Məhəmmədəli Tərbiyət: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k Şəxs şablonu qaydaya salınır
Sətir 3: Sətir 3:
|adı = Məhəmmədəli Tərbiyət
|adı = Məhəmmədəli Tərbiyət
|orijinal adı = Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət
|orijinal adı = Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət
|şəkil = Məhəmmədəli Tərbiyət.jpg
|şəkil = Mahammad Ali Tarbiat.jpg
|şəklin ölçüsü =
|şəklin ölçüsü =
|şəklin izahı =
|şəklin izahı =
Sətir 29: Sətir 29:
}}
}}


'''Məhəmmədəli Tərbiyət''' (26 may 1877, Təbriz - 17 yanvar 1940, Tehran) — ziyalı, jurnalist, [[Tərbiyət kitabxanası]]nın yaradıcısı, [[Məşrutə inqilabı]]nın iştirakçısı.
'''Məhəmmədəli Tərbiyət''' (26 may 1877, Təbriz — 17 yanvar 1940, Tehran) — ziyalı, jurnalist, [[Tərbiyət kitabxanası]]nın yaradıcısı, [[Məşrutə inqilabı]]nın iştirakçısı.


== Həyatı və təhsili ==
== Həyatı və təhsili ==
Mirzə Məhəmmədəli Mirzə Sadıq oğlu Tərbiyət [[1887]]-ci il mayın 26-da [[Təbriz]] şəhərində anadan olub. Şəhərdə mütərəqqi fikirli ziyalı kimi tanınan Mirzə Sadıq oğlunu məhəllədəki Molla Zeynalabdinin açdığı ibtidai məktəbə qoyur. Mirzə Sadıq oğluna özü yaxşı bildiyi fənləri tədris etməklə yanaşı, Təbrizin adlı-sanlı həkimlərindən olan Mirzə Nəsrullaxanın və bir müddət Təbrizdə yaşamış Məhəmmədəlixan Küfrinin yanında avropa və şərq təbabətini öyrənməyə göndərib<ref name=":0" />. Hər iki həkimin tövsiyyəsilə Məhəmmədəli fransız və alman dillərini öyrənib. [[Astrologiya|Nücum]], riyaziyyat və tibb sahəsində özəl dərslər almasına baxmayaraq sonradan pedaqoji sahəyə maraq göstərib. Ərəb, fars, fransız və ingilis dillərini mükəmməl öyrənib<ref name=":0">{{cite web
Mirzə Məhəmmədəli Mirzə Sadıq oğlu Tərbiyət 1887-ci il mayın 26-da [[Təbriz]] şəhərində anadan olub. Şəhərdə mütərəqqi fikirli ziyalı kimi tanınan Mirzə Sadıq oğlunu məhəllədəki Molla Zeynalabdinin açdığı ibtidai məktəbə qoyur. Mirzə Sadıq oğluna özü yaxşı bildiyi fənləri tədris etməklə yanaşı, Təbrizin adlı-sanlı həkimlərindən olan Mirzə Nəsrullaxanın və bir müddət Təbrizdə yaşamış Məhəmmədəlixan Küfrinin yanında avropa və şərq təbabətini öyrənməyə göndərib<ref name=":0" />. Hər iki həkimin tövsiyyəsilə Məhəmmədəli fransız və alman dillərini öyrənib. [[Astrologiya|Nücum]], riyaziyyat və tibb sahəsində özəl dərslər almasına baxmayaraq sonradan pedaqoji sahəyə maraq göstərib. Ərəb, fars, fransız və ingilis dillərini mükəmməl öyrənib<ref name=":0">{{cite web
|url = http://medeniyyet.az/page/news/19817/Dumanli-Tebrizin-isiqli-edibi.html
|url = http://medeniyyet.az/page/news/19817/Dumanli-Tebrizin-isiqli-edibi.html
|archiveurl =
|archiveurl =
Sətir 46: Sətir 46:


== Fəaliyyəti ==
== Fəaliyyəti ==
[[1894]]-[[1895]]-ci illərdə Təbrizdə hökumətin açdığı Müzəffəriyyə mədrəsəsində təbiət fənnindən, [[1898]]-[[1912]]-ci illərdə isə yeni açılmış Loğmaniyyə mədrəsəsində nücum və coğrafiyadan dərs deyib. O, müəllim işləməklə yanaşı, daim öz üzərində çalışmış, dövrün tanınmış alimi Mirzə Abdulladan xüsusi dərslər almışdır. Ölümündən sonra alimin vəsiyyətinə uyğun olaraq şəxsi kitabxanası Məhəmmədəliyə verilmişdir<ref name=":0" />.
1894–1895-ci illərdə Təbrizdə hökumətin açdığı Müzəffəriyyə mədrəsəsində təbiət fənnindən, 1898–1912-ci illərdə isə yeni açılmış Loğmaniyyə mədrəsəsində nücum və coğrafiyadan dərs deyib. O, müəllim işləməklə yanaşı, daim öz üzərində çalışmış, dövrün tanınmış alimi Mirzə Abdulladan xüsusi dərslər almışdır. Ölümündən sonra alimin vəsiyyətinə uyğun olaraq şəxsi kitabxanası Məhəmmədəliyə verilmişdir<ref name=":0" />.


Məhəmmədəli Tərbiyət şəhərin tanınan ziyalıları Seyid Həsənxan Ədalət və Seyid Məhəmməd Şəbüstəri ilə bir araya gələrək “Tərbiyət” adlı yeni tipli mədrəsə və [[Tərbiyət kitabxanası|kitabxana]] açırlar. Bir müddət keçəndən sonra kitabxananın [[Tehran]]<nowiki/>da da şöbəsi yaradılır<ref>{{cite web
Məhəmmədəli Tərbiyət şəhərin tanınan ziyalıları Seyid Həsənxan Ədalət və Seyid Məhəmməd Şəbüstəri ilə bir araya gələrək "Tərbiyət" adlı yeni tipli mədrəsə və [[Tərbiyət kitabxanası|kitabxana]] açırlar. Bir müddət keçəndən sonra kitabxananın [[Tehran]]<nowiki/>da da şöbəsi yaradılır<ref>{{cite web
|url = https://www.gunaz.tv/az/xeberler/arxiv/guney-azerbaycanda-maarifcilik-herekatina-bir-nezer-p-memmedli-50756
|url = https://www.gunaz.tv/az/xeberler/arxiv/guney-azerbaycanda-maarifcilik-herekatina-bir-nezer-p-memmedli-50756
|archiveurl =
|archiveurl =
Sətir 59: Sətir 59:
|accessdate =
|accessdate =
|language =
|language =
}}</ref>. O daha sonra Təbrizdə avropa tipli ilk əczaxana və “[[Gəncineyi-fünun]]” (“Bilik xəzinəsi”) adlı jurnal təsis edir. Ayda iki dəfə nəşr olunan jurnal az vaxtda Təbrizdə tanınır. Tərbiyətin ilk elmi məqalələri də bu jurnalda nəşr olunur. Lakin bu yenilik şəhərin mühafizəkar təbəqəsini qane etmir. Çox keçmir, qaragüruhçular və islahatçılar arasında toqquşma baş verir. Qaragüruhçular mədrəsələri, nəşriyyatları, qəzet-jurnal redaksiyalarını dağıdır, dəyişiklik tərəfdarlarını təhqir və təqib etməkdən çəkinmirlər. Tərbiyət kitabxanasının Tehranda şöbəsinin açılması, kitabxanalara Asiya, Afrika və Avropa ölkələrindən türk, ərəb, fars, fransız və ingilis dillərində kitab, qəzet və jurnal gətirilməsi mühafizəkarları daha da qəzəbləndirir. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq, təzyiqlərdən uzaqlaşmaq üçün Məhəmmədəli Qafqaza səyahət edir. Sonradan isə İstanbula gedir. Burada o, kitabxanalarda elmi axtarışlar aparır<ref name=":1" />.
}}</ref>. O daha sonra Təbrizdə avropa tipli ilk əczaxana və "[[Gəncineyi-fünun]]" ("Bilik xəzinəsi") adlı jurnal təsis edir. Ayda iki dəfə nəşr olunan jurnal az vaxtda Təbrizdə tanınır. Tərbiyətin ilk elmi məqalələri də bu jurnalda nəşr olunur. Lakin bu yenilik şəhərin mühafizəkar təbəqəsini qane etmir. Çox keçmir, qaragüruhçular və islahatçılar arasında toqquşma baş verir. Qaragüruhçular mədrəsələri, nəşriyyatları, qəzet-jurnal redaksiyalarını dağıdır, dəyişiklik tərəfdarlarını təhqir və təqib etməkdən çəkinmirlər. Tərbiyət kitabxanasının Tehranda şöbəsinin açılması, kitabxanalara Asiya, Afrika və Avropa ölkələrindən türk, ərəb, fars, fransız və ingilis dillərində kitab, qəzet və jurnal gətirilməsi mühafizəkarları daha da qəzəbləndirir. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq, təzyiqlərdən uzaqlaşmaq üçün Məhəmmədəli Qafqaza səyahət edir. Sonradan isə İstanbula gedir. Burada o, kitabxanalarda elmi axtarışlar aparır<ref name=":1" />.


[[İstanbul]]<nowiki/>dan sonra [[Dəməşq]], [[Beyrut]], [[İsgəndəriyyə]] və [[Qahirə]] şəhərlərinə səfər edir. Bu şəhərlərin böyük kitabxana və elmi müəssisələri ilə əlaqə qurur, görkəmli ziyalılarla tanış olur. O, bu müddətdə ilk qələm təcrübəsi olan “Hünər öyrədən”, “Qədim mədəniyyətlər”, “Ana yurdum” və “Təqvimi-Tərbiyət” adlı əsərlərini yazır. Qahirədən İstanbula, oradan da Qafqaz yoluyla Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyət ailə həyatı qurur.
[[İstanbul]]<nowiki/>dan sonra [[Dəməşq]], [[Beyrut]], [[İsgəndəriyyə]] və [[Qahirə]] şəhərlərinə səfər edir. Bu şəhərlərin böyük kitabxana və elmi müəssisələri ilə əlaqə qurur, görkəmli ziyalılarla tanış olur. O, bu müddətdə ilk qələm təcrübəsi olan "Hünər öyrədən", "Qədim mədəniyyətlər", "Ana yurdum" və "Təqvimi-Tərbiyət" adlı əsərlərini yazır. Qahirədən İstanbula, oradan da Qafqaz yoluyla Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyət ailə həyatı qurur.


Sonradan Avstriya, Fransa və İngiltərəyə səfər edir. Avropanı gəzib-dolandıqdan, oradakı vəziyyəti öyrəndikdən, həmyerliləri ilə görüşüb İranın gələcəyini müzakirə etdikdən sonra İstanbula gəlir. Burada yazıçı [[Mirzə Əliəkbər Dehxuda]] ilə birlikdə iranlıların təşkil etdikləri “Səadət” əncümənində yaxından iştirak edir. [[1903]]-[[1911]]-ci illərdə publisistika ilə ardıcıl məşğul olan Məhəmmədəli Tərbiyət [[1908]]-ci ildə [[Təbriz]]<nowiki/>də nəşr olunan “İttihad” qəzetinin redaktoru olur.
Sonradan Avstriya, Fransa və İngiltərəyə səfər edir. Avropanı gəzib-dolandıqdan, oradakı vəziyyəti öyrəndikdən, həmyerliləri ilə görüşüb İranın gələcəyini müzakirə etdikdən sonra İstanbula gəlir. Burada yazıçı [[Mirzə Əliəkbər Dehxuda]] ilə birlikdə iranlıların təşkil etdikləri "Səadət" əncümənində yaxından iştirak edir. 1903–1911-ci illərdə publisistika ilə ardıcıl məşğul olan Məhəmmədəli Tərbiyət 1908-ci ildə [[Təbriz]]<nowiki/>də nəşr olunan "İttihad" qəzetinin redaktoru olur.


Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur. Onun bu səfəri uzun sürür. Öncə Qafqaza gələrək buradakı çoxsaylı həmyerliləri və ziyalılarla görüşdükdən sonra İstanbula gedir. [[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]]<nowiki/>nin sonunadək İstanbulda siyasi mühacir kimi yaşayan Məhəmmədəli Tərbiyət [[Misir]]ə və avropa ölkələrinə səfər edir. İstanbulda da “Tərbiyət” kitabxanası açan və onu işlədən Məhəmmədəli bu illərdə ciddi elmi axtarışlarla məşğul olur. Görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və karikaturaçısı Mirzə Hüseyin Tahirzadə Behzad Təbrizinin bir sıra əsərlərini də [[Tərbiyət kitabxanası|“Tərbiyət” kitabxanası]] çap etdirmişdir.
Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur. Onun bu səfəri uzun sürür. Öncə Qafqaza gələrək buradakı çoxsaylı həmyerliləri və ziyalılarla görüşdükdən sonra İstanbula gedir. [[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]]<nowiki/>nin sonunadək İstanbulda siyasi mühacir kimi yaşayan Məhəmmədəli Tərbiyət [[Misir]]ə və avropa ölkələrinə səfər edir. İstanbulda da "Tərbiyət" kitabxanası açan və onu işlədən Məhəmmədəli bu illərdə ciddi elmi axtarışlarla məşğul olur. Görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və karikaturaçısı Mirzə Hüseyin Tahirzadə Behzad Təbrizinin bir sıra əsərlərini də [[Tərbiyət kitabxanası|"Tərbiyət" kitabxanası]] çap etdirmişdir.


Məhəməddəli Tərbiyət [[İstanbul]]<nowiki/>da olarkən İranda çap olunan qəzet və jurnallar haqqında elmi araşdırma aparır. Bu araşdırma ona böyük uğur qazandırır. Belə ki, ingilis alimi Edvard Brayn [[1913]]-cü ildə çap etdirdiyi “İran mətbuatı və poeziyası” kitabında Məhəmmədəli Tərbiyətin əsərini ingilis dilinə tərcümə edərək öz kitabında verir. Çex şərqşünası, akademik Yan Ripka da “Tacik və fars ədəbiyyatı tarixi” kitabında M.Tərbiyətin əsərindən geniş istifadə edir.
Məhəməddəli Tərbiyət [[İstanbul]]<nowiki/>da olarkən İranda çap olunan qəzet və jurnallar haqqında elmi araşdırma aparır. Bu araşdırma ona böyük uğur qazandırır. Belə ki, ingilis alimi Edvard Brayn 1913-cü ildə çap etdirdiyi "İran mətbuatı və poeziyası" kitabında Məhəmmədəli Tərbiyətin əsərini ingilis dilinə tərcümə edərək öz kitabında verir. Çex şərqşünası, akademik Yan Ripka da "Tacik və fars ədəbiyyatı tarixi" kitabında M.Tərbiyətin əsərindən geniş istifadə edir.


[[1934]]-cü ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də [[Firdovsi]]<nowiki/>nin 1000 illik yubileyi qeyd ediləndə Məhəmmədəli Tərbiyət də İran nümayəndə heyətinin tərkibində Bakıya gəlir. Bu onun Bakıya son səfəri olur.
1934-cü ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də [[Firdovsi]]<nowiki/>nin 1000 illik yubileyi qeyd ediləndə Məhəmmədəli Tərbiyət də İran nümayəndə heyətinin tərkibində Bakıya gəlir. Bu onun Bakıya son səfəri olur.


Məhəmmədəli Tərbəyətin çoxlu elmi-publisistik əsəri olsa da, ona ən çox şöhrət gətirən [[1935]]-ci ildə tamamladığı “Danişməndanı Azərbaycan” əsəri olur. Çünki bu əsərdə qədim dövrdən XX yüzilliyin 30-cu illərinədək yazıb yaratmış azərbaycanlı şair, yazıçı, nəqqaş, rəssam, xəttat, musiqici, jurnalist, alim haqqında bilgi toplanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında olduqca dəyərli qaynaq olan “Danişməndanı Azərbaycan” (“Görkəmli elm və sənət adamları”) kitabı ədibin ana dilinə çevrilərək [[1987]]-ci ildə Bakıda da nəşr edilmişdir<ref name=":1" />.
Məhəmmədəli Tərbəyətin çoxlu elmi-publisistik əsəri olsa da, ona ən çox şöhrət gətirən 1935-ci ildə tamamladığı "Danişməndanı Azərbaycan" əsəri olur. Çünki bu əsərdə qədim dövrdən XX yüzilliyin 30-cu illərinədək yazıb yaratmış azərbaycanlı şair, yazıçı, nəqqaş, rəssam, xəttat, musiqici, jurnalist, alim haqqında bilgi toplanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında olduqca dəyərli qaynaq olan "Danişməndanı Azərbaycan" ("Görkəmli elm və sənət adamları") kitabı ədibin ana dilinə çevrilərək 1987-ci ildə Bakıda da nəşr edilmişdir<ref name=":1" />.


=== Siyasi fəaliyyəti ===
=== Siyasi fəaliyyəti ===
İctimai-siyasi işlərə də maraq göstərən M.Tərbiyət ikinci çağrış İran Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilir. Çox keçmir xarici güclərin və daxilil irticanın təhrikilə milli məclis dağıdılır. O, təqiblərdən yaxa qurtarmaq və dünyagörüşünü genişləndirmək üçün Təbrizdən [[Bakı]]<nowiki/>ya gəlir. Bir müddət təbrizlilərin “İttihat” məktəbində müdir işləyir.
İctimai-siyasi işlərə də maraq göstərən M.Tərbiyət ikinci çağrış İran Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilir. Çox keçmir xarici güclərin və daxilil irticanın təhrikilə milli məclis dağıdılır. O, təqiblərdən yaxa qurtarmaq və dünyagörüşünü genişləndirmək üçün Təbrizdən [[Bakı]]<nowiki/>ya gəlir. Bir müddət təbrizlilərin "İttihat" məktəbində müdir işləyir.


Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur.
Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur.


[[1921]]-ci ildə Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyəti Təbriz vilayətinin maarif idarəsinə rəis təyin edirlər. O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək “Gəncineyi- maarif” adlı jurnal nəşr etməyə başlayır. Həmin jurnalda da “Xəqani Şirvani”, “Saib Təbrizi” və bəzi elmi məqalələrini çap etdirir. Az müddətdə Azərbaycanın bir çox kənd və qəsəbəsində ibtidai və orta məktəbin açılmasına nail olan M.Tərbiyət ilk dəfə qızlar üçün də ibtidai və orta məktəb açdıra bilir. Tarixi abidələrin bərpası və qorunması üçün də əlindən gələni əsirgəməyən M.Tərbiyət Təbriz şəhərində ümumi dövlət kitabxanasının və qiraətxanasının açılmasına da nail olur. [[1923]]-cü ildən isə kitabxanadakı kitabların katoloqunu hazırladaraq hissə-hissə çap etdirir<ref name=":1" />.
1921-ci ildə Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyəti Təbriz vilayətinin maarif idarəsinə rəis təyin edirlər. O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək "Gəncineyi- maarif" adlı jurnal nəşr etməyə başlayır. Həmin jurnalda da "Xəqani Şirvani", "Saib Təbrizi" və bəzi elmi məqalələrini çap etdirir. Az müddətdə Azərbaycanın bir çox kənd və qəsəbəsində ibtidai və orta məktəbin açılmasına nail olan M.Tərbiyət ilk dəfə qızlar üçün də ibtidai və orta məktəb açdıra bilir. Tarixi abidələrin bərpası və qorunması üçün də əlindən gələni əsirgəməyən M.Tərbiyət Təbriz şəhərində ümumi dövlət kitabxanasının və qiraətxanasının açılmasına da nail olur. 1923-cü ildən isə kitabxanadakı kitabların katoloqunu hazırladaraq hissə-hissə çap etdirir<ref name=":1" />.


[[1925]]-ci ildə maarif müdiri vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.Tərbiyəti [[1927]]-ci ildə Təbriz bələdiyyə idarəsinə seçirlər. Şəhərin abadlaşdırılması, yeni xiyabanların salınması üçün böyük əmək sərf edən M.Tərbiyət Təbrizin ilk Avropa tipli parkı olan “Gülüstan” parkının salınmasına da nail olur. [[1927]]-[[1929]]-cu illərdə Təbriz bələdiyyəsinə rəhbərlik edən Məhəmmədəli Təbriyət sonra doğulduğu şəhərdən İran Milli Məclisinə deputat seçildiyinə görə Tehrana köçür. Orada ictimai və siyasi fəaliyyətlə yanaşı, elmi fəaliyyətini də davam etdirir<ref name=":1">{{cite web
1925-ci ildə maarif müdiri vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.Tərbiyəti 1927-ci ildə Təbriz bələdiyyə idarəsinə seçirlər. Şəhərin abadlaşdırılması, yeni xiyabanların salınması üçün böyük əmək sərf edən M.Tərbiyət Təbrizin ilk Avropa tipli parkı olan "Gülüstan" parkının salınmasına da nail olur. 1927–1929-cu illərdə Təbriz bələdiyyəsinə rəhbərlik edən Məhəmmədəli Təbriyət sonra doğulduğu şəhərdən İran Milli Məclisinə deputat seçildiyinə görə Tehrana köçür. Orada ictimai və siyasi fəaliyyətlə yanaşı, elmi fəaliyyətini də davam etdirir<ref name=":1">{{cite web
|url = https://ali-shamil.tr.gg/M%26%23601%3Bh%26%23601%3Bmm%26%23601%3Bd%26%23601%3Bli--T%26%23601%3Brbiy%26%23601%3Bt.htm
|url = https://ali-shamil.tr.gg/M%26%23601%3Bh%26%23601%3Bmm%26%23601%3Bd%26%23601%3Bli--T%26%23601%3Brbiy%26%23601%3Bt.htm
|archiveurl =
|archiveurl =
Sətir 94: Sətir 94:


== Ölümü ==
== Ölümü ==
Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət [[1940]]-cı il yanvarın 17-də [[Tehran]] şəhərində dünyasını dəyişib<ref name=":1" />.
Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət 1940-cı il yanvarın 17-də [[Tehran]] şəhərində dünyasını dəyişib<ref name=":1" />.


== Həmçinin bax ==
== Həmçinin bax ==

10:18, 24 may 2021 tarixindəki versiya

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Məhəmmədəli xan.
Məhəmmədəli Tərbiyət
Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət
Doğum tarixi
Doğum yeri Təbriz
Vəfat tarixi (62 yaşında)
Vəfat yeri Tehran
Vətəndaşlığı İran İran
Fəaliyyəti siyasətçi, jurnalist

Məhəmmədəli Tərbiyət (26 may 1877, Təbriz — 17 yanvar 1940, Tehran) — ziyalı, jurnalist, Tərbiyət kitabxanasının yaradıcısı, Məşrutə inqilabının iştirakçısı.

Həyatı və təhsili

Mirzə Məhəmmədəli Mirzə Sadıq oğlu Tərbiyət 1887-ci il mayın 26-da Təbriz şəhərində anadan olub. Şəhərdə mütərəqqi fikirli ziyalı kimi tanınan Mirzə Sadıq oğlunu məhəllədəki Molla Zeynalabdinin açdığı ibtidai məktəbə qoyur. Mirzə Sadıq oğluna özü yaxşı bildiyi fənləri tədris etməklə yanaşı, Təbrizin adlı-sanlı həkimlərindən olan Mirzə Nəsrullaxanın və bir müddət Təbrizdə yaşamış Məhəmmədəlixan Küfrinin yanında avropa və şərq təbabətini öyrənməyə göndərib[1]. Hər iki həkimin tövsiyyəsilə Məhəmmədəli fransız və alman dillərini öyrənib. Nücum, riyaziyyat və tibb sahəsində özəl dərslər almasına baxmayaraq sonradan pedaqoji sahəyə maraq göstərib. Ərəb, fars, fransız və ingilis dillərini mükəmməl öyrənib[1].

Fəaliyyəti

1894–1895-ci illərdə Təbrizdə hökumətin açdığı Müzəffəriyyə mədrəsəsində təbiət fənnindən, 1898–1912-ci illərdə isə yeni açılmış Loğmaniyyə mədrəsəsində nücum və coğrafiyadan dərs deyib. O, müəllim işləməklə yanaşı, daim öz üzərində çalışmış, dövrün tanınmış alimi Mirzə Abdulladan xüsusi dərslər almışdır. Ölümündən sonra alimin vəsiyyətinə uyğun olaraq şəxsi kitabxanası Məhəmmədəliyə verilmişdir[1].

Məhəmmədəli Tərbiyət şəhərin tanınan ziyalıları Seyid Həsənxan Ədalət və Seyid Məhəmməd Şəbüstəri ilə bir araya gələrək "Tərbiyət" adlı yeni tipli mədrəsə və kitabxana açırlar. Bir müddət keçəndən sonra kitabxananın Tehranda da şöbəsi yaradılır[2]. O daha sonra Təbrizdə avropa tipli ilk əczaxana və "Gəncineyi-fünun" ("Bilik xəzinəsi") adlı jurnal təsis edir. Ayda iki dəfə nəşr olunan jurnal az vaxtda Təbrizdə tanınır. Tərbiyətin ilk elmi məqalələri də bu jurnalda nəşr olunur. Lakin bu yenilik şəhərin mühafizəkar təbəqəsini qane etmir. Çox keçmir, qaragüruhçular və islahatçılar arasında toqquşma baş verir. Qaragüruhçular mədrəsələri, nəşriyyatları, qəzet-jurnal redaksiyalarını dağıdır, dəyişiklik tərəfdarlarını təhqir və təqib etməkdən çəkinmirlər. Tərbiyət kitabxanasının Tehranda şöbəsinin açılması, kitabxanalara Asiya, Afrika və Avropa ölkələrindən türk, ərəb, fars, fransız və ingilis dillərində kitab, qəzet və jurnal gətirilməsi mühafizəkarları daha da qəzəbləndirir. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq, təzyiqlərdən uzaqlaşmaq üçün Məhəmmədəli Qafqaza səyahət edir. Sonradan isə İstanbula gedir. Burada o, kitabxanalarda elmi axtarışlar aparır[3].

İstanbuldan sonra Dəməşq, Beyrut, İsgəndəriyyə və Qahirə şəhərlərinə səfər edir. Bu şəhərlərin böyük kitabxana və elmi müəssisələri ilə əlaqə qurur, görkəmli ziyalılarla tanış olur. O, bu müddətdə ilk qələm təcrübəsi olan "Hünər öyrədən", "Qədim mədəniyyətlər", "Ana yurdum" və "Təqvimi-Tərbiyət" adlı əsərlərini yazır. Qahirədən İstanbula, oradan da Qafqaz yoluyla Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyət ailə həyatı qurur.

Sonradan Avstriya, Fransa və İngiltərəyə səfər edir. Avropanı gəzib-dolandıqdan, oradakı vəziyyəti öyrəndikdən, həmyerliləri ilə görüşüb İranın gələcəyini müzakirə etdikdən sonra İstanbula gəlir. Burada yazıçı Mirzə Əliəkbər Dehxuda ilə birlikdə iranlıların təşkil etdikləri "Səadət" əncümənində yaxından iştirak edir. 1903–1911-ci illərdə publisistika ilə ardıcıl məşğul olan Məhəmmədəli Tərbiyət 1908-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan "İttihad" qəzetinin redaktoru olur.

Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur. Onun bu səfəri uzun sürür. Öncə Qafqaza gələrək buradakı çoxsaylı həmyerliləri və ziyalılarla görüşdükdən sonra İstanbula gedir. Birinci Dünya Müharibəsinin sonunadək İstanbulda siyasi mühacir kimi yaşayan Məhəmmədəli Tərbiyət Misirə və avropa ölkələrinə səfər edir. İstanbulda da "Tərbiyət" kitabxanası açan və onu işlədən Məhəmmədəli bu illərdə ciddi elmi axtarışlarla məşğul olur. Görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və karikaturaçısı Mirzə Hüseyin Tahirzadə Behzad Təbrizinin bir sıra əsərlərini də "Tərbiyət" kitabxanası çap etdirmişdir.

Məhəməddəli Tərbiyət İstanbulda olarkən İranda çap olunan qəzet və jurnallar haqqında elmi araşdırma aparır. Bu araşdırma ona böyük uğur qazandırır. Belə ki, ingilis alimi Edvard Brayn 1913-cü ildə çap etdirdiyi "İran mətbuatı və poeziyası" kitabında Məhəmmədəli Tərbiyətin əsərini ingilis dilinə tərcümə edərək öz kitabında verir. Çex şərqşünası, akademik Yan Ripka da "Tacik və fars ədəbiyyatı tarixi" kitabında M.Tərbiyətin əsərindən geniş istifadə edir.

1934-cü ildə SSRİ-də Firdovsinin 1000 illik yubileyi qeyd ediləndə Məhəmmədəli Tərbiyət də İran nümayəndə heyətinin tərkibində Bakıya gəlir. Bu onun Bakıya son səfəri olur.

Məhəmmədəli Tərbəyətin çoxlu elmi-publisistik əsəri olsa da, ona ən çox şöhrət gətirən 1935-ci ildə tamamladığı "Danişməndanı Azərbaycan" əsəri olur. Çünki bu əsərdə qədim dövrdən XX yüzilliyin 30-cu illərinədək yazıb yaratmış azərbaycanlı şair, yazıçı, nəqqaş, rəssam, xəttat, musiqici, jurnalist, alim haqqında bilgi toplanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında olduqca dəyərli qaynaq olan "Danişməndanı Azərbaycan" ("Görkəmli elm və sənət adamları") kitabı ədibin ana dilinə çevrilərək 1987-ci ildə Bakıda da nəşr edilmişdir[3].

Siyasi fəaliyyəti

İctimai-siyasi işlərə də maraq göstərən M.Tərbiyət ikinci çağrış İran Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilir. Çox keçmir xarici güclərin və daxilil irticanın təhrikilə milli məclis dağıdılır. O, təqiblərdən yaxa qurtarmaq və dünyagörüşünü genişləndirmək üçün Təbrizdən Bakıya gəlir. Bir müddət təbrizlilərin "İttihat" məktəbində müdir işləyir.

Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur.

1921-ci ildə Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyəti Təbriz vilayətinin maarif idarəsinə rəis təyin edirlər. O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək "Gəncineyi- maarif" adlı jurnal nəşr etməyə başlayır. Həmin jurnalda da "Xəqani Şirvani", "Saib Təbrizi" və bəzi elmi məqalələrini çap etdirir. Az müddətdə Azərbaycanın bir çox kənd və qəsəbəsində ibtidai və orta məktəbin açılmasına nail olan M.Tərbiyət ilk dəfə qızlar üçün də ibtidai və orta məktəb açdıra bilir. Tarixi abidələrin bərpası və qorunması üçün də əlindən gələni əsirgəməyən M.Tərbiyət Təbriz şəhərində ümumi dövlət kitabxanasının və qiraətxanasının açılmasına da nail olur. 1923-cü ildən isə kitabxanadakı kitabların katoloqunu hazırladaraq hissə-hissə çap etdirir[3].

1925-ci ildə maarif müdiri vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.Tərbiyəti 1927-ci ildə Təbriz bələdiyyə idarəsinə seçirlər. Şəhərin abadlaşdırılması, yeni xiyabanların salınması üçün böyük əmək sərf edən M.Tərbiyət Təbrizin ilk Avropa tipli parkı olan "Gülüstan" parkının salınmasına da nail olur. 1927–1929-cu illərdə Təbriz bələdiyyəsinə rəhbərlik edən Məhəmmədəli Təbriyət sonra doğulduğu şəhərdən İran Milli Məclisinə deputat seçildiyinə görə Tehrana köçür. Orada ictimai və siyasi fəaliyyətlə yanaşı, elmi fəaliyyətini də davam etdirir[3].

Ölümü

Mirzə Məhəmmədəli xan Sadıq oğlu Tərbiyət 1940-cı il yanvarın 17-də Tehran şəhərində dünyasını dəyişib[3].

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 3 Savalan Fərəcov. "Dumanlı Təbrizin işıqlı ədibi". medeniyyet.az. 5 noyabr 2014.
  2. ↑ Pərvanə Məmmədli. "Güney Azərbaycanda Maarifçilik hərəkatına bir nəzər". gunaz.tv. 12 iyun 2008.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 Əli Şamil. "İctimai-siyasi xadim, maarifçi-jurnalist, istedadlı publisist Məhəmmədəli Tərbiyətin ömür yolu və yaradıcılığı". ali-shamil.tr.gg. 7 noyabr 2013.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Məhəmmədəli_Tərbiyət&oldid=5955679"