Azərbaycan mədəni təsiri

Azərbaycan Respublikasının BMT-ə üzv olmasının 25 illiyi münasibətilə hədiyyə edilmiş "Düşüncələrimiz və istəklərimiz" əsəri. Heykəltəraş Səlhab Məmmədov. Cenevre.

Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
Mədəni təsir Assimilyasiya Ksenofiliya
Azərbaycanlıların icmaları
Azərbaycan Naxçıvan Dağlıq Qarabağ icması Ermənistan Qərbi Azərbaycan İcması Dağıstan Gürcüstan İran Türkiyə Diaspora
Azərbaycanlı etnoqrafik qruplar və tayfalar
Ayrım Bıçaqçı Baharlı Bayat Cavanşir Əfşar Kəngərli İyirmidördlər Qacar Qaradağlı Qaragözlü Qarapapaq Müqəddəm Nəfər Padar Şahsevən
Tarixən Azərbaycan dilini danışan xalqlar
Axısqa türkü Avar Ağul Dargi Azərbaycan kürdü Ləzgi Qaraçı Rutul Saxur Şahdağlı Udin Tabasaranlı Talış Tat
Azərbaycan dilinin dialektləri
Aynallu Əfqanıstan qızılbaşcası Əfşar Qaşqay Səlcuq Sonqur Keçid dillər Hibrid dillər
Tarixən Azərbaycan dilinin danışıldığı dövlətlər
Qaraqoyunlular Ağqoyunlular Səfəvilər Osmanlılar Əfşarlar Xanlıqlar Qacarlar

Azərbaycan mədəni təsiri — Azərbaycan linqvistik və mədəni mühitinin təsir dairəsinin inkişaf tarixi, Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif bölgələrdə və xalqlarda oynadığı rol.

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir. Bakı mərkəzli Azərbaycan ziyalıları yaratdıqları "mədəniyyət məhsulları"nın Mərkəzi Asiya çöllərindən İstanbula, tatarların vətəni Mərkəzi Volqadan İrana qədər yayılması potensialını görürdülər. Azərbaycanlılar aktiv şəkildə Rusiya imperiyası, İran və Osmanlıda baş verən inqilabları və daha sonra baş verən islahatları izləyir, şərh edir və bu inqilab və islahatlarda aktiv iştirak edirdilər. Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.

Arxa plan

Regionda erkən türk-İslam təsiri

Səlcuq sultanı II Qılınc Arslan Taksara (Aksaray) şəhərində yenidənqurma edərkən Azərbaycandan alim, sənətkar və tacirləri çağırmış və onları burada qalmağa məcbur etmişdir. Xüsusilə Səlcuq türkləri Qafqazı işğal etdikdən sonra İslam təsiri Gürcüstanda və Ermənistandakı xristianların mədəniyyət və adətlərinə nüfuz etmişdir. Xaçın knyazı Həsən Cəlalın hakimiyyətini göstərmə üsulları İslam adətləri və titulları ilə edilirdi. Bu, xüsusilə, onun tikdirdiyi əsas abidə olan Gəncəsər monastırında ortaya çıxır. Gəncəsərin günbəzindəki Həsən Cəlal təsvirinin ayaqlarının çarpaz şəkildə təsvir edilməsi Səlcuq sarayında gücün təsvir edilməsinin əsas vasitəsi idi.

XII əsrin sonu—XIV əsr erməni abidələrində İran və türk memarlığına xas olan müxtəlif üslub və bəzək elementlərini görmək mümkündür. Bunların arasında Gəncənin yaxınlığında tikilmiş üç kilsədən ibarət qeyri-adi bir qrup xüsusilə maraqlıdır.

Türklərin "Danışməndnamə" və "Kitabi-Dədə Qorqud", Bizansın "Digenes Akristes" və ermənilərin "Sasunlu David" kimi bir çox orta əsrlər dastanları mədəni ikiliyi təmsil edən qəhrəmanlarla doludur. Bu da göstərir ki, ermənilər, bizanslılar, gürcülər və türk-fars müsəlmanlar üçün mədəni ikilik öz sosial mühitlərini başa düşməyin bir parçası idi.

Elxani dövründə İslamı qəbul etdikdən sonra monqolların əksəriyyəti farslara deyil, mədəni cəhətdən daha yaxın olduqları türklərə assimilyasiya olunublar. Monqollardan sayca çox olan və müsəlman olan türkmənlər ortaq köçəri həyat tərzinə görə monqolları tez bir zamanda öz içlərində itirdilər. Əslində monqolların islamlaşması türkləşmənin cəhətlərindən biri idi. Hülakü xanın vəziri Nəsirəddin Tusi türk və monqol dili və yazısına, monqol və şərq türklərinin adət, mədəniyyət və ənənələrinə tamamilə vaqif olmuş, onun oğlu da tamamilə türkləşmişdir. Əslən yəhudi olan, vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin və oğullarının danışıq dili türk dili idi. O, monqol dilini də mükəmməl bilmişdir. Əsərləri müasir dövrə ərəb və fars dilində çatsa da, türk və monqol dillərində yazmağı da bilmiş, türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. Rəşidəddin və oğlu Qiyasəddinin qızları türk dilində "xatun" ləqəbi daşımış, Rəşidəddinin nəvələrindən biri Artuq adlandırılmışdır.

• 
  Kəlbəcərin Gəncəsər monastırında Həsən Cəlal təsviri. Səlcuq sarayında gücü təmsil edilən oturma şəkli təqlid edilib.
• 
  Türk geyimləri olan şərbuş (papaq) və qaba geyinən fiqur. Zemo Krihi kilsəsi. Gürcüstan.

Tarixi

Həmçinin bax: Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti və Azərbaycanlılaşma

Orta əsrlər

Həmçinin bax: Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri və Azərbaycan–Çağatay ədəbi əlaqələri

Həbibinin təsviri. Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin binasının pəncərəsində

XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. 1562–1844-cü illərdə mövcud olmuş İlisu sultanlığının əhalisi isə ağır bir şəkildə Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdı. İlisu sultan və bəylərinin bir hissəsi saxur, bir hissəsi türk-azərbaycanlı mənşəli idi.

XV əsrin axırlarında artıq Dağıstanın Dərbənd şəhərində Azərbaycan əhalisi formalaşmışdır. Əsrlər boyunca azərbaycanlılardan ayrı yaşayan Dağıstan azərbaycanlıları nəinki öz etnolinqvistik kimliklərini saxlayıblar, həmçinin öz qeyri-türk qonşularını (ərəblər, müsəlman-tatlar, tabasaranlılar) assimilyasiya ediblər. Həmçinin Dərbənddə və Dağıstanın digər şəhərlərində yaşayan farsların Azərbaycan dilini mənimsəməsi və sonradan onların kimlik şüurunun dəyişməsi nəticəsində azərbaycanlıların sayı artmışdır. Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib. Dağıstan antropoloqu Maqomedxan Maqomedxanovun fikrincə Azərbaycan dili bölgənin insanlarına maddi qazanc, mədəni ehtiyacların ödənilməsi, həmçinin kreativ və mənəvi ilham verib.

Azəri-türkmən şair, nəqqaş, münşi (bürokrat), sufi şeyx və qələndərlər Osmanlıda, uclardaki (kənar vilayətlər) Osmanlı türk mədəniyyətinin formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Bunlar arasında Xoylu Abdal Musa, Şair Nəsimi, Həbibi, Füzuli, Ruhi, İdris Bitlisi, Nəqqaş Osman və Loğman kimi ustadlar vardır.

Azərbaycan türklərinin Türk dünyası ilə əlaqələrini zəiflədən amillərdən biri də Səfəvilər dövründə onların şiəliyə bağlılığıdır. XV əsrin ortalarından sonra şərqdən Osmanlı imperiyasına savadlı şəxslərin köçü baş vermişdir. Bu şəxslər arasında çoxluğu farslar və fars dilində danışan azərbaycanlılar təşkil edirdi. Şah İsmayılın dövründə yaranan sarsıntı Osmanlıya çox sayda savadlı miqrantların getməsinə səbəb olmuşdur.

XVI–XVII əsrlərdə ərəb dili və yazısı ilə birlikdə Azərbaycan dili və mədəniyyəti də Tabasaran elinə getdikcə sürətlənən tempdə daxil olmuşdur. Bunun sübutu ərəb ədibi Hacı Məhəmmədin azərbaycan dilində yazdığı şeirlərdir. XVIII əsrin sonlarında tat mədəniyyəti qonşu Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə çox bənzəyirdi, tatlar üçün dilləri yeganə fərqləndirici tat mədəniyyət elementi idi. Tatların mədəniyyəti əsrlər boyunca Azərbaycan və digər mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində İran və türk elementləri və adət-ənənələrinə malik qarışıq mədəniyyət olmuşdur. Tatlarda xalçaçılıq, qabartma, xatəmkarlıq kimi ənənəvi türk sənətləri yüksək səviyyədə inkişaf edib və mühüm tat sənətləri hesab olunur. Azərbaycanlılarla uzun müddət əlaqə saxlamaları nəticəsində əkinçilik metodları, mətbəx və musiqi kimi, hər iki mədəniyyətin paylaşdığı bir çox mədəni xüsusiyyətlər mövcuddur. Tatların, bir neçə istisnadan başqa, Azərbaycan folklorundan fərqli olan folkloru yoxdur. Müasir Azərbaycan folkloru onlarda müəyyən dərəcədə inkişaf edib.

XIX əsr

Azərbaycan şairi Mirzə Məhəmməd Tağı Qumrinin heykəli

Elize Reklüyə görə, azərbaycanlılar Qafqazda mədəniyyəti yayanlar olaraq qəbul edilir. XIX əsrdə Qafqazda bir çox müsəlman etnosları arasında kifayət qədər intensiv şəkildə etnik kimliyin dəyişilməsi prosesi gedirdi. Rəsmi Çar Rusiyası statistikasında kürdlər, tatlar, talışlar, saxurlar və ləzgilər çox vaxt "türklər" və ya "Azərbaycan tatarları" adlandırılırdı. Başqa sözlə desək, azərbaycanlıların etnik üstünlük təşkil etdiyi bölgələrdə azsaylı etnik qrupların assimilyasiyası təbii bir proses olaraq gedirdi.

Tiflis şəhərinin Azərbaycan, erməni və fars dillərindəki mədəni mübadilə üçün oynadığı, stimulverici rol tədqiqatçılar tərəfindən uzun müddətdir ki, qəbul edilir. Sayat Novanın (1712–1795) erməni, gürcü və Azərbaycan dillərində yazdığı poeziya Qədim Tiflis küçələrindəki çoxdilli ədəbi yaradıcılığın sadəcə ən yaxşı bilinən nümunələrindən biridir.

Dərbənd tarixən Bakının bir növ "mədəniyyət peyki" olub. Cənubi Dağıstanla Azərbaycan arasında sıx iqtisadi və mədəni əlaqələr Dağıstan azərbaycanlılarının, ləzgilərin, saxurların, rutulların, dağ yəhudilərinin Bakının həyat tərzinə diqqət yetirməyə başlamasına səbəb olub. Bəlkə də buna görə, digər Dağıstan şəhərlərindən fərqli olaraq, Dərbənd bu gün də ümumi Azərbaycan dili və mədəniyyət-məişət ab-havasını qoruyub saxlamaqda davam edir. 1870-ci il məlumatına görə, Dağıstanın dağ yəhudiləri əsasən Azərbaycan mədəni dəyərlərini və həyat tərzini mənimsəmiş, hətta tat tərcüməsi və azəri melodiya ilə mərasim duaları oxumuşdur.

Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimlərini mənimsəyiblər. Azərbaycanlılarla bir yerdə yaşamaq, Azərbaycan ərazisinə miqrasiya, ticarət və iqtisadi əlaqələr Azərbaycan dilinin ləzgilər arasında geniş yayılmasına səbəb olub. Ənənəyə görə, türk (Azərbaycan) dili və türk yazısı ləzgilərin mədəni həyatında hakim mövqe tuturdu.

Uzun əsrlər boyu talışlarla azərbaycanlılar arasında mədəni yaxınlaşma baş vermiş, eləcə də talış dilinin ərazisinin daralması müşahidə edilmişdir. Xalq əfsanələri göstərir ki, talış əhalisi vaxtilə Qızılağaca qədər yayılıb və hələ 1830-cu illərdə Lənkəranın çox şimalında talış dilində danışılırmış. Azərbaycanlılarla sıx iqtisadi və mədəni əlaqələrin olması, onların uzunmüddətli və davamlı olaraq Talış ərazisinə girməsi talışlar arasında ikidilliliyin yayılmasına səbəb olmuş, talışlar Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır. Bu, ən çox ticarət yollarında yerləşən talış kəndlərində, hər yerdə Azərbaycan dili nitqi eşidilən, iri bazarı olan kəndlərdə nəzərə çarpırdı. Lənkəran sakini talışlar azərbaycanlıların böyük təsirinə məruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, onların ailələrində talış dili danışılırdı.

Gürcülərin subetnik qrupu olan tuşlar (tuşetilər) uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları qonaqpərəstlik münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu. Dargilər də uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3–4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.

Azərbaycan kürdləri ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi. Kürdlər azərbaycanlıların məscidlərində dua edir, sovet dövründən başlayaraq vəfat edən yaxınlarını azərbaycanlıların qəbirstanlıqlarında basdırır, onlarla eyni qəbir daşı qoyurdular.

Maarifçilik və inqilab dövrü

Həmçinin bax: Azərbaycan milli oyanışı

Aşıq-Qərib tamaşasında aktyorlar truppası. Dağ yəhudiləri teatrı, Dərbənd. 1984-cü il.

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir. Bakı mərkəzli Azərbaycan ziyalıları yaratdıqları "mədəniyyət məhsulları"nın Mərkəzi Asiya çöllərindən İstanbula, tatarların vətəni Mərkəzi Volqadan İrana qədər yayılması potensialını görürdülər. Azərbaycanlılar aktiv şəkildə Rusiya imperiyası, İran və Osmanlıda baş verən inqilabları və daha sonra baş verən islahatları izləyir, şərh edir və bu inqilab və islahatlarda aktiv iştirak edirdilər. Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular. Beləliklə, azərbaycanlıların Qafqazda başlatdıqları mədəni renessans bütün Türk dünyasını (Türkiyə, Krım, Volqa-Ural, Azərbaycan və Türküstan) əhatə edirdi. Bu regionlar arasındakı əlaqələrdə azərbaycanlılar vacib yer tuturdu.

İran inqilabından xüsusi ümidli olan Azərbaycan ziyalıları təklif etdikləri islahatçı fikirlər üçün İran cəmiyyətinin uyğun olduğunu fikirləşirdilər. Hər iki bölgənin mətnləri, mədəni inkişaf hadisələri və siyasi ideologiyaları sərhədin o biri tərəfindəki əhaliyə çatır, bu da hər iki cəmiyyətdə inkişaf edən islahat siyasətinə həm təsir edir, həm də bir-biri ilə toqquşurdu. İki Azərbaycan cəmiyyəti İranda məktəblərin və oxu evlərinin açılmasında iştirak etmişdir.

Sovet İttifaqına daxil olmaq Azərbaycan islahatçılarına nəinki vətənlərində çoxdan gözlənilən nüfuzu qazandırdı, həm də öz mədəni və sosial islahatlar brendlərini İrana ixrac etmək və Mərkəzi Asiyada təbliğ etmək üçün çoxdan arzuladıqları nüfuzu təmin etdi. Birinci və 1924-cü ildə Özbəkistan SSR yaradılana qədər tək türk-müsəlman Sovet Sosialist Respublikası ola Azərbaycan SSR bir növ Sovet İttifaqının həm daxili müsəlman əhalisinə, həm də müsəlman qonşularına təqdim etdiyi tərəqqi və inkişaf modeli idi. 1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər.

Azərbaycan ziyalıları 1920-ci illərdə öz respublikalarının kiçik xalqları üçün yazı və dərs vəsaitlərinin yaradılmasına, qeyri-azərbaycanlı əhali üçün milli məktəblərin açılmasına, müxtəlif dillərdə qəzet və jurnalların nəşrinə başladılar.

Dil

İnkişaf etdiyi ərazi

Osmanlı-Məmlük müharibə səhnəsi. Şükru Bitlisinin "Səlimnamə" əsəri

Fuat Köprülü qeyd edir ki, hal-hazırda Azərbaycan dili adlandırılan türk ədəbi dialekti tarixən Xorasandan Anadoluya, Qafqazdan Bağdada qədər yayılmışdı. Qərbi Anadolu (Osmanlı) türk dili ilə Azərbaycan dili arasındakı sərhəd XIV əsrin II yarısında görülməyə başlanmışdır. Məhəmməd Ərgin bu sərhədi Samsun-Sivas-İskəndərun xəttində görür. Kiçik Asiyanı 2 hissəyə bölən bu xəttin şərq hissəsi Azərbaycan dilinin dialektlərinin yayıldığı ərazidir. Bəzi müəlliflər Şərqi Anadolunu XIII–XIV əsrlər Azərbaycan ədəbi dilinin beşiyi hesab edirlər.

XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan dili sadəcə Azərbaycanın yox, İran, İraq və qismən Şərqi Anadolunun türklərinin ədəbi dili idi. Azərbaycan ədibi hesab edilən Qazi Bürhanəddin heç bir zaman Azərbaycana ayaz basmamışdı. Azərbaycan ədəbiyyatının digər nümayəndələri olan Mustafa Zərir Ərzurumdan, İzzəddin Həsənoğlu isə Xorasandan idi. Mustafa Zərir "Yusif və Züleyxa" poemasını Suriya və Misir ərazisində yazsa da, əsər Azərbaycan ədəbi nümunəsi hesab edilir.

Dil nöqteyi-nəzərindən baxıldığı zaman İldırım Bəyazid ilə Qazi Bürhanəddin, Fateh Sultan Mehmet ilə Uzun Həsən, Yavuz Sultan Səlimlə Şah İsmayıl Xətai arasında münaqişə sadəcə hərbi-siyasi deyildi. Bu tarixi hadisələrin gedişində Yaxın Şərqin türk etnomədəni ərazisinin iki əsas komponentinin, eləcə də iki türk ədəbi dilinin — Osmanlı və Azərbaycan dillərinin yayılma və təsir sahələrinin sərhədləri müəyyən edilmişdir. XV əsrin əvvəllərində Yavuz Sultan Səlimin Şah İsmayıl Xətai üzərində qələbəsindən sonra Kiçik Asiyanın şərq hissəsi Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdur. Ancaq Osmanlı ədəbi dilinin Şərqi Anadoluda yayılması əsrlər boyunca davam edən bir proses olmuş, bu regionun şairləri Azərbaycan dilində əsərlər yaratmağa davam etmişdir. Məsələn, Şükru Bitlisi yerli Bitlis türkmən ləhcəsində yazılmış "Səlimnamə" əsərini Yavuz Sultan Səlimə təqdim etmişdir. Əhməd Uğur bu əsərin dilini Azərbaycan dili hesab edir. XVII əsr səyyahı Övliya Çələbi isə Şərqi Anadolu və Diyarbəkr türk ləhcələrini əcəm, yəni Azərbaycan dili ilə bənzər hesab edirdi.

İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır. Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılsa da, Xorasanda da Azərbaycan anklavları tapılmışdır. Səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şivəsi azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir. Xorasan türklərinin danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dilləri arasında aralıq dili hesab edilir. Dağıstan dillərinin samur-ləzgi qrupuna daxil olan dillər (ləzgi, rutul, ağul, tabasaran, saxur, udin, Şahdağ xalqları) əhəmiyyətli dərəcədə Azərbaycan türk təsiri altındadır. Qumuq dilində də oğuz (azərbaycanca) təsiri vardır.

Yayılması

İran

Qızılbaş süvarisi, Jan Şarden kitabından

Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi. Saray dilinin Azərbaycan dili olması nəticəsində paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsi təşviq edilirdi. XVII əsrdə İsfahanda hakim şah sülalənin yaşaması və Abbasabad adlı İsfahan şəhərətrafı ərazisində Təbrizdən olan Azərbaycan türklərinin yerləşdirilməsi nəticəsində Azərbaycan dili burada geniş şəkildə danışılırdı. Səyyah Engelbert Kempfer Azərbaycan türkçəsinin bu dili ana dili kimi danışan şahlardan varlılara və görkəmli şəxslərə, şahdan xeyr əldə edən hər kəsə yayıldığını bildirmiş, bu dili bilməməyin ayıb sayıldığını qeyd etmişdir. Avropa missionerləri Azərbaycan türkçəsini daha yaxşı bilmək üçün bu dildə qrammatika kitabları və lüğətlər hazırlamışdılar.

Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan tipi ilə danışırdılar. Qızılbaşların işğal etdiyi Şirvan, Azərbaycan, İraq, Bağdad və İrəvanda iranlılar öz övladlarına türk dilini öyrədirdilər. 1590-cı ilə qədər qızılbaşların Azərbaycandan kənarda bir sıra vilayətləri idarə etməsi (Şirazda dülqədr, Yezddə əfşar, Heratda şamlı) Azərbaycan dilinin yayılmasına təsir edib, deməli, şimali-qərbi İrandan kənardakı qruplar Azərbaycan dilində danışıb. Laristan, Şiraz, Kaşan və Qumda Azərbaycan dilində danışıldığı ilə bağlı tarixi məlumatlar vardır. XVII əsrdə Şiraz və Kaşanda türk dilinin danışılmaması qızılbaşların bu ərazilərdə hakimiyyətdə olmaması ilə izah edilə bilər.

Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş ordunun dili idi, fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı. Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı.

Qafqaz

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib. XVI əsrdə Azərbaycan dili Samur vadisində geniş yayılmış, XIX əsrdə isə bu dil Dağıstanın bütün dağətəyi və aran rayonlarına yayılmış, qumuq və avar dilləri ilə birlikdə ticarət və millətlərarası ünsiyyətin dillərindən biri olmuşdur.

Səfəvilər dövründən başlayaraq Azərbaycan dili talış dilini daha güclü şəkildə sıxışdırmağa başladı. Səfəvi dövrü talış ərazisinin hökmdarlarının çoxu Azərbaycan dilinin yayılmasını və yerli mühitə girməsini könüllü şəkildə təşviq etdi. Vacib talış dairələri Azərbaycan dilinin yayılmasına güclü dəstək verdi. Bu, Azərbaycan dilinin Talışda güclü mövqe tutmasına və təhsil və danışıq dili olaraq istifadə edilməsinə gətirib çıxardı.

Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı işğal etdiksən sonra (XIX əsrin əvvəlləri) Şərqi Zaqafqaziyada Azərbaycan dilinin yayılmasını dəstəkləmişdir. Səbəb yerli yuxarı sinifdə fars dilini Azərbaycan dili ilə əvəz etmək və bölgədə İran təsirini azaltmaq idi. S. A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca (azərbaycanca) öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır." Elize Reklü Cənubi Qafqaz türklərinin dilinin Qafqazda mədəniləşdirici ünsür vəzifəsini yerinə yetirdiyini qeyd edirdi. Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat Nova və Molla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü.

Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular." Azərbaycan dilinin danışılması tabasaranlılar üçün ənənəvi olsa da, müasir dövrdə bu ikidilliliyin yox olması müşahidə edilir.

F. T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi. Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və tuşetilərdə də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir. Saxurlar tarixən bilinən dövrdən daima saxur-azərbaycan ikidilliliyi (hər iki dilin eyni vaxtda bilinməsi) vəziyyətində olmuşdur.

Azərbaycanizmlər

Azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb.

Talış dilində olan bəzi sözlərin qədim türk yazısında qeyd edilməsi Azərbaycan-talış dil əlaqələrinin qədimliyini göstərir. XVIII əsrdə bir çox termin Azərbaycan dilindən tabasaran dilinə keçmişdir. Azərbaycanlılar tabasaranlılarla Orta Şərq ölkələri arasında bir növ vasitəçi rolunu oynamışdır. Elmi tədqiqatlara görə, fars mənşəli bəzi sosial terminlər Cənubi Dağıstana Azərbaycan vasitəsilə keçmişdir. İranda danışılan gilan dili isə İranın şimal-qərbindəki Azərbaycan dialektləri ilə daimi əlaqədə olmuşdur.

XIII əsr alimi Hovhannes Erznkatsinin əsərlərində Azərbaycan mənşəli sözlərə rast gəlinir. "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q. A. Ezov qeyd edir ki, "böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı". Bundan başqa Şərqi Anadolu türkcəsi və Azərbaycan dialektləri ərəbcə və yeni dövr farscadan orta ermənicəyə alınma sözlərin assimilyasiya edilməsində (dilə uyğunlaşdırılmasında) vacib vasitəçi rolunu oynamışdır.

Birbaşa olub-olmamasından asılı olmayaraq osetin dilindəki, mədəniyyətlə bağlı bir çox söz Azərbaycan dilindən keçmişdir.

Folklor və ədəbiyyat

Türk dünyası və İran

XIV–XV əsrlər

Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Misirdə tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.

XIV əsrdən etibarən İran Azərbaycanından və İrandan başqa Cənubi Qafqaz, Şərqi Anadolu və İraqın bəzi hissələrində də Azərbaycan dilində ədəbiyyat yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. XVI əsrə qədər Azərbaycan, Çağatay və Osmanlı ədəbiyyatları coğrafi olaraq bağlı olduğu ərazidə qalmır, bu ədəbiyyatları sevənlər də ancaq ədəbiyyatın ortaya çıxdığı bölgədən olmurdu. Azərbaycan şairləri Nəsimi və Füzulinin Osmanlı ədəbiyyatının inkişafındakı təsiri bunun nümunəsidir. Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi də başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Çağatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı, Türkmən və Çağatay ədəbiyyatları arasında körpü rolunu oynamışdır. Osmanlı dövlətində paytaxtdan uzaq regionlarda, həcc və ticarət yollarında hərəkət edən karvanlar vasitəsilə Osmanlı şairləri ilə Azərbaycan və Şərqi türk şairləri arasında qəzəl və digər nəzm növlərinin bir növ "mübadilə"si aparılmışdır.

Məmlük sultanları və əmirləri türk dilində əsərlər yazdırır və ya ərəb və fars dilindəki əsərləri tərcümə elətdirir, kitabxanalar üçün mövcud olan əsərlərin nüsxələrini hazırlatdırırdılar. Beləliklə, digər türk bölgələri ilə yanaşı Azərbaycanla da intelektə əsaslanan əlaqə var idi. Burci Məmlükləri dövründə (1382–1517) Azərbaycan ədibləri iş və hami axtarışı məqsədilə Məmlük sultanlığına gəlirdilər. Əslən Azərbaycandan olan Dəmirdaş (?-1523) kölə olaraq Məmlük Misirinə aparılmış, burada xəlvətilik sufi təriqətinin Qahirə qolunun (Dəmirdaşiyyə) əsasını qoymuşdur.

Azərbaycanlılar və türkdilli Məmlüklər arasındakı ədəbi mübadilə hələ də alimlər üçün maraqlı tədqiqat mövzusu olaraq qalır. Buna misallardan biri İzzəddin Həsənoğlunun qədim Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi olan şeirinin Məmlük əlyazmasında tapılmasıdır. İlk Azərbaycan şairi olan İzzəddin Həsənoğlunun şeirləri XIV əsrdə Xarəzmdə, Qıpçaq və Misir torpaqlarında oxunurdu, XV əsrdə divanı Anadolu və Azərbaycanda məşhur idi. Səfəvilərin şiəliyi rəsmi din etməsindən sonra Persiya və Azərbaycanın türkdilli şairləri ya Misir və Suriyaya (Məmlük hamiliyində yaşamaq üçün), ya da Osmanlı imperiyasına getdilər.

Sultan Əhməd Cəlayırın (?-1410) və Əbdülqadir Marağainin şeirləri Azərbaycan türkcəsinin Cəlairi sarayında ədəbi dil olaraq istifadə edildiyini göstərir. Əhməd Cəlayırın Azərbaycan dilində əsər yaratması ("Eyləməz" qəzəli) Cəlairi-türk kimlik qaynaşmasında üstün olan türklərin və türk dilinin davamlılığını təmin edirdi, monqol və türk kimliyinin qaynaşması baxımından yaxşı nümunədir.

İmadəddin Nəsiminin poeziyasının təsiri bütün Türk dünyasında hiss edilmişdir, Teymuri dövrü şairi Əlişir Nəvainin Nəsimini tərifləməsi Mərkəzi Asiyanın Türk dünyasında onun vacib şəxs hesab edildiyini göstərir.

Səfəvilər dövrü

Azərbaycan şairi Həbibi isə Azərbaycan dilindən başqa Osmanlı türkcəsində də şeirlər yazmışdır. Çakəri Sinan Çələbi, Səfayi Çələbi, Cəlalzadə Mustafa Çələbi, Həyati Çələbi, Tutmaçı kimi XVI əsr şairlərinin Həbibiyə nəzirələr yazmaları onun Osmanlı poeziyasında tutduğu yerin əhəmiyyətini nümayiş etdirir.

Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir. Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.

Tədqiqatçıların çoxu "Koroğlu" dastanının mənşəyinin Cənubi Qafqaz, böyük ehtimalla Azərbaycan olduğu ilə razılaşır. Dastan buradan həm şərqə, həm də qərbə (Anadolu və Balkanlar) getmişdir. Qafqazda XVII əsrdə yayılan, daha sonra Mərkəzi Asiyaya keçən "Koroğlu" dastanı əsas qəhrəman vasitəsilə Qafqaz, Xorasan və Türkmənistan arasında yaxın əlaqənin olduğunu göstərir. Dastanın Azərbaycan türkcəsindəki XIX əsr Təbriz əlyazmasında Koroğlunun fəaliyyəti cənubi Xəzər regionu olan Mazandaranda və sərhəd şəhəri Mərvdə keçir. "Koroğlu" dastanının Türkmənistanda yayılan versiyalarında isə Azərbaycan toponimləri istifadə edilir, hadisələr isə Gürcüstan mühitində baş verir.

Əbdülbaqi Nihavəndinin Moğol dövləti sərkərdəsi Əbdürrəhim xan Baharlının türk dialektlərini bilməsi haqqında verdiyi məlumat daxil olmaqla, bir sıra tarixi mənbələrin işığında artıq ehtimal edilir ki, İran türkcəsi və ya Azərbaycan dili adlandırılan dil Hindistandakı türkdilli mühitin bir parçası idi. Ancaq buna baxmayaraq, Füzulinin divanının nüsxəsi Hindistanda hamilik axtaran, İran türkcəsi və ya Azərbaycan dilini ana dili kimi danışan şəxslərin türk dilində mətni Hindistana gətirməsi haqqında ilk, birbaşa, mətn formasındakı sübutdur.

Səfəvi dövründə fars Kərkiya sülaləsinə mənsub, Gilan hökmdarı Əhməd xan şer və musiqi ilə maraqlandığından farsca ilə birlikdə azərbaycan dilində də yazırdı.

Füzuli irsi

Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsəri

Məhəmməd Füzuli türk ədəbi dünyasının ən böyük və ən məşhur şairlərindən biri kimi qəbul edilir. O, Azərbaycan və Osmanlı ədəbiyyatına böyük təsir göstərmişdir, hətta bəzən Osmanlı şairi hesab olunur. Buna səbəb onun dili və ya mədəniyyəti yox, poeziyasının böyük hissəsini Osmanlı İraqı fəth etdikdən sonra yazmasıdır. Füzulinin yaradıcılığı həm Anadolu, həm də cığatay ədəbiyyatına təsir göstərmişdir. Hər iki ənənəyə mənsub olan, sonrakı dövrlərdə yaşamış yazıçılar Füzulinin yaradıcılığından onun öz poeziyası vasitəsilə ənənəvi mövzu və ideyaları yenidən şərh etmək bacarığına görə istifadə etmişdilər. Bu, iki ədəbi ənənəni bir-birinə yaxınlaşdırmışdır. Füzulinin yaradıcılığı Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyatının inkişafına böyük bir şəkildə təsir etmişdir.

XVI əsrdən XIX əsrə qədər fars-türk mədəniyyət sahəsində geniş şəkildə tanınan və heyranlıqla qarşılanan Füzulinin yaradıcılığı Hindistan kitabxana kataloqlarının göstərdiyi kimi, təkcə Osmanlı imperiyası, İran və Orta Asiyada deyil, həm də Hindistan yarımqitəsində də məşhur olmuşdur. Onun şeirləri o qədər məşhur idi ki, onlar geniş bir sahədə müxtəlif yazı sistemlərindən istifadə edən müxtəlif linqvistik mənşəli katiblər tərəfindən köçürülmüşdür. Nəticədə üç unikal Füzuli mətn ənənəsi yaranmışdır: Osmanlı, Orta Asiya və İran. Füzulinin bəzi əsərləri ingilis dilinə tərcümə olunmuşdur. "Söhbətül-əsmar" əsəri türkoloq Qunnar Carrinq tərəfindən 1936-cı ildə Lundda "Meyvələrin yarışı" ("The Contest of the Fruits") adı ilə, "Leyli və Məcnun" əsəri isə yazıçı-tərcüməçi Sufi Huri tərəfindən 1970-ci ildə Londonda "Leyla and Mejnun" adı ilə tərcümə edilmişdir.

Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsəri Hindistanın müsəlmanlar yaşayan yerlərində xüsusilə məşhur idi. Müsəlman hindistanlılar Cənubi Afrika kimi yerlərə miqrant kimi köçdükləri üçün "Leyli və Məcnun" əsərinin məşhurluğu oraya da yayılmışdır. Bu, Füzulinin cənubi afrikalı müsəlmanlar arasında əhəmiyyətini artırmışdır. Cənubi afrikalı müsəlmanlar "Leyli və Məcnun" əsərini "Romeo və Cülyetta" qərbdə mədəni və ədəbi baxımdan nəyi təmsil edirsə, onun İslami ekvivalenti sayırlar.

Füzulinin musiqi biliyi şeirlərinin ahəngdarlığı və ifadəliliyi ilə birləşir, bu isə onları musiqi bəstələmək üçün əlverişli edir. Onun qəzəlləri Türkiyədə həm yüksək təbəqənin nümayəndələri, həm də əsas mədəniyyət mərkəzlərindən kənarda, klassik türk musiqisinin xalq musiqisi ilə birləşdirildiyi ifaçılar tərəfindən xoş qəbul edilir. Füzuli Azərbaycan, Türkiyə, İran, İraq kimi ölkələrdə məşhur şair olaraq qalır.

Alban dilində ən erkən dövrdə yazılmış və ən uzun dastan olan "Şəhidlər bağı" əsəri (müəllifi Dalip bəy Fraşeri) Füzulinin "Hədiqətüs-süəda" əsərinə əsasən yazılmışdır. Əsər bektaşi albanlarının Füzuli ilə ilk yarışmaq cəhdidir və bektaşiliyin alban həyatına təsirini göstərir.

Müasir dövr

Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması nəinki Azərbaycanda, bütün Türk dünyasında sürətli bir şəkildə məşhurlaşmışdır.

Erməni və gürcülər

Sayat Novanın gürcü əlifbası ilə Azərbaycan dilində yazdığı şeiri

Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi sağlığında və sonrakı illərdə ermənilər arasında böyük şöhrət qazanmış və onun şeirləri ermənilər tərəfindən oxunmuşdur. Ermənilərin azərbaycanlılarla çox yaxın yaşaması nəticəsində Azərbaycan şairi Qövsi Təbrizinin şeirləri ermənilər arasında da oxunmuş və sözlərinə mahnı bəstələnmişdir. Bu fakt Qövsi Təbrizini yaşadığı ərazidə digər millətlərə də öz şeirini sevdirə bilən nadir şairlərdən biri edir.

Erməni dilində Koroğlu dastanı nümunələri Azərbaycan qollarının tərcüməsi, dəyişdirilməsi, və ya eyni quruluş və ənənə daxilində yeni qollar şəklində yaradılmasıdır. XVIII əsrin əvvəllərində erməni İlyas Museqyan Koroğlu dastanına aid şeirləri Təbriz bölgəsinə aid, Azərbaycan dilindəki mahnılar arasında, erməni hərfləri ilə qeyd etmişdir.

Bir çox erməni aşıqları həm erməni, həm də Azərbaycan dillərində şeirlər yazıblar, amma bəziləri ancaq Azərbaycan dilində yazmağa üstünlük verib. Məşhur nümunələr arasında Horomsime Akuletsi, Miran, Seyyad, Miskin Burcu, Hpvakim Markaryan və Şirin var. Qul Artunun ustadnaməsi o qədər yaxşı olub ki, Azərbaycan dastanlarına daxil edilib. Hümmət Əlizadənin fikrincə, "Novruz" dastanının birinci ustadnaməsi, "Tahir və Zöhrə" dastanının ikinci ustadnaməsi ona məxsus olmuşdur. XVII əsr erməni aşığı Dəllək Murad Azərbaycan dilində qoşma, ustadnamə və qıfılbəndlər yazmışdır. Digər erməni aşıq Nağaş Hovnatan isə azərbaycanlılar arasında məşhur olan "Mayiləm"i yazıb.

Cənubi Qafqaz aşıqları mahnılarını Azərbaycan dilində yazırdılar, bu dil region erməniləri tərəfindən də yaxşı başa düşülürdü. XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq şeirləri və Azərbaycan dastanlarını yaddan çıxartmamaq üçün onları erməni və gürcü yazı sistemi ilə qeydə alırdılar. Belə əlyazmaların bir çoxu hal-hazırda Matenadaranda və Kürdüstan Dövlət Muzeyində qorunur. XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış mətnlərə Sayat Novanın Azərbaycan dilindəki əlyazmaları, Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dilindəki İncil əlyazmaları misal göstərilə bilər.

Sayat Nova azərbaycan dilində 115 şeir yazmış, onun yaradıcılığı orta əsrlər dövrü Azərbaycan aşıq sənəti ilə əlaqəli olmuşdur. 1758-ci il onun azərbaycan dilində fəaliyyəti üçün ən qızğın dövr olmuşdur. Ehtimal edilir ki, Sayat Nova Tiflis, Telavi və başqa şəhərlərdə mahnılarını azərbaycan dilində ifa etmişdir.

Dağıstan

Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi. Cənubi Dağıstan xalqları Azərbaycan poeziyasının inkişafında rol oynayıblar. Ləzgi, tabasaran, rutul, and ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. XVIII əsrdə Azərbaycan dastanlarının Dağıstan xalqlarının dillərində yaradılması baş vermşdir. Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı Küçxür Səid qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi.

Azərbaycan dilində yazan Tabasaran şairlərinə Hacı Məhəmməd Zülqədirski (XVIII əsr), Tabasaran Əhməd (XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəlləri) daxildir. Şirvan və Quba xanlığı ilə əlaqələrə görə, Tabasaranda aşıq sənəti yayılmışdır. Aşıqlar Şahsənəm və Qəribin, Leyli və Məcnunun, Əsli və Kərəmin sevgisi haqqında oxuyur, Azərbaycan aşıqlarının təsiri nəticəsində yerli aşıq-şairlər ortaya çıxırdı. Tabasaranlılar və azərbaycanlılar arasında qarşılıqlı mədəni əlaqələr nəticəsində tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.

Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı. Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi. XX əsrin əvvəllərində Dərbənd aşığı Şaul Simendu isə ivrit yazı sistemi ilə azərbaycan dilində şeirlər yazırdı.

Görkəmli ləzgi şairi Yetim Emin hələ uşaq yaşlarından yaradıcılığına bələd olduğu Molla Pənah Vaqifin güclü təsirini erkən dövrlərində hiss etmişdir. Vaqif poeziyasının ruhu Eminin istər ləzgi, istərsə də azərbaycan dilindəki şeirlərində, xüsusilə azərbaycandilli yaradıcılığının ilkin dövründə hiss olunur. Vaqiflə Eminin yaradıcılıq əlaqəsini tədqiq edən ədəbiyyatşünas alim M. Yarəhmədov belə qənaətə gəlir ki, Yetim Emin Vaqifin ideoloji varisi olmuşdur.

Musiqi

Türk dünyası və İran

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağai. Elmira Şahtaxtinskaya

Azərbaycandakı musiqi formaları cənubda Kürdistan, şərqdə Zəncan və Qəzvinə qədər uzanan ərazidə mövcuddur. Mərkəzi Asiya musiqisindən sürətli ritmi ilə fərqlənən Azərbaycan şəhər musiqisi Xivəyə (Xarəzm) qədər yayılmış, Buxara və Daşkəndə qədərə çatmışdır.

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycan dilində yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini göstərir. Marağai türk dilindəki musiqi əsərini Teymurilər hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmişdir, əsər əmir tərəfindən çox bəyənilmişdir.

Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir. Etnoqraflar tərəfindən rədif-dəstgahın farsdilli ərazilərin musiqi normalarına uyğun gəlmədiyi bildirilmiş, Jin Durinq isə bu sistemin birbaşa 12 muğam sistemindən gəlmədiyini, mənşəcə azərbaycanlılara uyğun göründüyünü qeyd etmişdir. Ehtimal edilir ki, dəstgah sisteminin İrana gəlməsi mənşəcə Azərbaycandan olan, Tehran saraylarına Azərbaycan və türk musiçilərini gətirən Qacarların işidir.

Sadıqcanın Azərbaycan tarını yaratmasından sonra, tez bir zamanda bu musiqi aləti İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir qədər sonra isə Dağıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkiyədə məşhurlaşdı. Müasir dövrdə Mavəraünnəhrdə uyğur rəvabı və özbək rübabı Azərbaycan tarı ilə əvəz edilmişdir. Azərbaycan tarına Özbəkistanda heç bir dəyişiklik edilməmişdir, bunun səbəbi tarın ola biləcəyi ən yaxşı səviyyədə olmasıdır. Sovet dövründən başlayaraq Azərbaycan-İran tarı taciklər tərəfindən öz milli musiqi mədəniyyətinin parçası hesab edilir.

Baxşilər (aşıqlar) Azərbaycan modelindəki dastanları həmişə Xorasan türkcəsinə uyğunlaşdırmırdılar. Məsələn, Xorasan türkcəsini bilən kürd bəxşisi "Əsli və Kərəm" dastanının Azərbaycan formasını mənimsəmişdi. Bu, bəxşinin öyrəndiyini nümayiş etdirmək forması ola bilər.

Osmanlı imperiyası

Sultan Süleyman Qanuni dövrü sünnət toyu musiqiçiləri və rəqqasları. Süleymannamə.

Azərbaycanlı-türkmənlər Osmanlı ali saray musiqisinə başlıca olaraq təsir etmişdilər. Azərbaycanlı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin Osmanlı türk musiqinin qurucusu kimi verilməsi mənşəyini dövrün Osmanlı musiqiçilərinin şifahi ənənələrindən götürür. Sultan II Murad və Fateh Sultan Mehmetin dövründə Osmanlı sultanlarına əsərlərini həsr edən və Azərbaycandan könüllü şəkildə gələn musiqi ustalarından XIV–XV əsrin məşhur musiqiçisi, bəstəkarı və ifaçısısı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin kiçik oğlu Xacə Əbdüləziz və Anadoluda doğulmuş nəvəsi Mahmud Marağai, Fətullah Şirvani, kamança ustası, şair Turak Çələbi (Nihani) göstərilə bilər. Sultan I Səlimin Təbrizdən gətirdi musiqiçilər qrup şəklində Əndəruna alınmışdır.

Sultan Süleyman Qanuni dövründə musiqiçi topluluğunda (cəmaat-i mutriban) Mahmud Marağaidən başqa İran və Azərbaycandan gələn bir çox musiqiçilər fəaliyyət göstərirdi. Sultan Süleyman Qanuninin musiqiçi topluluğunda neyzənlərin (ney çalanlar) heç biri Osmanlı türkü olmurdu, açıq şəkildə İran azərbaycanlıları, bir ailənin üzvləri və onların azərbaycanlı şagirdləri olurdu. Məsələn, Maqsud Nayinin İstanbula gəldiyi vaxt qeyd edilməsə də, onun qardaşının iki oğlu da azərbaycanlı şiə adlarına malikdir. Həmçinin XVI əsr Osmanlı miniatürlərində ney çalanlar dərviş paltarında yox, saray paltarında olurdu. Qanuninin musiqiçiləri siyahısında tək dərviş isə Dərviş Mahmud Marağaidir. Ancaq o, ud çalan idi və sekulyar saray musiqiçiləri ailəsindən (Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin nəsli) gəlirdi.

Türk klassik musiqisində müğənni ifa edərkən (məsələn, Azərbaycan dəstgahı tərzində) vokal taksim musiqisini tənbur və ney müşayiət edirdi.

Qafqaz

İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi. Muğam uzun müddət erməni repertuarında olmuş, ancaq XX əsrdə Azərbaycan və erməni tərəflərində artan milliyətçiliyə görə ermənilər bu musiqidən imtina etməyə başlamışlar. Erməni sazı da funksiya və ifa baxımından Azərbaycan sazına yaxındır.

Cənubi Dağıstan xalqlarının azərbaycanlılarla mədəni inteqrasiyası amilləri sırasında aşıq şeirinin ən zəngin ənənələrini, İran və Türkiyə musiqi mədəniyyətini özündə cəmləşdirmiş Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Cənubi Dağıstanda musiqi Azərbaycan musiqi alətləri, tar və kamança vasitəsilə ifa edilirdi və muğam Cənubi Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdı.

Dağ yəhudiləri öz dillərində və Azərbaycan dilində zəngin xalq musiqisi repertuarı yaradıblar. Dağ yəhudilərinin toy mahnıları (Mä'nihoy ‘ärüsi) Azərbaycan musiqisinin ladları, ritmləri və quruluşunun təsirinə məruz qalıb. Dağ yəhudilərinin ifa etdikləri musiqi janrlarına Azərbaycan və Dağıstan muğam repertuarı daxildir. Xüsusi üstünlük bayatı-şiraz, segah, mahurhindi, çahargah and şura verilir.

Tabasaran musiqi və mahnılarında Azərbaycan motivlərinin təsiri gözə çarpır. 1980-ci illərdə tabasaranlıların toylarında əsasən Azərbaycan mahnıları ifa edilərdi. Müasir dövrdə bu daha az-az baş verir, ancaq Azərbaycan musiqi və rəqsləri toyun musiqi baxımından müşayiətində hakim yer tutur. Tabasaranlılar və ləzgilər arasında Azərbaycan muğamını ifa etmək qabiliyyəti müğənninin yüksək bacarığının əlaməti hesab edilir.

Azərbaycanlıların mədəniyyəti saxurların musiqi mədəniyyətinə təsir edib. Azərbaycanda qaraçı toy və bayramlarında musiqi icrası zamanı Azərbaycan və Avropa musiqi alətlərindən istifadə olunur. Odur ki, qaraçı musiqiçiləri əsasən Azərbaycan xalq mahnılarını ifa edirlər.

Gürcülər

Gürcü musiqi ifaçısı

Şimali Azərbaycanda 1880-ci illərdə musiqi həyatının əsas nöqtəsi Şuşa olsa da, azərbaycanlı musiqiçilər Qafqazın kozmopolit mərkəzi Tiflisdə geniş auditoriya tapırdı. Gürcülərin etnoqrafik qrupu olan tuşetilərin çobanları Azərbaycan və Şimali Qafqazda vaxtlarını keçirdikləri üçün onların ifaları bu ərazilərin təsirlərini daşıyır.

Gürcülərin düdük ifaçıları azərbaycanlı-fars və erməni musiqisi ilə əlaqələndirilən üslubda, şəhər vokal-instrumental musiqisi ifa edirlər. Fars-Azərbaycan dəstgahının elementləri gürcü düdük musiqisinə əlavə edilib. Bundan başqa, Azərbaycan və fars dillərində mövcud olan termin və anlayışlar dəyişdirilmiş və calaq edilmiş mənalarda gürcü musiqində istifadə edilməyə başlanıb. Gürcü düdük ifaçıları daha çox gürcü olmayanlarla (erməni və azərbaycanlı-fars) qaynaşırdılar. Onlar bir çox etnik qrupun yaşadığı icmalarda toy, yas və digər mərasimlərdə iştirak edir, yunan, azərbaycanlı və erməni musiqiçilərlə və icma üzvləri ilə tanış olur və əməkdaşlıq edirdilər.

Gürcülərdə mövcud olan bayati musiqisinin (muğam tipli musiqi) Azərbaycan-fars dəstgahından keçmiş, xüsusi muğam növü olduğu fikirləşilir, necə ki, Bayatı-Qacar, Bayatı-Şiraz və Bayatı-kürd Gürcüstan düdük musiqisinə daxil edilib. XX əsrin ilk yarısında bayati-muğamat ənənəsi məşhur Azərbaycan və erməni tar ifaçıları, xanəndələri və sazandarları tərəfindən yaxşı yaşadılırdı. Bu musiqiçilər həm muğamatla məşğul olurdular, həm də farsdilli, ərəbdilli və türkdilli mədəniyyət dünyası ilə əlaqələri sayəsində muğam sistemi haqqında hərtərəfli nəzəri biliklərə malik idilər. Gürcüstan bayatısının ərəb məqam musiqisi, Azərbaycan muğamatı və fars dəstgahı ilə üslub, ritm və melodiya baxımından eyni cəhətləri var idi.

XX əsrin ikinci yarısında Tiflisin kosmopolit ab-havasının tənəzzülə uğraması və şəhərdə gürcü əhalisinin artması nəticəsində bir çox erməni və azərbaycanlı musiqiçilər karyeralarını davam etdirmək üçün, muğam və aşıq ənənələrinin dövlət və institut səviyyəsində daha çox qiymətləndirildiyi doğma ölkələrinə getdilər. Bundan başqa Gürcüstan şəhər musiqisini xarici musiqidən ayırmaq üçün cəhdlər edilmişdir. Məsələn, bu haqda fikirlərdən birinə görə, fars-azəri aşıq musiqisi XVII əsrdən Gürcüstana gəlmişdir.

Gürcüstanın bayati muqisinin qeyri-gürcü kökləri ölkədə tam olaraq qəbul edilmir. Buna baxmayaraq, gürcü musiqiçilər "gizli" bir şəkildə erməni, azərbaycanlı və kürd musiqiçilərlə əməkdaşlıq edir və onların musiqisinə heyran olurlar. Beləliklə, bu qeyri-gürcü mədəni irsi və onun qeyri-gürcü ifaçıları rəsmi bir şəkildə olmasa da, qeyri-rəsmi şəkildə qəbul edilir.

Rəqs

Moris de Bekin Artur de Qobino "Şamaxıda rəqs edən qız və digər asiya nağılları" adlı əsəri üçün çəkdiyi illüstrasiya

Vaxtilə Şirvan xanlarının iqamətgahı olan Şamaxı şəhərinin saray rəqqasları öz məharətləri ilə tanınırdılar, Kiçik Asiyada təriflə xatırlanırdılar. 1840-cı illərdə rus rəssamı Qriqori Qaqarin rəqqasları dəqiq etnoqrafik detalları ilə birlikdə çəkmişdir. 1858-ci ildə Aleksandr Düma Şamaxını ziyarət edənə qədər bu əfsanəvi rəqqaslardan yalnız bir neçəsi qalmışdır. Düma onları "Qafqazda macəralar" əsərində təsvir etmişdir. XIX əsr fransız yazıçısı və diplomatı Artur de Qobino "Şamaxıda rəqs edən qız və digər asiya nağılları" adlı əsərində Şamaxı rəqqasələri barədə məlumat verir.

Azərbaycan elementləri İran musiqisində, xüsusilə rəqs ritmlərində (rənglər) özünü göstərir. Azərbaycan musiqisi və rəqsləri ümumi İran mədəniyyətinin parçası olmuşdur. Dağıstan ləzgiləri, rutulları, saxurları uzun müddət Azərbaycanın şimal bölgələri ilə sıx mədəni və iqtisadi əlaqələr saxladıqlarına görə Cənubi Dağıstanın toylarında Azərbaycan rəqsləri də oynanılırdı. Sovet etnoqrafı Səkinət Hacıyeva belə rəqslər arasında "Bənövşə", "Tərəkəmə", "Uzundərə", "Mirzəyi", "Ağır qava" və başqalarını sadalayır. Məsələn, Axtı rayonunun rutul Xnov kəndində toylarda tez-tez Azərbaycan rəqsləri ifa olunurdu. Sovet etnoqrafı Qalina Sergeyeva belə rəqslər sırasında "Tərəkəmə", "Sarıbaş", "Uzundərə" və başqa rəqslərin adını çəkmişdir.

Sovet qafqazşünası Nataliya Volkova qeyd edir ki, Azərbaycanda yaşayan udinlərin bir çox rəqsləri Azərbaycan mənşəlidir. Nümunə olaraq Volkova "Uzundərə" və "Şalaxo" rəqslərini göstərir. "Azərbaycan xalq rəqsləri" toplusunda "Uzundərə" rəqsinin Qarabağ erməniləri arasında da onların azərbaycanlılarla yaxın yaşaması nəticəsində yayıldığı göstərilir. Azərbaycan rəqslərini Zaqafqaziyada yaşayan kürdlər də ifa edirdilər.

Sənətkarlıq

Qımıl xalçaları. Quba xalçaçılıq məktəbi

Osmanlı sultanı I Səlim dövründə Təbrizdən bir çox azəri sənət ərbabı (müsəvvir, nəqqaş, oymaçı, çini qab düzəldən və başqaları) gətirilmişdir. Osmanlı paytaxtı İstanbulda azəri-türkmənlər məşhur idilər və onların sənət üslubu şəhərdə yayılmışdı.

Orta əsrlərdə çiçəklənmiş Azərbaycan xalçaçılığı bütün Avropa və Asiyada məşhur idi. Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi. Azərbaycan xalçaları Qafqaz, İran və Türkiyədə xalçaçılığın texniki və bədii aspektlərinə böyük bir şəkildə təsir etmişdir.

XVII əsrdə Sarbənddə məskunlaşan şahsevənlər bura Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox element və sahələrini gətirdilər, hansı ki, bunlardan biri də şahsevənlərin Dərbənddən Sərbəndədək fəaliyyətlərini göstərən xalçaçılıq ola bilər.

Tabasaranlıların azərbaycanlılarla geniş əlaqələri nəticəsində, onların sənətkarlıq nümunələri ilə Azərbaycan nümunələri arasında bəzi sahələrdə, xüsusilə xalçaçılıqda bir çox bənzərliklər mövcuddur.

Qars-Iğdır bölgəsindəki xalçalarda bəzi motiv və kompozisiyalarının Azərbaycan xalçaları vasitəsilə bölgəyə gətirildiyi düşünülür. Həm bu bölgədə, həm Azərbaycanda azərbaycanlılar, qarapapaqlar və tərəkəmələrin yaşaması nəticəsində ortaq naxışlar ortaya çıxmışdır.

İranda Cənubi Kirmanda, Xorasan əyalətində və şimal-şərqdə bir çox emalatxanalarda azərbaycanlı xalçaçılar çalışırdı. Onların istehsal etdiyi parçalar ən yüksək texniki və bədii keyfiyyətə malikdir. Bu emalatxanaların şöhrəti türkbaf texnikasını bilən və Azərbaycandan gələn ustadların sayına görədir. Mənşəyi qədim dövrlərə gedib çıxan türkbaf texnikası XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin birinci yarısında daha da təkmilləşmişdir. Bu, incə xalçaların, xüsusən də çox yüksək düyün sıxlığına malik ipək xalçaların toxunmasına imkan verir. Türkdilli xalqların istifadə etdiyi Gördes texnikasını türkbaf texnikasının bir qolu hesab etmək olar.

İslam incəsənəti üzrə türkiyəli mütəxəssis Birgül Açıkyıldız hesab edir ki, erməni qəbiristanlıqlarında (məsələn, Culfada) tapılan erməni yazıları və tipik erməni ornamentləri olan qoç formalı qəbir daşları ətraf mədəniyyətlərin — kürd və Azərbaycan adət-ənənələrinin təsiri altında yaranıb. Açıkyıldızın fikrincə, zoomorf qəbir daşları daha çox düzbucaqlı xaçkarları ilə tanınan erməni qəbiristanlıqları üçün xarakterik deyil.

Elm və fəlsəfə

Həmçinin bax: Azərbaycan tarixşünaslığı § Azərbaycan dilində Dağıstan tarixşünaslığı

XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilər imperiyasının qurulması və XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbasın qısamüddətli Osmanlı hakimiyyətindən sonra Şirvan və İran Azərbaycanını geri alması nəticəsində sünni fars, azərbaycanlı və kürd elm adamları Osmanlı imperiyasına köçmüşdür. Bu hadisə Osmanlı imperiyasında fəlsəfi elmlərə marağın artmasına gətirib çıxartmışdır. Səfəvilər imperiyasından qaçan bu alimlər özləri ilə Osmanlı imperiyasına məntiqi elmlər sahəsində yeni elmi əsərlər gətirdilər və bacarıqlı müəllimlər kimi şöhrət qazandılar.

Şəmsəddin Səmərqəndinin "Əl-Risalə fi ədəb əl-baht" əsəri Osmanlı imperiyasında Məsud Şirvaninin (?-1499) şərhi ilə birlikdə tədqiq edilirdi. Dövrünün məşhur alimi Məmməd Əmin Sadruddin Şirvanizadənin (?-1627) əsərlərindən biri Məmməd Fərnarinin Əsirəddin Əbhərinin "İsaquci"sinin şərhinə həsr edilmiş traktatı idi. Bu traktat XIX əsrdə hələ də Osmanlı çevrələrində tədqiq edilirdi. Məmməd Əminin nəvəsi olan Məmməd Sadıq Sadruddin Şirvanizadə (?-1708) isə məntiq sahəsində ən azı bir əsər yazmışdır.

Cənubi Dağıstanda fəaliyyət göstərmiş, alim Hacı Məhəmməd əz-Zirdaği (1664/1669–1721/1728) öz yaradıcılığını Azərbaycan dilində yazmışdır. O, bu dildə dəqiq elmlərə, filologiya tarixinə, etnoqrafiyaya dair materiallar hazırlamışdır. O, bu dildən başqa, ərəb və fars dillərindən də istifadə etmişdir.

Səfəvi ilahiyyatçısı Mirzə Zahirə Təfrişi (?-1702) məntiqi ilahiyyat və fəlsəfə sahəsində traktatlar müəllifi idi. O, Gürcüstanda katolik və ərəb pravoslav nümayəndələri və kilsə liderləri ilə dinlərarası debatlarda iştirak etmişdir. Azərbaycan türkcəsini böyük ehtimalla ana dili olaraq bilir, debatlarının bəzilərini bu dildə aparırdı.

XVII əsrdə Qolodadan olan Molla Məhəmmədin (ö.1640) mədrəsəsi elm mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Qanıq (Alazan) vadisində yerləşən ən böyük mərkəzlərdən biri olan Qoloda mədrəsəsi təhsil vəsaitlərinin Zaqataladan Dağıstana yayılmasında böyük rol oynamışdır. "Təracim"in müəllifi Əli Əfəndinin dediyinə görə, Qoloda Azərbaycan elm hövzəsini Dağıstana nəql etməklə mədrəsələrin intibah və tərəqqisinə kömək etmişdir.

Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi. Azərbaycan dilində yazılması əsərin dövrün bütün savadlı şəxsləri üçün oxunaqlı olmasına səbəb olur, Əlkədəri Dağıstanı qlobal İslam tarixinə inteqrasiya edirdi.

Superhinin azərbaycan dilində yazdığı, 1891-ci ilə aid "Kitab Dərbənd-namə" Dağıstanın XVI–XIX əsrlər tarixi haqqındadır. İsrafil Dərbəndi Superhinin oğlu Mirzə Cəbrayılın 1893-cü ilə aid "Zikr əxvələt Qazi Malla Avari" ("Qazı Malla Avarinin əməlləri haqqında") tarixi əsəri Qafqaz müharibəsi dövrünə həsr edilmişdir, azərbaycan dilində yazılmışdır.

Dövlətçilik və milliyətçilik

Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişdir. Çandarlı Əli Paşa klassik İslam qanunlarını, saray yaşayış ədəbini, bürokratiya üsullarını, qulam sistemini, maliyyə metodlarını, azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi. Osmanlı sultanları Orta Asiya və Azərbaycanda türk və fars dillərini bilən münşi, şair və alimləri öz paytaxtına çəkmək üçün fədakarlığa hazır idi. Osmanlının İrandakı fəthləri ilə türk və azərbaycanlı şəxsi heyət Osmanlının hərbi elitasına daxil olmuşdur.

XVI əsrdən azərbaycanlılar İranın siyasi həyatında, XX əsrin əvvəllərində isə İran milliyətçiliyinin formalaşmasında vacib rol oynayıblar. XVI əsrdən başlayaraq İran azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və hərbçilər tərəfindən idarə edilirdi. Bu zaman fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlər daxil olmuşdur. İdarəçilik sahəsində Azərbaycan mənşəli sözlərə yüzbaşı, minbaşı, bəylərbəyi misal göstərilə bilər. Səfəvi imperiyasında saray mərasimi (səlahiyyətlilərin və rütbəlilərin münasibətlərinin açıq şəkildə nümayiş olunduğu bütün növ rəsmi, normativləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqələr) Azərbaycan türk dilində aparılırdı. Bir çox İran azərbaycanlıları fars ədəbiyyatı, siyasəti və ruhani mühitində görkəmli şəxslərdir.

Şah İsmayıl dövründə ölkədən qaçan Ağqoyunlu bürokratları Osmanlı dövlətinə sığınırdı. Onlar türkmən-azəri türkcəsi ləhcəsində danışırdı və fars imla dilinə hakim idi. Bunlardan biri İdris Bitlisi idi.

Toponimika

İrəvan quberniyasının türk toponimləri ilə zəngin şərq hissəsi. 1896-cı il

XX–XXI əsrlərdə Ermənistan SSR və Ermənistan Respublikası hökuməti ölkədəki türk toponimlərini dəyişdirmişdir. Adların dəyişməsi ermənilərin Ermənistana köçməsi və azərbaycanlıların deportasiyası kimi hadisələrlə bağlı idi. Toponimlərin dəyişdirilməsi metodlarına tamamilə tərcümə etmə, toponimin bir hissəsinin tərcüməsi, linqvistik dəyişiklik və toponimin tamamilə dəyişdirilməsi daxildir. XX əsrin əvvəllərində Ermənistanda 2310 coğrafi addan 2000-i türk mənşəli idi. Toponimlərin böyük miqdarda dəyişməsi 1935-ci il, müharibədən sonrakı illər, 1967–1968-ci illər və 1988-ci ildə baş vermişdir. 1980-ci illərin sonunda Ermənistanda türk mənşəli adı olan 152 Azərbaycan kəndi var idi. Ermənistan Daşınmaz Əmlakın Kadastrı Dövlət Komitəsinin rəhbəri Manuk Vardanyan 2006-cı ildə 53 yaşayış məntəqəsinin adının dəyişdiyini, 2007-ci ildə 21 adın dəyişəcəyini bildirmiş, prosesin ləng getməsini erməni adları tapmağın çətinliyi ilə izah etmişdir.

Həmçinin XX–XXI əsrlərdə Ermənistanda 107 hidronimdən 71-i, 315 oronimdən 164-ü adını dəyişib. Bunlardan bəziləri iki sözün birləşməsindən yaranıb, ikinci söz hidronimlər üçün çay, göl, bulaq, su, oronimlər üçün dağ, təpə, qaya kimi türk sözləridir. Azərbaycan tərəfi Ermənistanda türk toponimlərinin dəyişdirilməsini "mədəniyyət teorizmi" və "linqvistik genosid" adlandırır.

Gürcüstanda rayon inzibati bölgüsünə keçildikdən sonra azərbaycan mənşəli toponimlərin gürcüləşdirilməsinə başlanmışdır. 1940–50-ci illərdə ilk olaraq rayon mərkəzlərinin adları dəyişdirilmişdir. 1989–92-ci illərdə isə əsasən Bolnisi rayonunu əhatə edən kənd, dağ və çay adları gürcüləşdirilmişdir. Toponimlərin bərpa olunması ilə bağlı çoxsaylı ictimai çağırışlara baxmayaraq problem həll olunmamış qalır. 27 iyun 2005-ci ildə Azərbaycanın Avropa Şurası Parlament Assambleyasısındakı deputatı R. Hüseynov Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların vəziyyəti və sosial problemləri barədə sənəd yaymış və burada Azərbaycan mənşəli toponimlərin bərpası zərurəti də vurğulanmışdır. Sənəd Assambleyada müzakirəyə çıxarılmamış və tövsiyə sənədi olaraq 11 deputat tərəfindən imzalanmışdır.

İranda Pəhləvilər dövründə fars dilində olmayan toponimlər dəyişdirilmişdir; Acıçay Təlxrud, Qaracadağ Arasbaran oldu.

İnanc

Şah I İsmayılın qızılbaşlarla görüşü. Şirvan

Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də hürufilik, işrakiyyə, şiə-ələvilik anlayışları və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir. Ələviliyin Yeddi Ulu Ozanının üçü Azərbaycan şairidir (İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və Şah İsmayıl Xətai).

Elxanilər dövründə hökmdarların sufizmə marağı olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan türk sufiləri Konyadakı Səlcuqların qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir. İmadəddin Nəsiminin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır.

Azərbaycan dili Səfəvilərin şiə missioner təbliğatında istifadə olunmuşdur. Şah İsmayıl Xətainin şiə fanatizmi mövzusu ilə dolub-daşan şeirləri gəzəyən aşıq və dərvişlər vasitəsilə hər yerə yayılmışdır. Xətainin divanı Osmanlının ən ucqar kənd və qəsəbələrinə çatmış, buralarda onun divanındakı şeirləri əzbərlənmiş və saz müşayiətində oxunmuşdur. Uzun müddət onun şeirləri ələvi və bektaşilər arasında, həmçinin İraqın şəbək sektasında oxunmuşdur, şeirlərin bəziləri onların müqəddəs kitablarına daxil edilmişdir. Şah İsmayılın əsər dili olaraq Azərbaycan dilini istifadə etməsi nəzərdə tutulan tamaşaçının Anadolu əhalisi olduğunu göstərir. Daha sonra Şah I Abbas Krım xanı Şahin Gərayı şiəliyə keçirmək üçün şiəliyin əsasları haqqında, azərbaycan dilində olacaq "İsbat-ə İmamət" adlı xülasə yazılmasını əmr etmişdir. Bundan başqa Ankara, Tokat və Qarahisar ətrafındakı düzlüklərdə yaşayan qızılbaş türklərinin azərbaycanlılarla tarixi bağlılığı var idi.

Zaqafqaziyanın kürd kəndlərində məscidlər yox idi və Azərbaycanda inanclı kürdlər azərbaycanlıların məscidlərinə dua etməyə gedirdilər. Azərbaycan-kürd ortaq qəbiristanlıqlarının olması iki xalqın ümumi dini mənsubiyyəti ilə də əlaqələndirilir. Bundan başqa Sovet dövründə kürdlər Azərbaycan qəbiristanlıqlarından həmkəndçilərini dəfn edir, azərbaycanlılarla eyni məzar daşı qoyurdular. Gürcüstanda yaşayan kistlərin ənənəsi Azərbaycan şiə adətləri ilə gürcü xristianlığını özündə birləşdirir. Bunun sübutu kistlərin qəbirdaşlarının Azərbaycanın Şəhidlər Xiyabanındakı qəbirdaşları ilə bənzərliyidir.

Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlılıq udinlərin həyatının bütün sahələrinə təsir göstərir. Udinlər və azərbaycanlılar din fərqliliyinə baxmayaraq, eyni qədim ziyarətgahları (ocaqlar, pirlər) ziyarət edirlər. Udinlərlə azərbaycanlıların doğuş zamanı qadınların şər ruhunu qovmaq haqqında ayinləri üst-üstə düşürdü. Udinlər yarı xristian, yarı-bütpərəst bayramlarında (məsələn, Vardavar) Azərbaycan dilində mahnılar oxuyurdular.

1912-ci ildə erməni rahibin tatdilli ermənilər üçün moizəni azərbaycan dilində oxuduğu ilə bağlı məlumat vardır. Bundan başqa Azərbaycan dili talışların dini mərasimlərdə istifadə etdiyi dil idi. Şərqi Süryani dua əlyazmalarındakı türkdilli mətnlərdə də Azərbaycan dilinin xarakteristikaları tapılmışdır.

Marağa və Təbrizdə əliallahlıq (yarsanizm) dininə bağlı olan qruplar bir çox dini mətnləri üçün türk dilindən istifadə edir. Yarsanizm ənənəsinə görə erkən icmalar Gorani dilini istifadə edib, ancaq vaxt keçdikcə bəzi qruplar dini məqsədlər daxil olmaqla bütün məqsədlər üçün Azərbaycan dilinə yaxın türk dilini mənimsəməyə məcbur ediliblər. Cənubi Kürdüstan və Luristanda sufilər üçün əhl-i həqqin kəlam dili olaraq Azərbaycan dili də istifadə edilir. Əliallahıların Azərbaycan türkcəsində heca vəzni və xalq nəzm formaları ilə yazılmış xüsusi zümrə ədəbiyyatları movcud olmuşdur.

Kulinariya

Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər. Basdırmanın ləzgilər arasında əsasən azərbaycanlılarla həmsərhəd bölgələrdə yayılma dərəcəsi və yeməyin adının türk mənşəli olması onu göstərir ki, ləzgilər ətin bu saxlanılma üsulunu cənub qonşularından, azərbaycanlılardan götürüblər.

Erməni xalq nağıllarına görə Tangik adlı erməni qadın dolmanın necə hazırlanmasını bilmədiyi üçün Telli adlı azərbaycanlı qadından dolmanın hazırlanmasını öyrənmişdir. Azərbaycanlıların cız-bız yeməyi Mərkəzi Asiyada məşhurdur. Ərzurumda lavaşın Azərbaycanda da hazırlanması nəzərə alınaraq "əcəm çörəyi" (türk. acem ekmeği) ifadəsi işlənir.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Gürcüstan vasitəsilə qara çay Osmanlı imperiyasının mərkəzi vilayətlərində məşhurlaşmışdır.

Mətbuat

"Molla Nəsrəddin" məcmüəsinin 7 aprel 1906-cı il tarixli ilk nömrəsi

"Molla Nəsrəddin" jurnalı XX əsrin əvvəllərində sosial və siyasi islahatları xüsusi vurğulayan, islahatçı və anti-müstəmləkəçi müsəlman diskursunun qurulmasını özünə məqsəd qoyan, Azərbaycan ziyalılarının çap etdirdiyi jurnal idi. Jurnal folklor, təsviri sənət və satiranı istifadə edərək İslam dünyasında yaşayan yüz minlərlə insana çata bilmiş, öz dövrünün nəslinin təfəkkürünə təsir etmişdir. 5 min nüsxə ilə çap edilən jurnal Osmanlı, İran, Misir və Hindistanda qəhvəxana və bazarlarda geniş auditoriya toplamış, İslam dünyasında Mərakeşdən Şərqi Asiyaya qədər oxunmuşdur. Jurnal Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada da jurnalistikanın gedişinə və ideyaların inkişafına böyük təsir göstərmişdir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İranda "İran-nou" qəzetinin əsasını qoymuş, qəzet fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində ölkədə ən çox tirajlanan qəzet olmuşdur. Rəsulzadə iranlı oxucuları marksizm anlayışları və Avropa sosializminin tarixi ilə tanış etmək üçün bu qəzetdən istifadə edir, sonradan 1913-cü ildə qurulmasına kömək etdiyi Müsavata gətirəcəyi fəlsəfələri İran kontekstində ifadə edirdi.

Ləzgilər, tabasaranlılar və digər Cənubi Dağıstan xalqları üçün sovet dövründə ilk qəzetlər Azərbaycan dilində çap edilirdi. Belə qəzetlərdən biri olan, 1920–1932-ci illərdə çap edilən "Şura-Dağıstan" (ikinci adı "Dağıstan füqərası") qəzeti Dərbənd şəhəri, Dərbənd və Tabasaran rayonları, Cənubi Dağıstanın ləzgi rayonlarında paylanırdı. Ləzgi oxucu üçün nəzərdə tutulmuş, 1923–1925-ci illərdə çap edilmiş "Samur füqərası" qəzeti də türk (Azərbaycan) dilində çap edilirdi. Rutul qəzeti "Qızıl çoban" 1932–1965-ci illərdə azərbaycan dilində çap edilmişdir.

Teatr

XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlılar hələ sosial və siyasi olaraq öz yurdlarında tanınmağa çalışarkən, İslam dünyasının digər regionlarına öz nümayəndələrini göndərərək, Azərbaycan teatr truppalarının qastrolları vasitəsilə inkişafın Azərbaycan modelini yaymağa çalışırdılar. Teatr Azərbaycan islahatçılarının əsas ixracatı idi, teatr truppaları Volqa-Ural, Türküstan və cənuba doğru İrana qastrola gedirdi.

Azərbaycan teatr xadimləri İran Konsititusiya inqilabından başlayan, sovet dövründə də davam edən müddət ərzində bu ölkəyə səfərlər təşkil etmiş, İran teatrının inkişafında vacib rol oynamışlar. Azərbaycan islahatçıları teatr sahəsində inkişaflarından istifadə edərək İran tamaşaçısına yaxınlaşmaq, inqilab hərəkatında onları dəstəkləmək, dünyəvi mədəni məhsullara doğru onları aparmaq istəyirdi. 9 yanvar 1910-cu ildə Qafqaz azərbaycanlılarının teatr gecəsində konstitusiya hərəkatına maneəçilik törədən köhnə fikirlilər və mənfi sosial qüvvələr satirik yolla tənqid edilirdi. Özlərini inqilab və islahat dövrünün veteranları kimi hiss edən Şimali Azərbaycan mədəniyyət nümayəndələri bu mövzuları İrana ixrac edir və İran cəmiyyətində konstitusionalizmin millət üçün nə demək olduğu ilə bağlı davam edən müzakirələri formalaşdırmağa çalışırdılar. Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Azərbaycan aktyorları öz missiyalarına sadiq qaldılar.

Sovet İttifaqına qatıldıqdan sonra Azərbaycan aktyorları artıq heç bir təhdidə məruz qalmadan, öz dövlətlərinin təmsilçiləri kimi İrana səyahət edirdilər. 1920-ci illərdə şimal azərbaycanlılarının uzun müddət göstərdiyi cəhdlər uğurla sona çatdı, Təbriz və Rəştdə teatr truppaları yaradıldı. Hər iki truppa öz repertuarında Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərinə əsaslanır, Üzeyir Hacıbəyovun operettalarını, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Cəlil Məmmədquluzadənin pyeslərini istifadə edirdilər. Azərbaycanlılar rus təhsilli iranlılar və ermənilər ilə bir yerdə Avropa əsərlərinin İran səhnəsi üçün tərcüməsi yolunu açmışdır.

1923-cü ildə Hüseynqulu Sarabski teatr truppalarının təşkili və teatr qurulması üçün Türküstana göndərilmişdir. 1940-cı illərdə İran teatrı hələ də Azərbaycan teatr mədəniyyətinin qanadları altında qalırdı. Sovet İttifaqının yaranmasından İkinci Dünya Müharibəsinə qədər Təbriz teatr ictimaiyyəti Sovet Azərbaycanı ilə əlaqələrindən bəhrələnir və müəyyən mənada Tehranı qabaqlayırdı.

Üzeyir irsi

1917-ci ildə Aşqabadda Azərbaycan teatrının "Arşın mal alan" komediyasının aktyor heyəti.

Təbrizin ən sevimli və ən çox ehtiram göstərilən bəstəkarlarından biri də Azərbaycan opera sənətinin banisi Üzeyir Hacıbəyov idi. İllər boyunca onun "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşid Banu" operaları, "O olmasın, bu olsun" və "Arşın mal alan" musiqili komediyaları Təbrizdə tamaşaya qoyulub, Şərq ölkələrində milli teatrın inkişafına, xüsusən də İran teatrının formalaşmasına böyük təsir edib..

Hacıbəyovun 1907-ci ildə yazdığı "Leyli və Məcnun" operası nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam dünyasında yazılan ilk opera idi. Operanın Azərbaycandan kənarda ilk ifası Tiflisdə baş vermiş, opera inqilabdan əvvəlki dövrdə azərbaycanlılar tərəfindən Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya və İranda səhnələşdirilmişdir. İranın demokrat-şairi Mirzadə Eşqi tərəfindən yazılmış, ilk İran operası sayılan "Rəstəxizə-səlatinə-İran" ("İran dövlətinin dirilməsi") əsərinin motivləri "Leyli və Məcnun" operasından parçalara əsaslanmışdır. "Leyli və Məcnun" operasını yaradan Azərbaycan teatr nümayəndələrinin təcrübəsi özbək ziyalılarına böyük təsir göstərmiş, özbək əsərlərinin yaradılması arzusuna səbəb olmuşdur.

Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" operettası müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş, Cənubi Qafqazın, Türkiyənin, Yəmənin, İranın və başqa ölkələrin şəhərlərində səhnələşdirilmişdir. 1966-cı ildə operetta Bolqarıstanda, ölkənin türk teatrlarının festivalında səhnəyə qoyulmuşdur.

Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası 80 dilə tərcümə edilmişdir. Komediya 76 ölkədəki 187 teatrda, Nyu-York, Paris, London, Sofiya, Berlin, İstanbul, Tehran, Qahirə, Varşava, Pekin şəhərlərində nümayiş etdirilmişdir. Yazıldıqdan az bir müddət sonra "Arşın mal alan" komediyası yeni arami dilinə tərcümə edilərək İrandan mühacirət etmiş assuriyalılar arasında məşhurluq qazanmışdır.1920-ci illərdən başlayaraq Assuriyalı dramaturq Aleksandr Qabriel operettanı Yonkers və Çikaqoda yeni arami dilində səhnəyə qoymuşdur. SSRİ-dəki Assuriya diasporu ilə yanaşı, Arşın Mal Alan Nyu-York və Konnektikut ştatlarının Assuriya icmalarında ən məşhur teatr əsəri olmuşdur. 1935-ci ildə Almaatadakı Uyğur Dövlət Teatrı "Arşın mal alan" komediyasının səhnələşdirmiş, illər boyunca tamaşa uyğur tamaşaçısının xüsusi sevgi ilə əhatə edilmişdir. Əsərin Çində uğur qazanması onun Pekin Mərkəzi Eksperimental Teatrından başqa Uhan Eksperimental Opera Teatrında və Tyantszin Xalq İncəsənət Teatrında səhnəyə qoyulmasına səbəb olmuşdur.

Əlifba

SSRİ-də latın yazı sisteminə keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1922-ci ildə Səməd ağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdiyi komissiya latın yazı sisteminə əsaslanan əlifba layihəsini təqdim etdi. Bu əlifba Sovet Azərbaycanında tətbiq edildi. Atatürk islahatları çərçivəsində qəbul edilən türk əlifbası Azərbaycan əlifbasından təsirlənərək yaradılmışdı. 1920-ci illərdə Azərbaycan yazısının əsasında Sovet İttifaqının türk xalqları üçün Yanalif yazısı yaradılmışdır. Beləliklə, Azərbaycan əlifba islahatı Türk yazı inqilabına başçılıq etmiş, bütün Türk dünyasına birbaşa təsir etmişdir.

Azərbaycan mədəni təsirinin danılması

Gürcüstan ədəbiyyat tarixində ölkənin Azərbaycan mədəniyyətinə olan "borcu" davamlı bir şəkildə nəzərə alınmır. Gürcülər arasında yayılmış stereotiplərə görə, azərbaycanlılar cahil və primitivdir, gürcülərin özləri isə mədəni və zərifdir. Sovet dövründə Tiflisdə mövcud olmuş fars-azəri və erməni musiqisi təcrid edilir və gizlədilirdi. Şərq üslubundakı şəhər musiqisi konfliklərdən yayınmaq və milli mənşəli adlandırmadan istifadə edilməsi üçün "Qədim Tiflisin mahnısı" adlandırılırdı. Bu musiqi gürcülər tərəfindən ifa edilmir və gürcü musiqi mədəniyyətinin xarakterik nümunəsi hesab edilmirdi.

Ədəbiyyat

• Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.
• Akpınar, Yavuz. Azeri edebiyatı araştırmaları. Istanbul: Dergah yayınları, 1994.
• Pisowicz, Andrzej. How Did New Persian and Arabic Words Penetrate the Middle Armenian Vocabulary? Remarks on the Material of Kostandin Erznkac'i's Poetry // New Approaches to Medieval Armenian Language and Literature. Dutch Studies in Armenian Language and Literature. Volume 3. Brill. 1995. 95–109. doi:10.1163/9789004455139_008.
• Andrews, W. G.; Mignon, L. T // The Princeton Handbook of World Poetries. 31 December 2017. 538–561. doi:10.1515/9781400880638-025. ISBN 978-1-4008-8063-8.
• Aynur, Hatice. 16. A Survey of Disputation Texts in Ottoman Literature // Disputation Literature in the Near East and Beyond. 10 August 2020. 283–308. doi:10.1515/9781501510274-016. ISBN 978-1-5015-1027-4.
• Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. ISBN 978-3-922968-69-6.
• Bilgin, Azmi & Üzüm, İlyas (2007). "NESÎMÎ". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 33 (Nesi̇h – Osmanlilar) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. ISBN 978-975-389-455-5.
• BIRNBAUM, E. (1976). THE OTTOMANS AND CHAGATAY LITERATURE: An Early 16th Century Manuscript of Navā’ī’s Dīvān in Ottoman Orthography. Central Asiatic Journal, 20(3), 157–190. http://www.jstor.org/stable/41927146 Arxivləşdirilib 2021-04-16 at the Wayback Machine
• Birnbaum, Eleazar. Turkish Literature Through the Ages // Savory, R. M. (redaktor ). Introduction to Islamic Civilization. Cambridge University Press. 28 May 1976. 78–87. ISBN 978-0-521-09948-6. 2021-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-27.
• Burrill, Kathleen R. F. The Quatrains of Nesimî Fourteenth-Century Turkic Hurufi. De Gruyter. 1972. ISBN 978-3-11-087896-7.
• El-Rouayheb, K. (2008). The Myth of "The Triumph of Fanaticism" in the Seventeenth-Century Ottoman Empire, Die Welt des Islams, 48(2), 196–221. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/157006008X335930 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
• Faura, Salvador. The Madman in the Garden // Hand, Felicity; Pujolràs-Noguer, Esther (redaktorlar ). Relations and Networks in South African Indian Writing. Cross/Cultures. 203. Brill. 2018. 75–87. ISBN 978-90-04-36496-7.
• Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court. Brill. 2024. səh. 554.
• Ferenc Csirkés. Popular Religiosity and Vernacular Turkic: A Qezelbash Catechism from Safavid Iran // Safavid Persia in the Age of Empires. — Sabancı University, Istanbul, 2021. — P. 211–239.
• Gippert, J. & Dum-Tragut, J. (2023). Caucasian Albania: An International Handbook. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110794687
• Golden, Peter B.: An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. — Wiesbaden : Harrassowitz, 1992 (Turcologica ; Bd. 9) ISBN 3–447–03Z74-X
• Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN 9789004355767.
• Fikret Türkmen, Türk Halk Edebiyatının Ermeni Kültürüne Tesiri, Ankara, 1992
• Javadi, H.; Burrill, K. (1988). "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā. London and New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 251–255. ISBN 978-0-71009-115-4.
• Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Hess, Michael R. (2021). "Nǝsimi, İmadǝddin". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. doi:10.1163/1573–3912_ei3_COM_40738. ISSN 1873–9830.
• Hostler, Charles Warren. The Turks of Central Asia (Greenwood Press, November 1993), ISBN 0-275-93931-6.
• M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
• Macit, Muhsin. Fuzuli, Mehmed b. Süleyman // Kate, Fleet; Gudrun, Krämer; Denis, Matringe; John, Nawas; Everett, Rowson (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam (ingilis) (3rd ed.). Brill Online. 2014. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27220. ISSN 1873-9830. 2023-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• Karahan, Abdülkadi̇r. Fuḍūlī // Bearman, Peri; Bianquis, Thierry; Bosworth, Clifford Edmund; Donzel, Emeri Johannes van; Heinrichs, Wolfhart P. (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam. 2 (2nd). Brill. 1965. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_2398. 1 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2023.
• Karahan, Abdülkadir. Fuzûlî // TDV Encyclopedia of Islam (türk). 13 (Fikih – Gelenek). İstanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. 1996. ISBN 978-975-389-440-1. 2023-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• Macit, Muhsin. "Fuzûlî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (türk). Ahmet Yesevi University. 2013. 2023-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• Магомедханов М. М. Дагестанцы: Этноязыковые и социокультурные аспекты самосознания. Москва: ООО "ДИНЭМ", 2008. – 272 с.
• Pala, İskender. Leylâ vü Mecnûn // TDV Encyclopedia of Islam (türk). 27. Türkiye Diyanet Vakfı. 2003. 162–164. ISBN 978-975-389-408-1. 30 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2023.
• Péri, Benedek. Turki Language and Literature in Late Mughal India as Reflected in a Unique Collection of Texts // Turkish History and Culture in India. Brill. 5 August 2020. 367–387. doi:10.1163/9789004437364_014. ISBN 978-90-04-43736-4.
• Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations. 2913
• Sadıkoğlu, Cengiz. HABÎBÎ // TDV İslam Ansiklopedisi (türk). 14 (Geli̇bolu – Haddesenâ). İstanbul: Türkiyə Dəyanət Vəqfi. ISBN 9789753894418.
• Skilliter, S. A. "Leylᾱ and Mejnūn, by Fuzūlī, Translated from the Turkish. With a History of the Poem, Notes, and Bibliography by Alessio Bombaci (Translated from the Italian by Elizabeth Dairies) (translated from the Italian by Elizabeth Dairies)". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. George Allen and Unwin. 35 (1). February 1972: 156–157. doi:10.1017/S0041977X0010758X.
• Shahin Mustafayev. Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan (14th–15th Centuries) // Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies (A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday). — Presa Universitară Clujeană, 2013.
• Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
• Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.
• Yarshater, Ehsan, redaktor Fożūlī, Moḥammad // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume X/2: Forūḡī–Fruit. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2000. 121–122. ISBN 978-0-933273-41-2. 2022-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.

Əlavə oxu

• С. А. Бедирханов. Азербайджаноязычная лезгинская поэзия XVIII–XIX веков. — Махачкала, 1999. — 162 с.
• С. А. Бедирханов. Азербайджаноязычная поэзия народов Южного Дагестана (XVII–XVIII вв.) / Ф. М. Ибрагимова. — Махачкала, 2007. — 158 с.
• Éva Csáki. Similarities in Hungarian and Turkic Folk Literature: Folktales / Historical Linguistics and Philology of Central Asia. Page 394–399.
• Kelsey Rice (2021) Emissaries of Enlightenment: Azeri Theater Troupes in Iran and Central Asia, 1906–44, Iranian Studies, 54:3–4, 427–451, DOI: 10.1080/00210862.2020.1753022
• Nino Tsitsishvili (2007) Social and Political Constructions of Nation-Making in Relation to the Musical Styles and Discourses of Georgian Duduki Ensembles, Journal of Musicological Research, 26:2–3, 241–280, DOI: 10.1080/01411890701360120
• Yolaçan, S. (2019). Azeri networks through thick and thin: West Asian politics from a diasporic eye. Journal of Eurasian Studies, 10(1), 36–47. https://doi.org/10.1177/1879366518814936