Tat dili
Tat dili | |
---|---|
Orijinal adı | зуун тати, zuhun tati, zuban tati |
Ölkələr | Rusiya, Azərbaycan |
Regionlar | Dağıstan, Quba, Şabran, Xaçmaz, Siyəzən, Xızı, Şamaxı, İsmayıllı, Lahıc, Bakı, Abşeron, Hacıqabul |
Rəsmi status | Dağıstan |
Təsnifatı | |
Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
|
|
Yazı | kiril əlifbası, latın əlifbası (tat yazısı) |
Dil kodları | |
QOST 7.75–97 | тат 665 |
ISO 639-1 | — |
ISO 639-2 | — |
ISO 639-3 |
ttt — tat dili jdt — dağ yəhudilərinin dialekti |
Dilin strukturlarının dünya atlası | tmu |
Atlas of the World’s Languages in Danger | 1059 |
Ethnologue | ttt |
ELCat | 3041 |
IETF | ttt |
Glottolog | musl1236 |
Tat dili — Qafqazda yaşayan tatların dili.
Tat dili Xəzəryanı ərazilərdə – İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında, Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və Mahaçqala şəhərlərində, Azərbaycanda isə İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Şabran və Abşeron ərazilərində danışılır.[1] Azərbaycanda yaşayan tatların dili Azərbaycan dili ilə daimi qarşılıqlı əlaqədədir.[1] Quba ləhcəsi tat dilinin Azərbaycanda ən geniş yayılmış ləhcəsidir.[1]
Mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
İran alimlərinin bir qismi hesab edir ki, tat dili fars dilinə yaxın olan bir ləhcədir.[1] Bu alimlərin bir qismi düşünür ki, Abşeron tatlarının dili gilan və mazandaran dilləri ilə Mərkəzi İran dialektləri arasında qərarlaşıb.[1] Başqa sözlə, tat dilinin gilan, mazandaran, talış dilləri ilə yaxınlığı mövcuddur.[1] Aleksandr Qrünberq hesab edir ki, tat dilinin tacik dilinə də genetik bağlılığı var.[1]
Tat dilinin mənsub olduğu Hind-İran kök dili e.ə. II minillikdə Hind-Avropa dil ailəsində təcrid olunmuşdur.[1] Həmin minilliyin sonunda isə İran və hind dil qollarına parçalanmışdır.[1] E.ə. I minilliyin birinci yarısında qədim irandilli tayfalar İran yaylasının mərkəzində və cənubunda məskunlaşmışdırlar.[1] Həmin dövrdə fars dilinin parçalanması nəticəsində bir sıra ləhcələr yaranmış və bəzi farsdilli etnoslar Azərbaycanın şərq və qərbinə doğru yayılmışdırlar.[1]
Ləhcələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Elmə iki tat dili məlumdur: məxsusi tat dili və dağ yəhudilərinin istifadə etdiyi yəhudi-tat dili.[1] Tat dili yəhudi-tat dilinə nisbətən fars dilinə daha yaxındır və müasir fars dilində olmayan arxaik xüsusiyyətləri qorumuşdur.[1] Tat dili ilə yəhudi-tat dili arasında bir çox fərq mövcud olduğu üçün dilin danışanları bir-birini başa düşməyə də bilir.[1] Çünki tat dilinin fonetika, qrammatika və leksikasına Azərbaycan dilinin, yəhudi-tat dilinin fonetika, qrammatik və leksikasına ivrit dilinin böyük təsiri olmuşdur.[1] Azərbaycan müstəqilliyini qazanana qədər tat dilinin yazısı olmamışdır.[1] Müstəqillik dövründə tat dilinin əlifbası tərtib edilmiş, bu dildə kitab nəşrinə başlanmışdır.[1] Yəhudi-tat dilinin də yazısı və ədəbi dili mövcuddur.[1] Bu dildə yazılmış ədəbi əsərlər ümumdağıstan ədəbi sistemində yer almışdır.[1]
Aleksandr Qrünberq Azərbaycanda danışılan tat ləhcələrini belə təsnif etmişdir:[1]
- Şimal şivələri (Quba, Şabran rayonları və Xızı rayonunun Qızılqazma kəndi)
- Mərkəz şivələri (Siyəzən rayonunun Ərziküş və Dağ Quşçu kəndləri)
- Cənub şivələri (Xızı və Siyəzən rayonlarının digər bölgələri)
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Hüseynova, Gülsüm. Tat dilinin leksikası (PDF) (az.). Bakı: Elm və təhsil. 2013. İstifadə tarixi: 27 may 2022.