Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ABŞ-də lobbiçilik cəhdləri

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parisdəki nümayəndəliyinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ABŞ-də lobbiçilik cəhdləri — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə özünə tərəfdaş toplaması, ABŞ-la yaxınlaşmaq və beynəlxalq ictimamiyyət tərəfindən müstəqil dövlət kimi tanınmaq üçün etdiyi cəhdlərdən biri. Ən mühüm məqsədlərdən biri isə dövlət müstəqilliyinin ABŞ tərəfindən tanınmasına nail olmaq idi.

Arxa fon

Azərbaycan Respublikası və onun Parisdə olan nümayəndələri ABŞ-la iqtisadi və siyasi əlaqələr yaradılmasına, xüsusilə, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən tanınmağa böyük səy göstərirdilər. Bu xeyli dərəcədə onunla bağlı idi ki, ənənəvi Avropa dövlətləri ilə yanaşı, Birinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ iqtisadi cəhətdən çox qüvvətlənmiş və əslində dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərdən birinə çevrilmişdi. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Birləşmiş Ştatlar dünyanın əsas bankiri rolunu oynayırdı, yaxud ABŞ dövlət katibi Lansinqin dili ilə desək, Amerika dünyanı iqtisadi cəhətdən idarə edirdi və siyasi cəhətdən də onu idarə etməyə hazırlaşırdı. Bundan əlavə, prezident Vudro Vilson dünya müharibəsindən sonra yaranan dünya sisteminin əsas memarı, yeni yaranmış dövlətlərin müdafiəçisi, kiçik xalqların dostu kimi tanınırdı. Paris Sülh konfransı dövründə Vilsonun Qafqaz respublikalarına soyuq münasibəti onunla bağlı idi ki, bir növ bu respublikalar Polşa, Finlandiya, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya və digərlərindən fərqli olaraq, "gözlənilmədən" yaranmışdılar, yaxud Vilsonun 1918-ci ilin yanvarında elan edilmiş on dörd sülh prinsipində kiçik xalqların təyini müqəddəratı hüququ təsbit edilsə də, həmin prinsiplərdə Rusiya imperiyasının dağılması nəzərdə tutulmamışdı. Bir növ Vilson üçün Rusiyanın dağılması və onun hüdudlarında Gürcüstan və Azərbaycan adlı respublikaların yaranması tamamilə gözlənilməz bir hadisə idi. Qafqazda "qəflətən" meydana çıxan bu respublikalar haqqında, nəinki Amerika prezidentinin və siyasi dairələrinin, eləcə də Birləşmiş Ştatların ictimaiyyətinin məlumatı çox az idi. Bunu nəzərə alaraq Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan və Gürcüstanı ABŞ-də təbliğ etməyi, onları siyasi cəhətdən tanıtmağı öz üzərinə götürmüş, Nyu-York şəhərindən ABŞ Konqresinin nümayəndələr palatasının üzvü, vəkil Valter Çandler vasitəsi ilə sentyabr ayının 26-da prezident V.Vilsona məktub və bir sıra materiallar göndərmişdi. Məktubda 1919-cu ilin may ayının 28-də, istiqlaliyyət elan edilməsinin birinci ildönümü günü Azərbaycan nümayəndələrinin Vilson tərəfindən qəbul edilməsi prezidentə xatırladılır və bu görüşün onlar üçün unudulmaz hadisə olduğu qeyd edilirdi. О yazırdı:

Biz sizin simanızda xalqları, xüsusən sizin prinsipləriniz əsasında milli və siyasi cəhətdən öz müqəddəratını təyin etmiş kiçik xalqları sülhə, azadlığa və yanaşı yaşamağa çağıran müasir Apostolu görürük. Belə xalqlardan biri olan Azərbaycan xalqının nümayəndəsi kimi, biz ümidvarıq ki, xalqımız Böyük Amerika və Sizin tərəfinizdən də müstəqilliyini və azadlığını qorumaq kimi müqəddəs işdə müdafiə olunacaq və yardım alacaqdır.

Prezident Vilsonun Azərbaycan haqqında məlumatının azlığını nəzərə alaraq, Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında memorandumu, sərhədlər göstərilən iqtisadi xəritəni, Azərbaycanın iqtisadi və maliyyə vəziyyəti haqqında diaqramları, etnoqrafik xəritə ilə birlikdə Azərbaycan əhalisinin milli-etnik tərkibi haqqında memorandumu ona göndərdi. Amerika ilə əlaqələri genişləndirməyi zəruri edən digər bir səbəb də var idi. Dünya müharibəsi başa çatan kimi ermənilər ABŞ-də "Müstəqil Ermənistanın Amerika Komitəsi"ni yaratmışdılar və bu komitə, təkcə Ermənistanın müstəqilliyini tanıtmaq uğrunda deyil, eyni zamanda Azərbaycanı və Gürcüstanı Amerika siyasi dairələri, Amerika ictimaiyyətinin gözündə nüfuzdan salmaq istiqamətində iş aparırdı. Ona görə, ABŞ-də Azərbaycan haqqında həqiqətin yayılmasına, Amerika siyasi dairələrinin Azərbaycan haqqında təsəvvürlərinin düzgün formalaşmasına böyük zərurət duyulurdu.

Valter Çandler

Çandlerlə müqavilə

Baltik ölkələri, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri vəkil V.Çandlerlə müqavilə bağlamışdılar. 1919-cu ilin sentyabrında Ə.M. Topçubaşov Parisdə olan bütün nümayəndə heyətinin iştirakı ilə V.Çandlerlə iki müqavilə imzaladı. 3 ay müddətinə imzalanmış birinci müqaviləyə görə, Amerika vətəndaşı Valter M.Çandler Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibinə təbliğati məsələlərlə bağlı hüquq məsləhətçisi kimi qəbul edilirdi və üç ay müddətinə Azərbaycan Respublikasının mənafeyini və müstəqilliyini müdafiə etməyi öz üzərinə götürürdü. Azərbaycan tərəfi isə bu xidmətin müqabilində V.Çandlerə 5 min Amerika dolları həcmində zəhmət haqqı verməli idi. Bu məbləğin yarısı müqavilə imzalanan kimi, qalan yarısı isə 1919-cu ilin dekabr ayının 1-dən gec olmayaraq ödənilməli idi. Qarşılıqlı razılığa əsasən, müqavilə imzalandığı andan qüvvəyə minirdi. Azərbaycan tərəfi müqavilənin parlamentdə təsdiq edilməsinə təminat verirdi. Bu müqavilə ilə yanaşı, eyni zamanda tərəflər uzunmüddətli dövr üçün nəzərdə tutulan ikinci kontraktı hazırlamalı idilər və oktyabr ayının 4-dən başlayaraq V.Çandler öz müqavilə öhdəliklərinin icrasına, yəni ABŞ-də Azərbaycan haqqında təbliğat kampaniyasına başlamalı idi. Az sonra imzalanan ikinci müqavilənin preambulasında göstərilirdi: bu sazişə əsasən, Azərbaycan Respublikası parlamentinin sədri, Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Respublikası tərəfindən ona verilmiş səlahiyyətə əsasən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında müstəqil Azərbaycan Respublikasının mənafeyini müdafiə və təbliğ etmək məqsədi ilə Nyu-York şəhərindən olan, hüquq məsləhətçisi işləməyə razılıq verən vəkil Valter M.Çandlerin xidmətindən istifadə etməyə razılıq verir. İmzalanmış müqavilənin şərtlərinə görə, yuxarıda qeyd edilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün Ə.M.Topçubaşov V.M.Çandlerə ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliyini de-fakto tanıyan kimi əlli min dollar zəhmət haqqı verməli idi. Müqavilədə göstərilirdi ki, əgər ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliyini tanımaqdan imtina edərdisə, V.M.Çandlerə Azərbaycan tərəfindən heç bir kompensasiya ödənilmirdi! Müqavilə Azərbaycan Parlamentində təsdiq edildikdən sonra Ə.M.Topçubaşov və Valter M.Çandlerin imzası və Azərbaycan hökumətinin möhürü ilə hüquqi cəhətdən qüvvəyə minirdi. Öz növbəsində Gürcüstan Respublikası da V.Çandlerlə təxminən bu məzmunda bir saziş imzalamışdı.

V.Çandlerlə imzalanmış müqavilə barədə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə yazırdı:

"Amerikalı vəkil Çandlerlə bağlanmış kontraktlara gəldikdə, deməliyəm ki,...bu vəkil Estlandiyanın (Estoniyanın), Litvanın və Letoniyanın (Latviyanın), həmçinin, Gürcüstan və Azərbaycanın mənafelərini müdafiə etməyi öz üzərinə götürür...Bütün bunlar ondan irəli gəlir ki, Amerikada kimi isə əldə saxlamaq zəruridir.

Henri Morqentau ilə görüş

V.Çandler ABŞ-yə yola düşdükdən sonra Ə.M.Topçubaşov Parisdə olan və Vaşinqtona yola düşmək ərəfəsində olan Amerika nümayəndə heyətinin üzvü H.Morqentau ilə görüşüb xahiş etdi ki, Azərbaycanın Birləşmiş Ştatlarda müvəkkili olan, onun yaxşı tanıdığı V.Çandlerə köməklik göstərsin. H.Morqentau buna razılıq verərək məsləhət gördü ki, "ABŞ-də Azərbaycanın öz nümayəndəliyi olsa, daha yaxşı olar." Söhbət zamanı Morqentau bildirdi:

Biz bütün kiçik xalqların dostuyuq. Sizin hamınıza kömək etməyə şadıq, lakin beynəlxalq siyasətdə, təkcə biz hər şeyi həll etmirik. Mən sizin memorandumla tanış oldum və görürəm ki, Azərbaycan varlı ölkədir və özü sərbəst yaşaya bilər. Siz Amerikada yaxşı qəbul edilirsiniz və həm də ola bilsin ki, sizin sərvətinizə layiq kapital tapıla bilər.

ABŞ-la əlaqələr

Əlbəttə, sonuncu məsələ Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələrinin diqqətindən yayınmamışdı və Amerika ilə iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün ABŞ işgüzar dairələrinin nümayəndəsi Maks Rabinov Azərbaycan nümayəndəliyinin maliyyə işləri üzrə məsləhətçisi təyin olunmuşdu və onunla müqavilə bağlanmışdı. M.Rabinov Azərbaycandan dünya qiymətlərinə uyğun neft alınmasını, ABŞ maliyyə orqanları tərəfindən Azərbaycana kredit buraxılmasını, habelə, Azərbaycan üçün Amerika manufaktura mallarının alınmasını təşkil etməli idi. Bu əməliyyatda əldə olunmuş gəlirin 3 faizi M.Rabinova çatmalı idi. M.Rabinovla bağlı məsələlər Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin 23 avqust, 18 sentyabr tarixli birgə iclaslarında müzakirə edilmişdi. M.Rabinovla müqavilə altı ay müddətinə bağlandı, tərəflər arzulayardısa, müddət artırıla bilərdi. M.Rabinov ABŞ-yə qayıdan kimi Amerikanın "Standard oyl kompani of Nyu-York" neft şirkətinin direktoru, hələ 1919-cu ilin iyununda neft alınması ilə bağlı Bakıda danışıqlar aparmış P.İ.Tomas onunla əlaqəyə girib, Bakıdan neft alınması ilə bağlı uzun müddətli müqavilə bağlamaq istəmişdi. Bu barədə M.Rabinov noyabr ayının 1-də Ə.M.Topçubaşova göndərdiyi teleqramda "Standard oyl"la danışıqlar aparmaq üçün Ə.M.Topçubaşovdan icazə istəyirdi. Bu kompaniya ilə 1919-cu ilin iyul ayında 12 milyon pud kerosin alınması barədə P.İ.Tomasla yollar naziri X.Məlik-Aslanov arasında müvəqqəti saziş imzalanmışdı. 1920-ci ilin 31 yanvarına qədər "Standard oyl" kompaniyasına hər tonu 34 dollardan 6 milyon pud kerosin verilməli idi.1107 Bu kompaniyanın vasitəsi ilə Azərbaycan ABŞ-dən hər pudu 2,5 dollara 40 min ton taxıl almışdı.

Oktyabr ayının 18-də Valter Çandler Amerikadan Ə.M.Topçubaşova özünün hesabat xarakterli birinci məktubunu göndərdi. О yazırdı ki, ABŞ-də Gürcüstan və Azərbaycan kimi ölkələr barədə təbliğat kampaniyası aparmaq çox çətindir, çünki onlar Amerikada tanınmırlar və eyni zamanda estonlar, ukraynalılar, latışlar və ermənilər kimi koloniyaya malik deyildirlər. Çandler təklif edirdi ki, ya Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Amerikaya gəlməlidir, ya da bu işi о özü dostları ilə birlikdə görməlidir. V.Çandler yazırdı: {{cquote|Prezidentin (V.Vilsonun) uzunmüddətli xəstələnməsi təbliğat aparılması yolunda başlıca maneədir. Digər ölkənin müstəqilliyinin tanınması bizim hökumətin icra orqanının qərarından asılıdır. Bu, о deməkdir ki, hər şeydən əvvəl prezident fəaliyyətə başlamalıdır." V.Çandler prezident sağaldıqda onunla mütləq görüşəcəyini, Ə.M.Topçubaşovun məktubunu və Azərbaycana aid materialları ona çatdıracağını bildirirdi. İndi isə o, Azərbaycan nümayəndələrindən aldığı materialları Amerika senatorları arasında yayaraq qeyd edirdi ki, prezident işə çıxdıqda "mən Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasına aid qətnaməni Senata və Konqresə verəcəyəm." Мəktubda o, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanıtmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edəcəyini, Ə.M.Topçubaşov və gürcü nümayəndəsi Z.Avalovun Amerikaya gəlməsi üçün çalışdığını göstərirdi.

ABŞ-də erməni təbliğatı

Ə.M.Topçubaşov Çandlerə yazdığı cavab məktubunda konfransda Qafqaz barədə cərəyan edən hadisələr, konfransda Azərbaycana münasibət, Denikinlə və digər məsələlərlə bağlı ətraflı məlumat vermişdi. O, Parisdə Amerika nümayəndə heyətinin üzvü və Henri Morqentaunun onunla tanış etdiyi M.Q.Buklerlə görüşmüş və Qafqazda cərəyan edən hadisələrlə bağlı Buklerin çoxlu suallarına cavab vermişdi. Xüsusən, Qafqazda ermənilərlə bağlı eşitdikləri M.Q.Bukler üçün yenilik olmuşdu. Söhbətin sonunda o, Əli Mərdan bəyə təşəkkür edərək demişdi:

Biz sizin qonşularınızı bir az da tanıdıq, onları heç də mələk saymırıq.

Lakin M.Q.Buklerin dediyinin əksinə olaraq, ermənilər okeanın о tayında "mələk" donuna girə bilmişdilər. Amerikada fəaliyyət göstərən "Müstəqil Ermənistanın Amerika Komitəsi"nin sədri, Birləşmiş Ştatların Berlində keçmiş səfiri Ceyms Cerard "əzabkeş xristian ermənilərin", "xristian məbədlərinin" xilas edilməsini bütün vasitələrlə amerikanlara təlqin edirdi. Sentyabr ayının 28-də onun imzası ilə bütün Amerika şəhərlərində yayılmış müraciətdə göstərilirdi:

Erməniləri tamamiləməhv olmaq təhlükəsi təhdid edir. Ermənistan Respublikası nümayəndələrindən aldığımız teleqram bu məsələdə heç bir şübhə yeri qoymur. Ermənistan sonuncu yalvarışlarını göndərir ki, xristian Amerikası onu xilas etsin. Deməyə ehtiyac yoxdur ki, əgər erməni xalqının məhv edilməsi baş verərsə, xristian kilsəsi əbədilik təhqir olunacaqdır. Yazıb sizdən xahiş edirik ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentinə teleqramlar vurun, məktublar yazın, Ermənistanın xilas edilməsi üçün əsaslı və təcili tədbirlər görməyə onu tələsdirin. Sizin yaşadığınız yerlərdə təcili şəkildə kilsələrin diqqətini buna cəlb edin. Hər bir kişidən və qadından xahiş edirik ki, prezidentə və öz ştatlarından olan senatorlara teleqram vurub Ermənistanı xilas etmək üçün təcili tədbirlər görməyə çağırsınlar. Bizim icraiyyə komitəsi bu fikirdədir ki, yardım göstərmək üçün prezident yetərli hakimiyyətə malikdir və kömək etmək onun borcudur. Ermənistan məhv olur. Amerika öz sözünü deməlidir.

Bu müraciətin mətnini Ə.M.Topçubaşova göndərərək, Çandler yazırdı:

Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq üçün də bax belə komitələr və belə müraciətlər zəruridir."

Kaçaznuni, Enfiadcyan və Piralovun Amerikaya səfəri münasibətilə C.Cerardın komitəsi nümayəndələr palatasının bütün üzvlərini, о cümlədən V.Çandleri də təbliğat xarakterli ziyafətə dəvət etmişdi. V.Çandler həmin dəvətnamənin mətnini də Əli Mərdan bəyə göndərmişdi. Ziyafətdə çıxış edən Kaçaznuni ABŞ siyasi dairələrinə bildirirdi:

Ermənistana silah versəniz əmin ola bilərsiniz ki, türklər, kürdlər və tatarlar erməni xalqının dincliyini pozmağa cəsarət etməzlər.

Ceymis Cerardın geniş məruzəsi əsasında yığıncaqda dörd bənddən ibarət qərar qəbul edildi. Orada federal hökumətdən tələb edilirdi ki, Ermənistan Respublikası Birləşmiş Ştatlar tərəfindən tanınsın; 30 min nəfərlik ordunu saxlamaq üçün Ermənistana ərzaqla, silahla və hərbi sursatla yardım göstərilsin; ABŞ-də yaşayan ermənilərə 10 min nəfərlik könüllü legion təşkil etməyə icazə verilsin, eyni zamanda İstanbul və Bolqarıstanda da 10 min nəfərlik erməni legionu təşkil edilsin və bu konüllü legionlar Ermənistana göndərilsin; Ermənistanın müstəqilliyi, Şərqi Anadolunun "erməni vilayətləri" və Kilikiyanın da daxil olduğu Ermənistan dövlətinin yaradılması haqqında hazırlanmış qətnamə ABŞ Senatından keçirilsin.

M.Rabinovun vasitəçiliyi ilə ABŞ-la iqtisadi əlaqələr

Noyabr ayının 1-də yazdığı məktubda Çandler ABŞ-də ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyinin xeyli qüvvətləndiyini qeyd edirdi. O, göstərirdi ki, qarşılaşdığım hər hansı senator və deputat bu fikirdədir ki, guya azərbaycanlılara çox diqqət yetirmək lazım deyil, ona görə ki, onlar türk, tatar və müsəlmandırlar. Мən onları başa salıram ki, "Azərbaycan xristian ölkəsi olan Gürcüstanla tam həmrəydir, azərbaycanlılar və xristian gürcülər bu yaxında müdafiə paktı imzalamışlar və siyasi cəhətdən müttəfiqdirlər, onlar erməniləri də bu pakta dəvət etmişlər." Valter Çandlerin bu məktubuna cavab olaraq, Parisdə olan Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri yazıb xahiş etdilər ki, "ermənilərlə heç bir mübahisəyə girmədən orada bizim xeyrimizə xüsusi təbliğat komitəsi yaratsın." Az sonra, noyabr ayının 3-də M.Rabinov Azərbaycan nümayəndələrinə məktubla müraciət etdi. Məktubdan məlum olur ki, о xeyli iş görmüş, Azərbaycana göndərmək üçün 15 milyon dollarlıq mal tədarük etmişdir. Amerika kreditləri məsələsinə gəldikdə isə bu məsələdə çətinlik ondan ibarət idi ki, ABŞ siyasi cəhətdən tanımadığı ölkəyə kredit vermirdi. Rabinov bunu üçüncü ölkə vasitəsi ilə etmək istəyirdi. M.Rabinov Ə.M.Topçubaşova bildirirdi ki, dekabrın 5- də o, Parisdə olacaqdır və özü ilə Bakıya yola salmaq üçün işgüzar adamların böyük bir dəstəsini gətirir. M.Rabinovun qısa müddətdə ABŞ-də gördüyü ən mühüm iş Amerika-Qafqaz kommersiya palatasını təşkil etmək idi. Bu palata Azərbaycanla ticarət-iqtisadi münasibətlərdə həlledici rol oynaya bilərdi.

ABŞ-yəzərbaycan münasibətlərinə Ağqvardiyaçıların təsiri

ABŞ-nin keçmiş Rusiya imperiyasında yeni yaranmış dövlətlərə, о cümlədən, Azərbaycana münasibətinin səciyyəvi cəhətləri V.Çandlerin noyabr ayının 10-da Ə.M.Topçubaşova göndərdiyi məktubda daha qabarıq şəkildə açılır. O, rəsmi şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasını Dövlət Departamenti qarşısında qaldıranda aydın olur ki, Birləşmiş Ştatlar Kolçak, Denikin və Yudeniçin aqibətinin nə ilə qurtaracağını gözləyir. V.Çandler göstərir ki, rus ağqvardiyaçı generallarının məğlubiyyəti Dövlət Departamentində fikri yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişdirməkdədir. ABŞ Dövlət Departamentində yeni respublikaların müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı V.Çandlerin sorğusuna verilən cavabda göstərilirdi ki, Ştatların Departamenti son nəticədə kiçik xalqların müstəqilliyinin tanınmasının əleyhinə deyildir, lakin bu indi ona görə mümkün deyildir ki, Amerika hökuməti Millətlər Cəmiyyəti məsələsini axıra qədər həll etməmişdir və bir də Kolçaka axırıncı dəfə imkan verilir ki, bolşevizmi məhv etmək üçün öz gücünü göstərsin. Eyni zamanda bu məktubda yaxın vaxtlarda, Azərbaycan da daxil olmaqla, Rusiya xalqlarına ABŞ tərəfindən prezident layihəsi üzrə yardım göstəriləcəyinin mümkünlüyü söylənilirdi. V.Çandler haqlı olaraq qeyd edirdi ki, kiçik xalqlar öz müstəqilliklərinin tanınması üçün bir neçə ay, yəni, Kolçak və Denikinin tam məğlubiyyətini gözləməli olacaqlar.

1919-cu ilin payızında rus ağqvardiyaçı generallarının məğlubiyyəti hiss edildiyi üçün, təkcə ABŞ-nin deyil, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya siyasi və işgüzar dairələrinin də Qafqaza, о cümlədən Azərbaycana marağı artırdı. De Monzienin rəhbərlik etdiyi Franko-Qafqaz Komitəsi oktyabr ayının 4-də Azərbaycan və gürcü, habelə Fransa işgüzar dairələrinin iştirakı ilə Qafqaza aid konfrans keçirmişdi. Konfransın işini şərh edən Fransa mətbuatının Qafqaza münasibətdə əvvəlki mühafizəkarlığı demək olar ki, yox idi. Konfransda Azərbaycan nümayəndələrindən C.Hacıbəyli və M.Məhərrəmov məruzə etmişdilər.

Nəticə

1920-ci ilin yanvarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyi Antanta Ali Şurası tərəfindən tanındı. Lakin qısa müddət sonrakı Aprel işğalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə əvvəlki dövrdə ABŞ-la yaratdığı iqtisadi əlaqələrdən istifadə etməyə imkan vermədi.

Həmçinin bax

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti