Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Köhnə Bakı küçəsi
Azərbaycan mədəniyyəti
Dil • Yazı sistemi • Folklor • Dastanlar • Ədəbiyyat • Fəlsəfə • Mifologiya • Memarlıq • Ev • Bağ • Təsviri incəsənət • Miniatür • Kalliqrafiya • Keramika • Xalçaçılıq • Heykəltəraşlıq • Milli geyim • Kosmetika • Musiqi • Muğam • Aşıq sənəti • Rəqs • Balet • Teatr • Yumor • Kino • Animasiya • Mətbuat • Radio • Televiziya • Təhsil • İdman • Döyüş sənətləri • Oyunlar • Dövlət bayramları • Festivallar • Tarixi təqvimlər • Mərasimlər • Milli Yeni il • Evlilik • Atəşfəşanlıq • Kulinariya • Çay mədəniyyəti • Şərabçılıq • Köçərilik • Ziyarətgahlar • Xalq təbabəti • Mentalitet • Milli kimlik • Tayfa quruluşu • Aristokratiya

Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri və ya Azərbaycan mentaliteti — Azərbaycan mühitində və mədəniyyətində vacib hesab edilən davranış normaları (ədəb), ailə dəyərləri, inanclar, ənənələr və s.-ni əhatə edən anlayış.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax: Azərbaycan köçəri həyatı və Azərbaycanda sufizm

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni sahəsində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.[1] Bir Azərbaycan nağılında şahzadələr nişanlılarını seçmək üçün qızlara alma atması adəti XVII əsrdə Azərbaycanda yaşayan monqollarda mövcud olmuşdur.[2][3]

Elxani hökmdarı Hülakü xanın vəziri Nəsirəddin Tusi monqol və şərq türklərinin adət, mədəniyyət və ənənələrinə tamamilə vaqif olmuş, onun oğlu da tamamilə türkləşmişdir. Əslən yəhudi olan, vəzir Fəzlullah Rəşidəddin də türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. Fəzlullah Rəşidəddinin oğulları Qiyasəddin və Cəlaləddin türklər tərəfindən fəzilət və əxlaqları, Elxani qanun və nizamlarını bildiklərini görə mədh edilib sevilmişdir.[4]

İslam incəsənəti üzrə türkiyəli mütəxəssis Birgül Açıkyıldız hesab edir ki, erməni qəbiristanlıqlarında (məsələn, Culfada) tapılan erməni yazıları və tipik erməni ornamentləri olan qoç formalı qəbir daşları ətraf mədəniyyətlərin — kürd və Azərbaycan adət-ənənələrinin təsiri altında yaranıb. Açıkyıldızın fikrincə, zoomorf qəbir daşları daha çox düzbucaqlı xaçkarları ilə tanınan erməni qəbiristanlıqları üçün xarakterik deyil.[5]

Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib.[6][7] Tatların mədəniyyəti əsrlər boyunca Azərbaycan və digər mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində İran və türk elementləri və adət-ənənələrinə malik qarışıq mədəniyyət olmuşdur.[8]

Qacar dövləti şahzadələri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər.[9]

Bakıxanovun "Əxlaqın tərbiyələnməsi" və "Nəsihətlər kitabı" əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Əxlaqın tərbiyələnməsi" (solda) və "Nəsihətlər kitabı" əsərləri

Azərbaycan alimi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Əxlaqın tərbiyələnməsi" əsərində İslam təlimlərindən bəhs edir və onları Yunan fəlsəfəsi və Qərb dəyərləri ilə müqayisə edirdi.[10] Bu əsərin "Mülayimliyə riayət", "Yaxşı işlərin mükəmməlliyi haqqında", "İctimai ünsiyyət qaydaları haqqında", "Təvazökarlıq prinsipləri haqqında, "Vicdanı tərifləmək haqqında" və "Azla kifayətlənməyin üstünlükləri haqqında" adlı fəsilləri vardır. Bakıxanov bu əsərdə danışmaqdan çox dinləməyi, azla kifayətlənməyi, özünü idarə etməyi və sınamağı, vicdan və əxlaqi prinsipləri tətbiq etməklə özünü təkmilləşdirməyin zərurətini tərənnüm edir.[11]

Bakıxanovun həm Azərbaycan dilində, həm də fars dilində nüsxəsi olan "Nəsihətlər kitabı" əsəri gənc insanlar üçün məsləhətlər şəklində yazılmışdır. Bakıxanov bu əsərində ictimai münasibətlərdə intellekt və rasional düşüncədən istifadəni, biliyə yiyələnməyi, dürüstlük, ədalət və mülayimliyi vurğulayırdı. Kitab nə dil, nə tarix, nə də mədəni ənənələri paylaşmayan "bir gücün fəthi" (Rusiyanın Azərbaycanı nəzarətə götürməsi) qarşısında ictimai dəyərlərin yenidən təsdiqini təşkil edir. "Nəsihətlər kitabı"nda dini vəzifələri və əxlaqi davranışın müxtəlif baxışları verilmişdir (tənbəllikdən uzaq qalmaq, vəzifələrin icra edilməsi, başqalarının və ya özünün səhvlərinin ortaya çıxarılmaması, ədalətli davranış, dostlarla yaxşı davranış, özünəinam, var-dövlətin düzgün xərclənməsi, qanun, hakimiyyət və böyüklərə tabe olmaq və s.)[11]

"Nəsihətlər kitabı"nın mesajının türk fikrindəki kökləri dövr baxımından rusların siyasi güc olaraq hakimiyyətindən əvvələ, hətta türklərin İslamı qəbul etməsindən əvvələ gedib çıxır. Bakıxanovun əsərdəki mesajı erkən türk ənənəsini (həm türk-İslam ənənəsi, həm də İslamdan əvvəlki türk ənənəsi) bilərək və ya bilməyərək daşıyır, həm də sufizmdən qaynaqlanır. Əsər mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aid "Qutadqu-bilik" əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır. "Nəsihətlər kitabı"ndakı mövzular "Qutadqu-bilik"də ən vacib rolu oynayır. Bu iki əsər arasında oxşarlıqlar "şahzadələr üçün güzgü" tipində yazılmış digər əsərlərdə ("Qabusnamə", "Siyasətnamə", "Nəsihət əl-Müluk") tapılmamışdır.[11]

Etnopsixologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanlılar təbiətcə hər şey ilə maraqlanan, hazırcavab, cəsur, azadlıq sevən, sözlərini tutan insanlardır. Bir qayda olaraq, onlar təvazökar, abırlı olurlar, mühakimələrinin və çıxardıqları nəticələrin sürəti ilə fərqlənirlər. Azərbaycanlılar kifayət qədər emosional davranırlar. Onlara və ya qohumlarına qarşı hörmətsizlik demək olar ki, həmişə onların şərəf və ləyaqətinə qəsd kimi qəbul edilir, bu, onlarda narazılıq hissi və ya kəskin reaksiyaya səbəb ola bilər. Münaqişə zamanı azərbaycanlılar emosional cəhətdən təmkinsiz və tez əsəbləşən olsalar da, məsələn, çeçenlər və ya osetinlərlə kimi ehtiyatsız davranmırlar.[12]

Hüseynqulu Sarabski azərbaycanlıların özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərindən bunları qeyd edir: səxavətlilik, qonaqpərvərlik, şən olmaq, operativlik, cəsarət, musiqi və rəqsə sevgi, qonşuların dərdinə şəfqətlə yanaşmaq, qəriblərə göstərilən hörmət, dərdli şəxslərə kömək, bayramlarda və çətinlikdə bir-birlərinə kömək olmaq, qarşılıqlı sevgi.[13]

Keçmiş dövrdə ailə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çarlıq dövrü Azərbaycan ailəsi (Çəmənzəminlilər)
Çarlıq dövrü Azərbaycan şəhər ailəsi (Aşurbəyovlar)

Tarixən Azərbaycanda böyük ailələrin bir yerdə yaşadığı təsərrüfatlar möcvud olmuşdur. Belə ailələrdə ailə başçısının ölümündən sonra varidatın bölünməsi baş vermir, ailə bir yerdə yaşamağa davam edirdi. Ailə başçısı "ağsaqqal" və ya "böyük ata" adlanırdı. Ata ölümündən sonra onun əvəz edəcək oğulu bacarıqlarına görə seçirdi. Ailə başçısı ailə daxili məsələləri yaşlı nəsillə, çox vaxt yaşlı qadınlar ilə məsləhətləşərək həll edirdi.[14] Azərbaycanda kiçik ailələr isə sadə (2 nəsil) və mürəkkəb olmaqla iki hissəyə bölünürdü.[15]

XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla, ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının imkanı olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.[16]

İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.[16]

İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.[16] Kənd ailələrindəki qadınlar təsərrüfat işlərində iştirak etdikləri üçün vacib məsələlərin həllində onlarla məsləhətləşilir, kişilərlə təsərrüfatda bir yerdə işlədikləri üçün şəhər qadınlarına nisbətən daha çox sərbəstlik verilirdi.[17]

Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.[16]

Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişikliklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patriarxal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər, uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.[16]

Poliqamiya və siğə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta əsrlər Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında sevgiyə əsaslanan monoqam (təkarvadlı) nikahlar təbliğ edilirdi. Koroğlunun övladı olmayanda ikinci arvad almaq yerinə Eyvazı övladlığa götürməsi bunun bir nümunəsidir. Azərbaycan məhəbbət dastanları arasında yalnız dördündə poliqamiyaya (çoxarvadlılıq) rast gəlinir. Bu dastanlar "Şah İsmayıl", "Əmrah", "Lətif şah" və "Valeh-Zərnigar"dır. Bu əsərlərdə qəhrəmanlar öz sevgililərinə qovuşmazdan əvvəl başqa qızlara söz verirlər.[18]

Azərbaycanda tarixən çoxarvadlılığın yayılması İslam dinində dörd arvada icazə verilməsi ilə bağlıdır. Ancaq əsasən Azərbaycanda ikiarvadlılıq yayılmışdır. Dindar və imkanlı şəxslərdən başqa orta səviyyəli və yoxsul ailələr arasında ikiarvadlılığın yayılması birinci evlilikdə övladın olmaması və ya qız övladının olması ilə bağlı idi. İkinci arvad gəlin gələndən sonra evdə iki qadın arasında davalar baş verir, bəzi hallarda birinci qadın boşandığı üçün evlilik yenidən təkarvadlılığa çevrilirdi.[18]

Keçmişdə çoxarvadlılıq həmçinin levirat adəti ilə bağlı idi. Kişi qardaşı vəfat etdikdən sonra onun arvadı ilə evlənir və uşaqlarına sahib çıxırdı. Adət buna yol verdiyi üçün insanlar bu hallara pis baxmırdı.[18] Etnoqraf Qiyasəddin Qeybullayev bu məsələnin həm də varlı ailələrdə varidatın bölünməsinin qarşısını almaq məqsədi güddüyünü qeyd etmişdir.[19]

Siğə nikahları isə kişinin bir qadınla müəyyən bir vaxt üçün birlikdə yaşaması üçün bağlanırdı. Kişi siğədən doğulmuş uşağı kənar yerdə saxlayır, belə uşaq təhqiredici adlarla adlandırılırdı. Azərbaycanın mütərəqqi şair və yazıçıları belə nikaha qarşı çıxmışdır.[18]

  • İnnabı rəng bizə məxsusdur. Ə. Əzimzadə
    İnnabı rəng bizə məxsusdur. Ə. Əzimzadə
  • Qız dünyaya gəlib. Ə. Əzimzadə
    Qız dünyaya gəlib. Ə. Əzimzadə
  • Köhnə arvad və təzə arvad. Ə. Əzimzadə
    Köhnə arvad və təzə arvad. Ə. Əzimzadə

Ədəb[redaktə | mənbəni redaktə et]

Saray ədəbi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı vəziri Çandarlı Əli Paşa klassik İslam saray yaşayış ədəbini azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi.[20]

Səfəvi imperiyasında saray mərasimi (səlahiyyətlilərin və rütbəlilərin münasibətlərinin açıq şəkildə nümayiş olunduğu bütün növ rəsmi, normativləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqələr[21]) Azərbaycan türk dilində aparılırdı. Qızılbaşların müharibə şüarı türk dilində "Qurbanı olduğum, ey mənim mənəvi rəhbərim və sahibim" idi.[22] Şah I Abbas italya səyyahı Pietro della Valleni Azərbaycan dilində "xoş gəldi, səfa gəldi" sözləri ilə qarşılamışdır.[23] Bu ifadə qonaqları qarşılamaq üçün Azərbaycan türkləri tərəfindən hələ də geniş istifadə edilir.[24] Səfəvi dövlət kitabçasının müəllifi Mirzə Nəqi Nasiri münşi əl-məmalikin xarakteristikalarını təsvir edərkən türk dili bilgisini vurğulayır.[25]

Süfrə ədəbi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan ailəsi. Abbas Hüseyn

Süfrədə qadınlar və uşaqların kişilərdən ayrı oturması adəti mövcuddur. Süfrədə oturma sırası iyerarxiyanı təyin edən xüsusiyyətdir. Qocalar və hörmət sahibi şəxslərə ortaya, ən yaxşı yerə oturar. Daha çox yayılmış adətə görə, kişilər yemək yedikdən sonra qadınlar üçün ayrıca süfrə açılar. Bu süfrəyə cavan qız və gəlinlər xidmət edər. Kişi süfrəsinə xidmət edən oğlanlar üçün ayrıca süfrə açılar.[26]

Normal bir süfrədə riayət edilməsi vacib olan qaydalar vardır. Bunlardan ən vacibi insanların süfrədə oturacağı yerin bəlli olmasıdır. Bütün ailə bir yerdə oturanda isə ailənin böyüyü başda oturar. Ailə böyüyü süfrəyə oturmadan balacalar oturmaz. O, yeməyə başlamadan da yeməzlər. "Su kiçiyin, süfrə böyüyün" atalar sözü Azərbaycan süfrəsində tam olaraq icra edilir.[26]

Süfrədə yemək yeyərkən danışılmaz. Yemək sakitcə yeyilər, böyüklər masadan qalxmadan qalxmazlar və masadan qalxarkən şükür edilər. Süfrəyə bismillahsız oturub, şükürsüz qalxanlar uğursuz hesab edilər. Çox süfrələrdə azərbaycanlılar adam sayına görə qab qoyarlar. Ancaq Anadoluya yerləşmiş bir qisim azərbaycanlılar rahat olsun deyə və ya iqtisadi çətinliklərə görə, bu qaydanı poza bilərlər. Azərbaycanlıların yeməkləri eyni qabdan bir neçə şəxsin yeməsi üçün uyğun deyildir.[26]

Ziyafət süfrələrində yeməklərin bir qismi əvvəlcədən süfrəyə qoyular. İsti yeməklər sıra ilə gələr. Belə süfrələr yeməkdən çox söhbət məqsədilə açılır. Buna görə də yeməyin təqdimatı və süfrə ədəbi fərqlidir. Süfrəyə eyni səviyyədə insanlar oturar, yaşı çox böyük və kiçik olanlar oturmaz. İnsanlar daha rahat hərəkət edərlər. Ancaq süfrə qonaqları ev sahibindən sonra ayağa qalxıb nitq deyərlər. Nitq həyat şərtləri mövzusunda ümumi bir qiymətləndirmə və ya süfrədə oturanların yaxşı xüsusiyyətləri, dostluqları ilə bağlı ola bilər. Nitqin ünvanlandığı şəxs də nitqə cavab verər. İnsanlar ziyafət süfrələrindəki hal və hərəkətləri ilə qiymətləndirilir və cəmiyyətdə hörmət görür.[27]

Etiket qaydaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanlıların salamlaşması regiondakı digər ölkələr kimi istiqanlı və dostcasınadır. Kişilər əllə, yanaqdan öpərək salamlaşır. Qadınlar qucaqlaşaraq və sol yanaqdan öpərək salamlaşır. Azərbaycan qadınları öz aralarında əllə salamlaşmır, ancaq tanımadıqları adamlarla belə salamlaşa bilərlər. Kişilər qadınlarla salamlaşarkən qadınların əvvəl əl uzatmasını gözləməlidirlər, əllə salamlaşanda isə zərif olmalıdırlar. Salamlaşandan sonra şəxsin ailəsi, sağlamlığı və işləri barəsində soruşulur. Əgər şəxslər eyni yaşdadırsa, yalnız adları ilə bir-birinə müraciət edə bilərlər. Əgər yaxınlıq yoxdursa, müraciət edərkən adı ilə birlikdə "bəy" və ya "xanım" sözləri istifadə edilir. Gənclər qocalara yaxınlaşıb salamlaşmalıdır.[28]

Azərbaycanlılar ad günləri, toy və yubileylər zamanı bir-birinə hədiyyə verir. Azərbaycan mədəniyyətində hədiyyənin qiymətindən daha çox onu fikirləşmək daha vacib hesab edilir. Hədiyyəni qəbul etməzdən əvvəl ən azı iki dəfə imtina etmək adəti var. Hədiyyə alınarkən hədiyyənin çox böyük olduğu və hədiyyə verənin çox əziyyət çəkdiyi qeyd edilir. Azərbaycanlının evinə qonaq gələrkən ev sahibəsinə gül və ya tort gətirmək lazımdır. Qonaqpərvərliyə balaca hədiyyə ilə cavab vermək nəzakət qaydası hesab edilir. Tək sayda güllər alınmalı, yasda isə cüt rəqəm istifadə olunmalıdır. Hədiyyə alınanda açılmamalıdır.[28]

Azərbaycan yemək etikası kifayət qədər rəsmidir. Yer göstərilənə qədər ayaq üstə dayanılır. Yemək zamanı dirsəklər stola qoyulmur, əllər stolun üzərində saxlanılır. Ev sahibəsi yeməyi gətirir, əvvəl qocalara, sonra qonaqlara və uşaqlara yemək verilir. Yemək zamanı bir şey uzatmaq üçün sağ əl istifadə edilir. Qonaq gələrkən ayaqqabıları çıxartmaq təklif edilərsə, şəpik geyinmək lazımdır. Vaxtında gəlmək çox vacib deyil. Müəyyən olunmuş vaxtdan 30 dəqiqə ərzində gəlmək məqbul hesab edilir.[28]

Adət-ənənə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ənənəvi Azərbaycan yurdu (çadırı)
  • Mərasimlər. Müxtəlif mərasimlər lirik nəğmələr, inam və sınamalar və s. bu kimi janr və ədəbi formalar vasitəsilə icra edilir. Mərasimlər mövsüm (Günəşi çağırma ayini, saya, sucəddim və s.) və məişət (adqoyma, duz ayini, yuğ və s.) mərasimləri olmaq üzərə iki hissəyə bölünür.[29]
  • Köçərilik. Azərbaycanlılar arasında tarixən və qismən müasir dövrdə köçəri (tərəkəmə) və ya yarımköçəri (elat) həyat tərzi keçirən icmaların mədəniyyəti və adət-ənənələridir. Azərbaycanda elatların istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə oba, şenlik, sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, yaylaq və s. daxil idi.[30] Yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir.[31] Köçərilər dəvəçilik, qoyunçuluq, toxuculuq kimi peşələrlə məşğul olublar.[32][33][34]
  • Türkəçarə. Azərbaycanlıların inanclarına və adət-ənənələrinə görə xəstəliklərin müalicəsidir. Vergili türkəçarəçilərin sənəti vergi kimi aldıqlarına inanılır, onların peşələri ustad-şagird yolu ilə öyrədilmir. Bunlara hanıxçılıq, əbəçilik (mamaçalıq), sınıqçılıq, çöpçülük və s. aiddir.[35]
  • Ziyarətgahlar. Azərbaycanlılar tərəfindən ziyarət edilən pir, ocaq və s. müqəddəs yerlər daxildir. Bu yerlər əsasən ayrı-ayrı müqəddəs şəxslərin adları, daş, ağac, su-bulaq, qəbir və s. ilə əlaqələndirilir.[36] Belə yerlərlə bağlı adətlərə misal olaraq dağlara qanlı qurban verilməsi, ölülərin yüksək yerdə dəfn edilməsi, sudan üç daş götürmə adəti misal göstərilə bilər.[37][38][39]

İnanclar[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiyası
Novruz bayramına həsr edilmiş poçt markası
  • Yaradılış inancları. Azərbaycanlıların mifik inanclarına görə dünyanın yaradılması və ilk insanların (əcdadların) məskunlaşmalarını təsvir edir (aləmin yatdığı vaxt, Günəşin övladları, uğuzlar və s.). Qədim bir Azərbaycan əfsanəsinə görə, göylə birlikdə yoxdan var edilən yerin ardınca heyvanlar, bitkilər və insanlar yaradılmışdır. İnsanlar qısa müddət ərzində çoxalıb yerə sığmadıqları üçün bir-birləri ilə mübarizə etməyə başlamışdılar. Bundan sonra başlanğıcda bir olan göy və yer bir-birindən ayrılmışdır.[40]
  • Təqvim inancları. Azərbaycanlılarda ilin müxtəlif vaxtlarının adlandırılması ilə bağlı yayılmış inanclardır (qarayaz, quyruqdoğdu, Kiçik Çillə və s.). Xalq arasında yayılmış inama görə, təzə ilin necəliyi, yaxşımı, pismi olacağı, məhz adlandırıldığı heyvanın xasiyyəti, əlaməti ilə bağlıdır. Məsələn, il ilan üstündə təhvil olanda deyirlər ki, havalar isti, quraqlıq keçəcək, münasibətlər normal olmayacaq. Dovşan ilində məhsul bol olur, əjdaha (timsah) ilində çoxlu yağış yağır, donuz ilində havalar sərt keçir və s.[41]
  • Ovçuluq inancları. Azərbaycanlıların mifik inanclarına və adət-ənənələrinə görə ovçuluqla bağlı inanclar, ov zamanı icra edilən rituallardır. Azərbaycan ovçuluq inanclarına görə, ovçular həm fiziki, həm əxlaqi baxımdan təmiz olmalı, ova çıxan adam haram yeməməli, yalan danışmamalı və pislik etməməlidir. Azərbaycan inanclarına görə ovçu ovun qəlbini özü yeməlidir.[42] Buna səbəb ovun sürətini və gücünü əldə etmək ola bilər.[43] Ovlanan heyvanın başı və dərisi onu ovlayan ovçuya verilər.[44] Zəngəzur folkloruna aid bir şeirdə ov ətinin satılmaması qaydası qeyd edilir.[45] Digər qaydalar ov ətinin içki ilə içilməməsi, ovdan qayıdarkən rastlaşılan hamıya ovdan pay verilməsi, ovçu sayılan ov quşlarına güllə atılmamasıdır.[43]
  • Sehr. Fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklindədir. Köhnə dövrün azərbaycanlıları qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu içirdirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın.[46]

Simvolizm[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rənglər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nişanlı qızın qırmızı şalı
  • Ağ. Azərbaycan nağıllarında yaxşı heyvanlar həmişə ağ rəngdə olur. Buna misal nağıllardakı ağ quşlar və ilanlardır. Ağın xoşbəxtlik rəmzi olması bir nağılın "ağ günlər" ifadəsi ilə bitməsindən bəlli olur. Ağın şər qüvvələri təmsil etməsi sadəcə ağ divlərdə müşahidə edilir.[47] Ağ rəngin yas paltarı rəngi olaraq istifadə edilməsi adəti tarixən Azərbaycanda (məsələn, Naxçıvanda) olmuşdur. Yasdan çıxdıqdan sonra ağ paltar geyilməzmiş. Ağ rəng matəm rəngi hesab edildiyinə görə bəzi Azərbaycan rayonlarında yatan uşağın üstünə ağ örtük örtməzlər. Qafqazda yaşayan qumuq və qaraçaylı kimi türk xalqlarında da ağın yas rəngi kimi roluna rast gəlinir. Azərbaycan dilində "ağ yalan", "ağ böhtan", "üzümü ağ elədin" ifadələri vardır.[48]
  • Göy. Türk xalqlarında, o cümlədən Azərbaycan türklərində göy rəng şənlik, sevinc, şad xəbərin rəmzidir. Buna səbəb göy rəngin adını Tanrı məkanı Göydən alması ilə bağlıdır.[49]
  • Qara. Azərbaycan nağıllarında şahların yasında şəhər sakinlərinin geydiyi rəngdir. Bəzi nağıllarda yas olduğunu bildirmək üçün şəhərin yuxarısından qara bayraq asılır. Azərbaycan məsəllərində də uğursuzluq qara rənglə əlaqələndirilir ("Qara xəbər tez yayılar"). Qara rəngli heyvanlar da şər qüvvələri təmsil edir. İstisna qara atdır. Çünki köçəri türklərdə at vacib heyvan olub. Qara at ya qəhrəmanı xilas edir, ya da ona çətin tapşırıqda kömək edir.[50]
  • Qırmızı. Qırmızı rəng sağlamlıqla əlaqələndirilir.[51] Rəngin tanınma, tanıtma xüsusiyyəti vardır. Nişanlılar tanınmaq üçün qırmızı paltar geyinərdi. Oğlan evindən qıza qırmızı don gələrdi, qız da oğlan üçün qırmızı köynək tikərdi. Qız evlənəndə qırmızı duvaq örtərdi.[52]
  • Qızılı və gümüşü. Bu rənglər həm birlikdə, həm ayrı-ayrı istifadə edilir. Qızılı və ya gümüşü saç qəhrəmanın gözəlliyini bildirir. Buna nümunə olaraq, Üç bacı nağılında saçları yarı qızılı, yarı gümüşü olan qız-oğlan əkizinin doğulmasıdır. Bu rəng kombinasiyası sarayın, pilləkənlərin və fəvvarənin gözəlliyini bildirmək üçün də istifadə edilir.[53]
  • Sarı. Rəng xəstəlik, quraqlıq, qıtlıq, xəbislik, bədlik ilə əlaqələndirilir.[51][54]
  • Yaşıl. Bu rəng təbiətin və həyatın simvoludur. Azərbaycan nağılında yaşıl muncuq yeməklə hamilə qalınması yaşıl rənginin məhsuldarlıq (balavermə) ilə əlaqəsini göstərir. Azərbaycan folklorunda yaşıl rəngin mənasını başa düşmək üçün türk köçərilərinin yaşadığı ərazilərin təbiətində yaşıl və sarı təzadını başa düşmək lazımdır.[51]

Saylar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Üç. Çətin doğum zamanı qadının başı üstündə daş və ya başqa əşyalar 3 dəfə bir-birinə vurulur. Uşağın qırxı çıxanda çimizdiriləndə (Azərbaycan duz ayini) xüsusi ayin mahnısı oxunulur və uşağın başından 3 dəfə su axıdılır. Azərbaycan nağıl və dastanlarında evləcək qız və oğlanlar bir-birinə 3 sual verir və bir-birini 3 dəfə sınayırlar. Gəlin ata evindən yola salınarkən başına 3 dəfə duz dolandırılır və gəlin ocağın başına 3 dəfə fırlanır. Dəfndən sonra 3 gün boyunca mərhumun yaxınlarının evi ziyarət edilir və onun üçü (ölümün 3-cü günündə qeyd edilən hüzr mərasimi) verilir.[55]
  • Yeddi. Məişət mərasimlərində 7 sayına müraciət özünü evlənən qız üçün 7 oğul istənilməsində göstərir. Övladı olmayan qadın 7 qəbirdən torpaq götürüb, su qatır və bu suda çimir. Xəstələnən uşağa 7 qapının cəftə suyu dadızdırılır və 7 həyətdən 7 çöpün tüstüsü uşağın burnuna tutulur. Ölənin yeddisi (ölümün 7-ci günündə qeyd edilən hüzr mərasimi) keçirilir.[56]
  • On üç. "On üç nəhsdir, düşər-düşməzi olar" deyilməsi onu göstərir ki, bu say bəzən insanlara uğur, bəzən uğursuzluq gətirir.[57]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Caferoğlu, 1956. səh. 66-67
  2. ↑ Царевич и лягушка // Фольклор Азербайджана и прилегающих стран. 1. Баку: Изд-во АзГНИИ. Азербайджанский государственный научно-исследовательский ин-т, Отд-ние языка, литературы и искусства (под ред. А. В. Багрия). 1930. 30–33. 2022-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-17.
  3. ↑ Челеби Э. Описание крепости Шеки/О жизни племени ит-тиль // Книга путешествия. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника ХVII века). Вып. 3. Земли Закавказья и сопредельных областей Малой Азии и Ирана. Москва: Наука. 1983. 159. 2023-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-17.
  4. ↑ Togan, 1981. səh. 282
  5. ↑ Birgül Açıkyıldız. The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. — New-York: I. B. Tauris & Co Ltd, 2014. — С. 191. — ISBN 9781784532161.
  6. ↑ Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre.
  7. ↑ Магомедханов, 2008. səh. 37
  8. ↑ Minahan, James B. Tat // Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia. — ABC-CLIO, 2014. — P. 261. — ISBN 9781610690188.
  9. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  10. ↑ Javadi, Hasan, "BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA", in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 18 March 2023.
  11. ↑ 1 2 3 "NASIHATLAR OF ABBAS KULU AGHA BAKIKHANLI. Audrey L. ALTSTADT | Central Asian Monuments | Edited by H. B. Paksoy | CARRIE Books". Vlib.iue.it. 2019-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-02.
  12. ↑ Этнопсихологический словарь. — М.: МПСИ. В.Г. Крысько. 1999 (англ.).
  13. ↑ История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 274.
  14. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 354-355
  15. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 360
  16. ↑ 1 2 3 4 5 И. М. Джафарзаде, Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Семья и семейный быт / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 131–142.
  17. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 364
  18. ↑ 1 2 3 4 Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 367-369
  19. ↑ Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycanlılarda ailə və nikah. Bakı. 1995. səh. 429.
  20. ↑ İnalcık, 2011. səh. 121
  21. ↑ Stollberg-Rilinger, Barbara, "Court ceremonial", in: Encyclopedia of Early Modern History Online, Editors of the English edition: Graeme Dunphy, Andrew Gow. Original German Edition: Enzyklopädie der Neuzeit. Im Auftrag des Kulturwissenschaftlichen Instituts (Essen) und in Verbindung mit den Fachherausgebern herausgegeben von Friedrich Jaeger. Copyright © J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung und Carl Ernst Poeschel Verlag GmbH 2005–2012. Consulted online on 30 June 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-early-modern-history-online/court-ceremonial-COM_020904 Arxivləşdirilib 2023-06-30 at the Wayback Machine>
  22. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 5
  23. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 7
  24. ↑ ‘Language and Translation at the Safavid Court’. Hilâl, 8 April 2022. https://doi.org/10.30687/978-88-6969-592-6/001. (page 10)
  25. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 10
  26. ↑ 1 2 3 Kartari, 1986. səh. 339-340
  27. ↑ Kartari, 1986. səh. 341
  28. ↑ 1 2 3 "Exploring The Cultural Tapestry Of Azerbaijan". globalvisacorp.com. June 30, 2017. 2024-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-01.
  29. ↑ Qalib Sayılov. "MƏRASİM FOLKLORUNUN JANR SPESİFİKASI". AMEA Folklor İnstitutu (Azərbaycan).
  30. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 23-26
  31. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 76-78
  32. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 277-278
  33. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 228-229
  34. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 446
  35. ↑ NÜBAR HƏKİMOVA. "AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TƏBABƏTİ İLƏ BAĞLI İNANCLAR SİSTEMİ" (az.). AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017.
  36. ↑ TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ İLƏ BAĞLI İNAM YERLƏRİ: PİRLƏR (Naxçıvan şəhəri materialları əsasında). Asəf ORUCOV
  37. ↑ Türklerde Dağ Kültü Inancı Ve Altay, Tıva Ve Şor Destanlarında Dağ (Seniha Sönmez). Balıkesir, 2008.
  38. ↑ İRAN TÜRKLÜĞÜNDE GELENEKSEL TÜRK İNANÇLARININ ETKİ VE İZLERİ. Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks. Yrd. Doç. Dr. Mousa RAHIMI.
  39. ↑ TÜRK KÜLTÜRLÜ HALKLARDA AHIR ÇERŞEMBE’NİN MİTOLOJİK MUHTEVASI. Yaşar Kalafat
  40. ↑ Türk Mitolojisinin Ana Hatlari. Yaşar Çoruhlu, 2002. 237 səhifə
  41. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 421
  42. ↑ Celilova, 2019. səh. 62
  43. ↑ 1 2 Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh. səh 97–98.
  44. ↑ Celilova, 2019. səh. 77
  45. ↑ Celilova, 2019. səh. 65
  46. ↑ Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
  47. ↑ Agirel, 2009. səh. 95
  48. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 354
  49. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 361
  50. ↑ Agirel, 2009. səh. 92-93
  51. ↑ 1 2 3 Agirel, 2009. səh. 96-97
  52. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 356-357
  53. ↑ Agirel, 2009. səh. 99
  54. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 359
  55. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 365-367
  56. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 370-371
  57. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 375

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Avcılık İnanç Ve Ritüellerine Bakış. Aynur Celilova. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 2019, Cilt 5, Sayı 8, s. 62–86
  • Agirel, S. (2009). Colour Symbolism in Turkish and Azeri Folk Literature. Folklore, 120(1), 92–101. http://www.jstor.org/stable/40646493 Arxivləşdirilib 2022-11-04 at the Wayback Machine
  • Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 544 səh.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  • Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Kartari, A. (1986). Azeri ve Fırat Havzası Mutfak Kültürlerinin Karşılaştırmalı İncelemesi. Belleten, Türk Folkloru Yayınları, İstanbul.
  • Caferoğlu, Ahmet. Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı (türk). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1–4. 1956.
  • Магомедханов М.М. Дагестанцы: Этноязыковые и социокультурные аспекты самосознания. Москва: ООО "ДИНЭМ", 2008. – 272 с.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
  • Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.

Əlavə oxu[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Alan, S. (2023). AZERBAYCAN TÜRKÇESİ DEYİMLERİNDE SAYGI VE SAYGINLIK ELDE ETME (ESKİ TÜRKÇE PARALELİNDE) . Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 13 (1) , 24–54 . DOI: 10.55179/dusbed.1104042
  • Büyükokutan Töret, A. (2017). AZERBAYCAN TÜRKLERİ ATASÖZLERİNİN SOSYAL KONTROL MEKANİZMASINI SAĞLAMA İŞLEVİ . Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 10 (1) , 197–208 . DOI: 10.17218/hititsosbil.293023
  • Ganiyeva, F. (2021). AZERBAYCAN’IN GELENEKSEL KÜLTÜRÜNDE ETNİK BİR İŞARET OLARAK MİSAFIRPERVERLİK. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14(35), 956-967. https://doi.org/10.12981/mahder.933966
  • Yakar, Ü. (2018). 1920–1930 Yıllarında Azerbaycan’ın Milli ve Manevi Değerlerine Karşı Sovyet Rusya Tarafından Yürütülen Asimilasyon Siyaseti . Vakanüvis — Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi , 3 (1) , 306–325 . DOI: 10.24186/vakanuvis.415885
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_milli-mənəvi_dəyərləri&oldid=7590270"