Talış dili

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Talış dili
Orijinal adı Tolışi‎
تؤلشی
толыши
Tolışə zıvon
Tолышә зывон
تؤلشه زوؤن
Ölkələr
Danışanların ümumi sayı
  • 764.400 nəf.[3]
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri
Hind-İran dilləri
İran dilləri
qərbi İran dilləri
Şimal-qərbi İran dilləri[vd]
talış dili
Yazı latın əlifbası, kiril əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97 тал 650
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 tly
Atlas of the World’s Languages in Danger 1515
Ethnologue tly
ELCat 5697
IETF tly
Glottolog taly1247
Bu dildə olan Vikipediya

Talış dili (tal. tolışə zıvon, تؤلشه زوؤن) — Hind-Avropa dil ailəsinin hind-iran qoluna daxil bir dil, talışların dili.[4] Tat dili və Zaza dili[5][6][7][8][9][10] ilə yaxından əlaqəli olan Talış dilindən İranda (əsasən Gilan və ərazisində) və Azərbaycanda (əsasən Azərbaycanın Lənkəran, Masallı, Astara, Lerik rayonlarında) yaşayan talışlar məişətdə istifadə edirlər. Morfologiyasında fletivlik əlamətlərinə də təsadüf edilir. Sintaktik əlaqələrdə qoşma və önlüklərindən geniş istifadə olunur. Təsirli fellərin keçmiş zaman formalarının çoxunda cümlə erqativ quruluşludur.

Talış ləhcələri

Talış dili hind-iran qrupunda irani dillər qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər gilək dili və mazandaran dili, habelə simnan dilləri (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.

Talış dili ümumən digər irani dillərlə, yəni fars, tat, tati, kürd, zaza, lur, tacik, osetin, puştu, dəri, bəluc və s. dillərlə, biraz məsafəylə isə həmçinin hind, urdu, benqal, pəncabi, və s. hind dilləri ilə də uzaq-yaxın əlaqədardır.

Həmçinin hind-avropa dillərindən birisi olmasına görə bütün digər hind-avropa dilləri ilə, habelə slavyan (rus, belarus, ukrayna, çex, polyak, serb, və s.), baltik (litva, latış), yunan, german (ingilis, alman, niderland, isveç, norveç, island, və s.), latın/roman (fransız, italyan, rumın, ispan, portuqal, katalan, və s.) və s. dillər ilə uzaq qohumdur.[11]

Təsnifat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Talış dili dil elmi baxımından Hind-Avropa dil ailəsinin Hind-İran əsas qrupunun İran qoluna aid bir dildir. Qərbi İran dili olan Talış dili bu qrupun şimal-qərb qoluna aiddir. Qlottoloq talış dilini Türkiyədə danışılan Zaza dili və Xəzər dənizinin cənub sahillərində, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında danışılan Tat dili və onun dialektləri ilə birlikdə şimal-qərb qolunada qədim Azəri dilindən törəmiş azəri dilləri qrupuna təsnif edir.[12]

Dialektləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Talış dilinin üç əsas böyük dialekti var — şimal, mərkəz və cənub dialektləri. Şimal dialekti Azərbaycan ərazisində daha çox danışılır, mərkəz və cənub dialektləri isə daha çox İranda yayılıb.

Talış dialektləri arealı

Danışanların sayları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

13 – 22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıya alınmasına əsasən ana dili talış dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 68.689 nəfərdir.[13]

Tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun "Specimens of the popular poetry of Persia"adlı əsəri çap edilib. Əsərdə İran dilləri qrupunun Xəzərboyu dillərindən — mazandaran, gilək (gilan) və talış dillərindən nəğmə nümunələri toplanıb. Bu nümunələr ərəb əlifbası ilə verilib. Bundan başqa, mazandaran və talış mətnlərinə dil izahatı, gilək mətnlərinə isə söz (lüğət) izahı verilmişdi. Kitabda on beş dördlük (bənd) təqdim edilir. Bu nəğmələrin dili fars ədəbi dili ilə talış danışıq dilinin qarışığından ibarətdir.[14]

Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848-ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş "Ensiklopedik məlumat lüğəti"("Справочный энциклопедический словарь") əsərinin X cildində rast gəlinir. Əsərdə deyilir:

" Talış ləhcəsi fars dilinin altı əsas ləhcəsindən biridir, Talış xanlığında işlədilir və ola bilsin ki, buralar həmin dilin vətənidir. Özünün istər qrammatik, istərsə leksikoqrafık formalarına görə bu dil hissediləcək şəkildə başqa ləhcələrdən uzaqlaşır. Onun qrammatik formaları, fars dilinə məxsus "u" yaxud "un" cəm şəkilçisinin artırılması istisna edilərsə, özünəməxsusdur və nə pəhləvi, nə də hər hansı digər dildən törəməmişdir. Bu dil bütün nisbi əvəzlikləri isimdən əvvəl qoyur və əvəzliklərin özləri də onda orijinaldır [15] "

Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru İlya Berezin verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun "Recherches sur les dialectes persans"adlı kitabı nəşr edilir. Mütəxəssislər İran dialektologiyası sahəsində rus iranistlərinin ilk əsəri kimi hələ indiyədək bu əsərə müraciət edirlər. O, A. Xodzkonun əsərində verilmiş "talış"nəğmələrindən istifadə etmişdir. İ. N. Berezinin əsəri iki hissədən — qrammatik oçerk va A. Xodzkonun əsərindən götürülmüş nəğmələrdən ibarətdir. İ. N. Berezin yazır ki, İran dialektləri haqqında tədqiqatlarını özünün şəxsən topladığı, öyrəndiyi materiallar əsasında aparmışdır, lakin kiminlə, nə vaxt, hansı ərazidə topladığını heç yerdə yazmır. Əsərdə, talış sözləri təhrif edilir. İ. N. Berezin, A. Xodzkonun əsərindən götürdüyü dördlüklər haqqında yazır:

" Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir». O daha da irəli gedərək yazır: "Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir».[16] "

İ. N. Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P. F. Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: "Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında" ("О талышинцах, их образе жизни и языке"- "Записки Кавказского отдела Русского географического общества", III книга). İ. N. Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R. F. Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda — Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.

Alman iranisti V. Heyker 1895–1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi "İran filologiyası" kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.

Qrammatikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

B. V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən (fars izafi adlanan) halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə (inversiya) və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər.[17] B. Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir. Saitlərdən daha az dəyişdikləri üçün samitlər dillərin tarixi təkamülünün və dil qruplarının təsnifatının əsasını təşkil edir. Qərbi İran dillərini İran dilləri arasında şimal-qərb-cənub-qərb kimi fərqləndirmək üçün izoqloslar baxımından irsi sözlərdən ibarət müəyyən meyar sözləri əsas götürülmüşdür. Dillərin tarixi təkamülü və dil qruplarında təsnifatın əsasını təşkil edən bu samitlərin (homogloss/limit/izoglosses) əmələ gəlməsi talış dilində, məsələn, zaza dili və tat dili kimi bəzi İran dillərində olduğu kimi eynidir. Burada talış, zaza dili, tat dili, mərkəzi İran dialektləri və gilan, simnan, sənqser ilə şimal-qərb İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Bu nəslin dilləri coğrafi olaraq fars, azərbaycan və kürd dillərində danışanlar tərəfindən iki yerə bölünür: qərbdə zazaki, talış, tat; şərqdə isə simnan, sənqser, gilan və digər Xəzər/mərkəzi ləhcələr. Buna baxmayaraq, talış, zaza dili, tat dili və bəzi şimal-qərb ləhcələri ilə birlikdə güclü Qərbi İran proto-Hind-Avropa samit köklərini qoruyub saxlayır və bu baxımdan fars və kürd dillərindən uzaqdır:[18][19]

Proto Hint-Avropa Parf Azəri/
Tat 		Zaza dili Talış dili Simnan dili Xəzər Mərkəzi ləh. Bəluc Kürdçə Farsca
*ḱ/ĝ s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*kue -ž- -ž- -ĵ- -ž -ĵ, ž- -ĵ- -ĵ-, ž, z -ĵ- -ž- -z-
*gue ž ž (y-) ĵ ž ĵ,ž ĵ ĵ, ž, z ĵ ž z
*kw29 ? isb esb asb esp s esb ? s s
*tr/tl hr (h)r (hi)r (h)*r (h)r r r s s s
*d(h)w b b b b b b b d d d
*rd/*rz r/rz r/rz r/rz rz l/l(rz) l/l l/l(rz) l/l l/l l/l
*sw wx h w h x(u) x(u) x(u), f v x(w) x(u)
*tw f u w h h h h(u) h h h
*y- y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ

Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. Məs: Maşki az botono kitob bəvardem — Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm. Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. Məs: Az ve kitob kədə handedəm — Mən çox kitab evdə oxuyuram".[20][21][22]

Talış dilində indiki zaman fel şəkilçiləri zaza dili, tat dili, səngsər dili, gilan dili və Xəzər dənizi sahilinin digər dilləri/dialektləri ilə ortaq olaraq fel kökündən sonra indiki zaman n/ant şəkilçisi ilə düzəlir:[6][23][24][7]

Azərbaycan dili Talış Zaza dili Simnanca Gilan dili Tat dili
getmək şed- şın- şenn- şunn- şend-
gəlmək omed- yen- an- an- amand-
demək voted- van- van- gun- otn-
görmək vind- vin- ? in vin-
etmək kerded- ken- ken- kun- könd-
gedirəm əz şedam ez şına e şenni men şunem ez meşem/men şenden

Talış dilinde, Zaza dili, Tat dili, Simnan dili və Səngsər dili kimi dillər birlikdə Şimal-Qərbi İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Proto-İran dilində oxşar köklər isimin iki halı var, sadə (y) və əyilməz (b), ]] -ə qədər uzanır - "ahya" cinsi şəkilçisinə:

Azərbaycan dili Talış dişli Zaza dili Tat dili Simnan dili Pəhləvi dili
Ata (y) pi/pie[25] pi piye piye pid
Ata (b) par per piyer piyer pidar
Ana (y) ma/moe[26] ma/mae maye mar/mey mad
Ana (b) moar mar ? ? madar

Əvəzliklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əvəz Talış[27] Zaza dili Tat dili [28][29] Simnan dili
Mən əz/āz ez ez e
Sən tı tı tı ti
O (eril) əv o u un
Biz əmə ma amā hamā
Siz şıme şıma şuma şūmā
Onlar əvon/ayēn inan, ê ē e

Zaza dili ile oxşar bəzi sözlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zaza Talış[30] Zaza Talış Zazaca Talış[31] Zaza Talış[32]
ez az/əz berz berz nızm nızım siye si, sə, səy
tı tı biye bıe dı dı pır puɾ
o/a/ey əv bın bın neweş noxəş çım çam
ma əmə boy bu kahn kanə gav ɡov
şıma şımə ke/keye kə teze tozə post pust
keyne kinə vist vist panc penç mêrdek merdək
çıçı çiç bız bız şeş şəş xoz xu
pi/pêr piyə mae moə hawt haft mu mu
şıt şıt serd sard new nev non, nun nun
verg vərg kerg karg/kag nezdi nez dû du
vıl vıl velg velg engışte angışte rı ɾy, ɾu
va va engemin engivin sine sinə dew di
kam kom merde marde dından dandon vizer izəɾ
şiyen- şiyən- zıwan zıvon lıng lıng espe əspa
şew şev aw ov zımıstan zımıston dızdi dızdi
vat- vâtē zan- zun/zan- vesar əvəsor bıra bərâ
gêc gıj morjela mujnə/morjenə vor, vewre voə çi çi
bermayen beramesan roc/roz ruz bumlerz buməlarzə new serre bi nəv surə bim
pısıng pışık cêni cen hak agla dar dar
aşme/menge oşem/meng şew şev veyve veye zama zuma
nê ne/na bê boy/bey veng vang mezg mazg

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 ScriptSource - Azerbaijan.
  2. ↑ 1 2 ScriptSource - Iran.
  3. ↑ https://www.joshuaproject.net/people_groups/15220.
  4. ↑ Талышский язык Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine — Большая Советская Энциклопедия, БСЭ
  5. ↑ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267
  6. ↑ 1 2 Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
  7. ↑ 1 2 Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate.
  8. ↑ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 2023-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.
  9. ↑ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  10. ↑ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  11. ↑ ""Talış dilinin leksikası", Ə.Əliyev, E.Mirzəyev". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-18.
  12. ↑ "Glottolog". Azəri dilleri, "talış dili". 2024. 2023-11-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.
  13. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. Archived from the original on 2022-09-21. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  14. ↑ https://archive.org/details/cu31924026906168/page/n523
  15. ↑ "СПРАВОЧНЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-11.
  16. ↑ Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.
  17. ↑ Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. 268 с.
  18. ↑ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
  19. ↑ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık"
  20. ↑ SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik "İran dilçiliyinin əsasları" kitabı ("Основы Иранского языкознания")
  21. ↑ Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. с.91–175
  22. ↑ Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. с.321–352
  23. ↑ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  24. ↑ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  25. ↑ Şablon:Web kaynağı
  26. ↑ Şablon:Web kaynağı
  27. ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  28. ↑ مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.
  29. ↑ Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
  30. ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  31. ↑ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
  32. ↑ https://www.academia.edu/44899176/Talysh_Picture_Dictionary%7Cbaşlık=Talysh Picture Dictionary
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Talış_dili&oldid=7658749"