ömrü. Məmməd Əkbər 100” - televiziya verilişi, AzTV, 2009-cu il.  
4. “Söz aynasında həyat cizgiləri. Məmməd Əkbər” – sənədli televiziya filmi 2017-ci il.