Səda (mətbəə)

"Səda" mətbəəsi — Mətbəə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və mətbuat tarixində görkəmli yeri olan Haşım bəy Vəzirov tərəfindən təsis edilmişdi. Özünün müstəqil qəzet nəşr etmək istəyini Hacı Zeynalabdin Tağıyevə bildirən Haşım bəy Vəzirov Bakı Bələdiyyə İdarəsinə rəsmi müraciət edərək "Tazə həyat" adlı mətbu orqanın nəşrinə icazə istəyir. Haşım bəy Vəzirov olduqca çətin və mürəkkəb şəraitdə "Tazə həyat"ın çapına razılıq alır. "Tazə həyat" qazeti ilə yanaşı, "İttifaq", "Səda" və "Sədayi-həqq" kimi qazetlərin də çap hüququnu əldə edir. Üç il sonra, yəni 1910-cu ildə "Səda" mətbəəsinin ilk sayının nəşrinə başlayır.

Mətbəənin yarandığı dövrdə ictimai vəziyyət

XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası daxilində baş verən inqilabi hadisələr, müstəmləkəçilikdən, milli ayrı-seçkilikdən əziyyət çəkən xalqların etirazları rejimin daxili qayda-qanunlarının sərtləşdirilməsinə səbəb oldu. İmperiyanın bu sərt qayda-qanunları Bakıda da hiss edildi. Bakı general-qubernatoru polis departamentinə 1901-ci il 14 noyabr tarixli tamamilə gizlin məlumatında əhali arasında məzhəb məsələsinə, məxsusi olaraq İran və Türkiyəyə münasibətə, panislamizmə, gənc türklərlə əlaqəyə diqqət yetirməyi tapşırdı. Bakı general-qubernatoru Azərbaycanın Avropa təhsili görmüş, milli düşüncəli bir qrup ziyalısının izlənilməsini, onların fəaliyyətlərinin təftişini Jandarm İdarəsindən tələb edirdi. İzləniləcək ziyalıların siyahısında Azərbaycan jurnalistikasının tanınmış nümayəndələri Həsən bəy Zərdabinin, Əlimərdan bəy Topçubaşovun, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Nəriman Nərimanovun, Haşım bəy Vəzirovun, Sultan Məcid Qənizadənin, Əliabbas Müznibinin adları var idi.Çar Rusiyasının Qafqazdakı canişinliyinin təqib və təhdidlərinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz istiqlalı, azadlığı uğrunda mübarizə aparır, müxtəlif ideoloji-siyasi cərəyanları təmsil edən partiyalarda, hərəkatlarda təmsil olunurdular. 1911-ci ilin oktyabr ayından sonra Müsavat Partiyasının yaranması ilə ölkədə "türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarı aparıcı milli mətbu orqanların əsas şüarına çevrildi.

Mətbəənin yaranması

Haşım bəy Vəzirov

"İttifaq"ın 221-ci nömrəsində islam dinindən sui-istifadə edib, fanatizmi, cəhaləti yayanların ciddi tənqid olunması "İttifaq"ın bağlanmasına səbəb oldu. Senzorun verdiyi məlumatlar əsasında H.Vəzirov cəzalandırıldı və Bakı Şəhər İdarəsi rəisinin əmri ilə "İttifaq" 1909-cu ilin oktyabr ayının 3-də bağlandı. H.Vəzirov baş verən bu hadisələrdən sonra ruhdan düşmədi, "Səda" adlı qəzetin nəşri üçün çalışdı. Nəhayət, 1910-cu ilin mart ayının 9-da "Səda"nın nəşri qanuniləşdi. Vəzirov qəzetin çapına icazə alsa da, vaxtında onun nəşrini həyata keçirə bilmədi. "Səda"nın ilk sayı icazə alındığı vaxtdan yeddi ay sonra, oktyabr ayının 12-də çıxarıldı. Azərbaycan mətbuatının inkişafı naminə böyük çətinliklərə sinə gələn Haşım bəy Vəzirovun ən böyük xidmətlərindən biri "Səda" mətbəəsini yaratmasıdır. O, Nicat Maarif Cəmiyyətindən güzəştli qiymətlə borc aldığı mətbəəni "Səda" adlandırdı. Mətbəəni nizamladıqdan sonra H.Vəzirov qəzet nəşr etməklə yanaşı, kitab çapını həyata keçirməklə də məşğul oldu. Tahirovun tərcüməsində L.N.Tolstoyun "Allah haqqı görər, amma tez aşkar etməz" əsəri 1913-cü ildə oxuculara çatdırılmışdır.

Mətbəənin fəailiyyəti

Mətbəədə çox sayda Azərbaycan ədiblərinin əsərləri, dini kitablar, dərsliklər çap olunurdu. 1910-cu ildə nəşrə başlayan "Səda" mətbəəsi elə həmin il "Səda" məktəbinin müəllimi Cəfər Bünyadzadənin sadə dillə qələmə aldığı, uşaqlar üçün nəzərdə tutulan "Mən məktəb istəyirəm" kitabını çapdan buraxdı. Mətbəə əsasən 1911-1913-cü illər arasında daha məhsuldar fəaliyyət göstərmişdi. 1911-ci ildə mətbəədə Nəcəf bəy Vəzirovun "Ağa Kərim xan Ərdəbilli" və "Vay şələkküm, mələkküm" kitabları işıq üzü görmüşdü. Həmin ildə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "İki hekayə", 1912-ci ildə isə "Üç hekayə" kitabı çap olunmuşdu. M.S.Ordubadinin, Mehdi bəy Hacıbababəyovun, Seyid Hüseynin, Cəfər Bünyadzadənin əsərləri "Səda" mətbəəsində nəşr olunmuş, dövrün oxucu kütləsinin maariflənməsinə səbəb olmuşdur. Kitab çapında Vəzirov tərcümə əsərlərinə də xüsusi fikir verirdi. Rəsul bəy mətbəənin çap etdiyi tərcümə kitabları arasında Kilforun yazdığı "Həzrəti Məhəmməd haqqında Amerika müvərrixi Kilforun rəyi" əsəridir. Onu Abdinzadə Namidər dilimizə tərcümə etmişdi. Mətbəədə çap olunan bir çox kitabın redaktəsini, hətta korrektorluğunu da H.Vəzirov öz üzərinə götürmüşdü. "Səda"nın məsləyinə gəlincə redaktor-naşir Vəzirov bu barədə yazırdı:

Qəzetin məsləki millətimizin tərəqqi və təalasına çalışıb müsəlmanları ittifaq və ittihada dəvət etməkdən ibarət olacaq, dili isə türk, sadə Azərbaycan dili olacaq

Bu qəzetin nəşrindən sonra da yerli hakimiyyət orqanları, Senzura Komitəsi əməkdaşları H.Vəzirovun sakit tərzdə qəzetçilik işi ilə məşğul olmasına imkan vermədilər. Bütün təqib, təzyiq kampaniyasına, həbsinə və cərimələnməsinə baxmayaraq, Vəzirov öz məfkurə istiqamətini qətiyyətlə müdafiə edə bildi.Bütün bu işlər H.Vəzirovun Azərbaycan jurnalistikası ilə yanaşı, mətbəəçiliyin inkişafında da göstərdiyi böyük xidmətlərdir. Bəzi hallarda Haşım bəy "zərərli məqalələr" yazdığını Bakı Şəhər İdarəsi rəisinə, polis idarəsinə, jandarma rəisinə bildirmişdisə də, bu, yalnız manevr idi, fikri yayındırmaqla bağlanmış qəzetlərin çapına yenidən icazə verilməsi üçün atılırdı. 1909-cu ilin oktyabrından 1911-ci ilin avqustunadək "Səda"nın 479 nömrəsi çıxmışdır. 1911-ci ilin avqust ayının 14-də qəzet bağlandı.

Xarici keçidlər

• Azərbaycan mətbuat orqanı