Azərbaycanlılar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
"Azəri" və "Azərilər" bura istiqamətləndirilir. Digər istifadə formaları üçün Azəri (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın
Azərbaycanlılar
Ənənəvi geyimdə azərbaycanlı qızlar.
Ümumi sayı
35[1] – 45[2] milyon
Yaşadığı ərazilər
İran İran 15-30 milyon
20-30% 		(2015)[3][4][5][6]
Azərbaycan Azərbaycan 8,172 milyon
91.6 % 		(2009)[7][q 1]
İraq İraq 4,55 milyon
13 % 		(2015)[8]
 Türkiyə 3 milyon
3.0 % 		(2015)[q 2]
Rusiya Rusiya 603,070
0.42 % 		(2010)
Gürcüstan Gürcüstan 233,024
6.51 % 		(2014)[9][10] — 560,000[mənbə göstərin]
Əfqanıstan Əfqanıstan 286 min
1.0 % 		(2015)[q 3]
Diaspora
Qazaxıstan Qazaxıstan 115 min
0.57 % 		(2021)[q 4]
Ukrayna Ukrayna 45 min
0.09 % 		(2001)[q 5]
Türkmənistan Türkmənistan 36,586
0.82 % 		(1995)[11]
Özbəkistan Özbəkistan 36 min
0.15 % 		(2000)[q 6]
Almaniya Almaniya 26.270 (2018)[12]
Qırğızıstan Qırğızıstan 16.745 (2009)[13]
Dili

Azərbaycan dili

Dini

Əsasən İslam (əksəriyyət Şiə İslamı,[14] azlıq Sünni İslamı, həmçinin sufizm və xalq dini[15][16][17])
qismən bəhailik[18] və xristianlıq[19][20]

Mənşəyi
Oğuz türkləri, səlcuqlar,[21] xəzərlər[22]
Qohum xalqlar

Türklər, türkmənlər

Azərbaycanlılar[23][24] (az.-əski. آذربایجانلیلار‎), Azərbaycan türkləri,[25] azəri türkləri[26][27][28] və ya azərilər[29] (az.-əski. آذریلر‎) — əsasən İranın şimal-qərbini əhatə edən Cənubi Azərbaycanda və Azərbaycan Respublikasında yaşayan türk xalqı.[30][31][32][33]

Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki Rusiya (Dağıstan), Gürcüstan (Borçalı), Türkiyə (Qars və İğdır) və İraq ərazisində yaşayırlar. Antropoloji cəhətdən Avropoid irqinin Kaspi tipinə aiddirlər. Azərbaycan dilində danışırlar. Dindarları əsasən İslam dininin şiə təriqətindədirlər (yalnız Cəfəri məzhəbində). Müasir Azərbaycan etnosunun Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır.[34]

Məskunlaşma

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanlıların məskunlaşması

Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə Qafqazda birinci, Gürcüstan və İranda[35] isə ikinci xalqdır. Azərbaycanın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i).[36]

İranda azərbaycanlılar əsasən, Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil[37] və Zəncan[37] ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, Kürdüstan ostanının şərq rayonlarında (Qürvə şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə),[38] Həmədan ostanında[37][39] və Qəzvin ostanının şimal rayonlarında yaşayırlar.[37] Tehran, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. İranda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20–30 milyon nəfərdir.[40][41][42][43][44]

Rusiyada azərbaycanlılar Dağıstanın cənubunda yaşayırlar. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar.[45] Hal-hazırda onlar Dağıstanın Dərbənd rayonunda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə Tabasaran (18 %), Qızılyar (2,35 %) və Rutul (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar.[46] Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2002-ci il siyahıyaalmasına[47] görə 621 840 nəfər idi.

Gürcüstanda azərbaycanlılar əsasən, Kvemo Kartli mxaresində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: Marneulidə (98 min nəfər, 2002), Qardabanidə (50 min nəfər), Bolnisidə (49 min nəfər), Dmanisidə (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar Kaxeti diyarının rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): Saqareco (18 min, yaxud 32%), Laqodexi (11 min, yaxud 22%), Telavi (8 min, yaxud 12%), həmçinin, Şida Kartli mxaresində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən Kaspi (4 min, yaxud 8%), Kareli (1 min, yaxud 2,3%) və s.), Msxeta-Mtianeti mxaresində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən Msxetada. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə Tbilisidə (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli mxaresinin inzibati mərkəzində — Rustavi şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar.[48]

Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına qədər, Ermənistanın əksər rayonlarında azərbaycanlı kəndləri vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt İrəvan şəhərində 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi.[49] O cümlədən, XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu[50]. XIX əsrin sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi.[51] SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına[rus.] əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda,[52] SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında[rus.] Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)[53] olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. XXI əsrin əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, Tomas de Vaalın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur.[54]

Türkiyədə azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistan ilə sərhəd bölgələrdə — Qars, İğdır illərində, və Ərzurum ilinin Şənqaya ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-nin bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

Türkmənistanda isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə Türkmənbaşı və Aşqabad[55] şəhərlərində yaşayırlar.

Etnogenez

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanlıların etnogenezi

Azərbaycanın hər iki hissəsinin aparıcı etnosu olan türk mənşəli Azərbaycan xalqının, qafqazdilli (ləzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, xınalıqlılar, qrızlılar, buduqlular, ceklilər, haputlular və s.) və İran dilli (talışlar, kürdlər və tatlar) azsaylı xalqların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmamışdır. Bəzi tarixçilərin bildirdiklərinə görə, türklər Azərbaycana XI əsrdə Səlcuqlarla birgə gəlmişdir. Lakin aparılan tədqiqatlara əsasən Səlcuqlardan da öncə Azərbaycan ərazisinə irimiqyaslı türk axınları olmuşdur. Bunlara misal olaraq bolqar, hun, buntürk və oğuzları göstərmək olar. Lakin dəqiq olan odur ki, XI–XII əsrlərə qədər bu ərazidə xeyli etnos yaşayırdı, bu dövrdən etibarən isə titul etnos kimi türklər öz mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər və onların ətrafında Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi başladı.[56]

Azərbaycanda türk çoxluğunu ayrı-ayrı adacıq kiçik boylar deyil, bulqarlar, onoqurlar, suvarlar, börçöllər, şiraklar, buntürklər, kəngərlər, əsasən Masaha hunları olmaqla, digər hun toplumları, xəzərlər kimi böyük etnoslar yaratmışlardı. Nəzərə almaq gərəkdir ki, o zamanki Şimal və Cənubi Azərbaycanda bir neçə yüz min adam yaşaya bilərdi. XIX əsrin başlanğıcında Avropanın sayca böyük xalqları sayılan fransızlar və ruslar 20 milyondan bir az çox, Böyük Britaniyanın əhalisi 10 milyona yaxın, Şimali Azərbaycanınki isə 551 min idi. Deməli qədim dövr və erkən orta əsrlərdə mənbələrdə adları keçən onlarla türk tayfaları bu xalqın etnogenezində əvəzsiz rol oynamışdır.[57] Azərbaycan xalqının mənşəyi problemi əsrimizin 30-cu illərinin zillətli qeyri-milli siyasətilə yanlış bir istiqamətə yönəldildi. Aydındır ki, ―Azərbaycan xalqı deyiləndə, onunçoxsaylı türk dilində danışan əhalisi nəzərdə tutulurdu. Həmin dövrün ortalarında bu xalqın mənşəyi problemi heçə endirildi, ―türk və ―türk dili sözləri ―azərbaycanlı və ―Azərbaycan dili sözləri ilə əvəz edildi. Azərbaycan türk xalqı və dili yer adını təmsil edən ümumi məfhum içində əridildi. Azərbaycan xalqının yetkinləşməsi gedişində türk etnoslarının iştirakı tədqiqat obyekti kimi sönükləşdi, adda-budda eşidilən səslər isə siyasi yollarla kəsildi.

Eyni zamanda 1960-cı illərdə türk etnoslarının Azərbaycanda XI–XII əsirlərdən əvvəl yaşamaları barədə ilk tədqiqatlar aparılmağa başlandı. Yeni tədqiqat istiqamətləri meydana gəldi. 1970-ci illərdə erken orta əsr qədim erməni qaynaqlarında türk mənşəli sözlərin, şəxs və yer adlarının ayırd edilməsi sahəsində mühüm iş görüldü.[56] Sübut olundu ki, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində müxtəlif etnik ad altında türk etnosları yaşayırdı, oğuz dilləri əsasında Azərbaycan türk dili yetkinləşirdi və ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. 1980-ci illərdə bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirildi. Bu dövürdə yeni bir istiqamətdə araşdırmalar aparılmağa başlandı.[58]

İlk öncə azərbaycanlı sözü barədə məlumat vermək lazımdır. Uzun tarixi bir dövr ərzində, hal-hazırda azərbaycanlı adlanan toplum türk adlanırdı. Lakin sovet işğalından sonra məqsədli formada Stalinin əmri ilə türk adının unutdurulmasına başlanıldı. XX əsrin 30-cu illərindən etibarən türklərə Azəri deyilməyə başlanıldı.[59]

Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı adlanır, çünki Azərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan) adlanmış iki hiss ənin ―Azərbaycan adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi Sasanilər dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi.[60] Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Salyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday, Matay, Amaday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud Azarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi Azərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali A zərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmış vahid ölkə, azərbaycanlılar isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur.[59]

E.ə VII əsrdən başlayaraq eramızın XII–XIII əsrlərinə qədər Y. B. Yusifova görə, Azərbaycan tərəfə türk etnoslarının üç böyük axını olmuşdur. Məsələn, Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində dilçilər Xəzər dilinin izlərini tapırlar ki, bu da Böyük Rus Ensiklopediyasının Xəzər dili haqqında profil məqaləsində qeyd olunur.[22]

Azərbaycanlıların mənşəyi haqqında nəzəriyyələr

Hər bir xalqın təşəkkülü tarix boyu davam etmiş arasıkəsilməz etnik prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəvi, fiziki və bioloji proseslərdə olduğu kimi, cəmiyyətdə gedən etnik proses də müəəyən komponentləri qəbilələr, tayfalar, xalqlar və millətlər , bir sözlə, etnoqrafiya elmində qəbul edildiyi kimi, etnoslardır. Konsolidasiya (etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə müxtəlif etnosların arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini dilindən məhrum etməsi və özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlum etnos müəyyən tarixi mərhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur, biri əriyib gedir, digəri hakim mövqeyə malik olur. Müasir xalqlar bu proseslərin əsasında yaranmışdır. Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik komponentlərinetnosların hissələrinin əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi, yeni etnik adda etnosların yaranması prosesidir. Belə də demək olar: hər bir etnosun formalaşması etnik özünüadlandımanın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla məlum etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalqın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik prosesin bütün mərhələlərində iştirak iştirak etmiş komponentləri müəyyən etmək lazımdır. Başqa sözlə, xalqımızın mənşəyini araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların adlarını və onların etnik mənsubiyyətlərini üzə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi mənbələr əsasında görmək olar. Lakin tariximizinmüxtəlif dövrlərində etnik prosesdə iştirak etmiş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yoxdur. Başqa dillərə aid mənbələrdəki məlumatlar isə çox azdır, səthidir, həm də çoxminillik tariximizin bütün dövrlərini eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlərin yaranmasının əsas səbəbi də budur.

Azərbaycan tarixşünaslığında mənşəyimiz haqqında mövcud konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir: Göstərilən səpkidə azərbaycanlıların bir xalq kimi yaranış problemi ilkin olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1919-cu ildə bu Cümhuriyyətin təmsil etdiyi millət haqqında tarixi arayış yazılmış və böyük dövlətlərin Paris konfransına verilmişdi. Bu arayışda deyilirdi:[57]

" Ən qədim zamanlardan başlayaraq Xəzər sahili boyunca Qafqazın cənub-şərq torpaqlarında qismən türk, qismən isə tatar dilində danışan tayfalar yerləşmişdi. Bu tayfalar müxtəlif çağlarda müəyyən ölçüdə iranlılarla (farslar nəzərdə tutulur), eləcə də sayca daha çox, qüdrətli və güclü olan türklərlə qaynayıb-qarışmışlardı. bu qaynayıb-qarışma ilə bağlı Qafqazın həmin yerli sakinləri Azərbaycan türkləri, yaxud da yaşadıqları ölkənin adına uyğun olaraq Azərbaycanlılar adlanırlar. "

Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. Cənubi A zərbaycan ərazisində və ona bitişik bölgələrdə er. əv. III minillikdən başlayaraq kuti, lulubi, subi, er. əv. II minillikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar yaşayırdılar.[61] Bu tayfaların etnik-dil mənsubiyyətləri məlum deyil. Avropa tədqiqatçıları (Q. Hüzinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Kammenhuber, C. Kameron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil ailəsi olmuşdur.[62][63] Bu dil ailəsini şərti olaraq ―Kaspi və ya ―Zaqro-Elam adlandırmaq olar.[64]

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə azərbaycanlıların etnogenezində?! qədim Atropatena və Qafqaz Albaniyasının yerli[rus.] əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillik və b.e.nın I minilliyində türkdilli tayfalar hunlar, bulqarlar, xəzərlər, oğuzlar, peçeneqlər və s.) iştirak etmişdir.[65]

Britannika Ensiklopediyasına görə azərbaycanlılar digər bütün millətlər kimi qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi Cənubi Qafqazınyerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış midiyalılar olmuşdur. Lakin heç şübhəsiz ki, millətin formalaşmasında əsas amil və dominant etnos türklər olmuşdur.

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov[rus.][66], Anatoli Novoseltsev[67] və Sakinat Hacıyeva[rus.],[68] qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman[rus.], özünün rus. «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье» adlı kitabında iddia edir ki, "erkən orta əsrlər Albaniya və Cənubi Azərbaycan (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"[69]. Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski[rus.] – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir[70]. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever?! də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla atropatenalılarla mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir[71].

XI–XIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır[34][72]. Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu[72]. İosif Oranski[rus.][73] və Natalya Volkova[74] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.

Türk əsilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») görə (2002), əsasən, XV əsrdə başa çatmışdır[34]. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər.[75][76] "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») əsasən, türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd XVI əsrə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi.[34] Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, "Səfəvi İranı ilə Osmanlı İmperiyası arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir".[72] Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI–XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri şahsevən və padar tayfaları isə Muğana köçürülmüşdü.[77]

Muğanı azərbaycanlıları 20-ci əsrin əvvəllərinə aid fotoşəkildə

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, Rusiya imperiyasında nəşr olunan Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti yazır ki, "Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar".[78] 1926-cı il BSE-sinə görə isə "Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk elementi təşəkkül tapdı"[79]

Dağıstanlı alim S.Hacıyeva[rus.] yazır:

Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi.[80]

Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərinə türk axınları

Bulqarlar

Uzaq keçmişdə Cənubi Qafqazda yaşamış böyük türk toplumlarından biri də bulqarlar olmuşdur. Bulqar türklərinin Cənubi Qafqazda yerləşməsi haqda ilk yazı IV əsr suriyani müəllifi Mar Apas Katinanın qələmindən çıxmışdır. Onun yazdığı Ermənistanın ilkin tarixi kitabı çox tez yol olmuşdur. Ancaq sonralar erməni tarixçisi Horenli Movses bu kitabın bölmələrini mənimsəyib öz əsərinə qatmış, bununla da bölmələr günümüzə gəlib çatmışdır. Bu kitabdan Horenlinin gətirdiyi bir neçə parça birbaşa bulqar türklərinin tarixinə toxunur. Bunlardan birində yazılır ki, Ermənistan çarı Vaharşak (e.ə. 153–131) Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayan gəlmələri öz ölkəsinə çağırdı. Əsərdə bu belə qeyd edilib:[81]

" Vaharşak Şaray sərhədləri yaxınlığındakı çəmənli torpaqlara enib gəldi. Bu yerləri köhnə yazarlar Yuxarı-Ormansız Basen adlandırırlar. Sonralar Vxndr Bulqar Vəndin gətirdiyi köçkünlər yerləşən (bu torpaqlar), onun adı ilə bağlı olaraq Vənənd adı almışdır. Bu şəxslərin kəndləri bu günə kimi onun (Bulqar Vəndin), qardaşlarının və sonrakı soy xələflərinin adlarını daşımaqdadır. "

Mar Apasdan gətirilən ikinci parça Vaharşakın oğlu Arşakın hakimiyyəti ilə (e.ə. 131–118) bağlı olub birincini tutarlı şəkildə tamamlamaqdadır. Burada deyilir:[81]

" O (Arşak) çar olan günlərdə bulqarların Qafqaz dağı silsiləsindəki torpaqlarında böyük qarışıqlıq düşdü. Onların bir çoxu ayrılıb bizim torpağa gəldilər. Kox güneyindəki varlı, çörəkli torpaqlarda uzun illər böyu yerləşib yaşadılar. "

Mar Apasın kitabında qalmış olan bu parçaların elmi dəyəri böyükdür. Birincisi burada bir-birinin ardınca iki erməni hakiminin dövründə bulqar türklərinin iki çoxsaylı toplusunun Cənubi Qafqaza axışıb gəlməsi və buradayerləşməsi göstərilir. İkincisi bu türklərin "varlı, çörəkli" yerlərdə (gümanki Ağrı dağı ətrafları və Araz çayı vadisi) yaşaması göstərilmişdir. Bu qaynaqlarda adı çəkilən etnotoponimlər Cənubi Qafqaz xəritəsində, özüdə məhz Araz vadisində — Azərbaycanın Ordubad və Zəngilan bölgələrində günümüzəkimi yaşamaqdadır. Burada Vənənd və Vənəndli kəndləri var. Şərqi Anadoluda Bulqar dağı oronimi tarixçilərə çoxdan bəllidir. Bundan başqa, Azəbaycan xəritəsi üzrə bulqar türklərinin adı ilə bağlı müxtəlif etnoponimlər və onların qalıqları ilə üzləşirik. Mil-Qarabağ düzündə Qarvənd (yuxarıda adı keçən Bulqar Vənd adındakı başlanğıc "bul" kökü bilmədiyimiz səbəbdən itirilmiş, qalan iki hissəcik isə günümüzə kimi yaşamışdır), Yağlavənd, Xocavənd, Papravənd kimi kənd adları canlı mısaldır. Muğan bölgəsində Bolqarkənd, Bulqargöytəpə, Bolqarçay kimi yer adları da qədim bulqarların bu yerlərdə geniş yayılıb yaşadığını göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu adlar ilkin olaraq onları Qafqaza gətirmiş olan bolqar boylarından yaşca ən azı 1500 il qocamandır. Çünki artıq V əsrin II yarısında bulqar türkləri Qafqazda suvar-sabir türkləri tərəfindən tabe etdirilərək sonunculara qarışmış, sonralar isə əriyib itmişlərdi. Başqa sözlə, ötən 1500 il içərisində bulqar etnosu tarixdə öz müstəqil yaşamını itirdiyi üçün onun adı ilə bağlı olan yer adlarından yalnız bir neçəsi günümüzə kimi yaşayıb gəlmişdir.

Son illərdə kimi Mar Apas Katinanın Cənubi Qafqaz bulqarları haqqında yazısı böyük inamsızlıqla qarşılanmada idi. Əslində tutarlı dəlil gətirilmədən. Bu yazıya inanmayan tarixçilər yalnız belə bir dəlil irəli sürürdülər: nə üçün başqa erməni tarixçiləri (Yegişe, Paraplı Qazar, Buzand) hunlardan danışarkən bulqarların, xəzərlərin və basenlərin adlarını çəkməmişlər ? Lakin müasir tarix elmində artıq bu fakt qəbul edilir.[82]

Bulqarların IV əsrdə artıq Qafqazda yaşamalarını təkcə Mar Apas Katina deyil, 354-cü ilin adsız latın tarixçisi (Cgronographus Anmi 354) də qeydə alınmışdır. Nəzərə almaq gərəkdir ki, Bizans və erməni tarixçiləri Qara dəniz və Xəzər dənizi bölgələrində yaşayan xalqlar haqqında qiymətli bilgilər vermişlərsə, birbaşa Cənubi Qafqaz torpaqlarında yerləşib yaşayan bulqar türkləri haqqında onlar qat-qat daha tutarlı yazılar qoyub getmişlər.[83] Çünki Qara və Xəzər dənizləri bölgələrinə nisbətən onlar Ermənistandakı hadisələri qat-qat yaxşı bilir, bəzən isə gördüklərini yazırdılar. İndi tarixçilərin bir çoxu bulqarları hun yürüşlərindən öncə Cənubi Qafqaza gəlmiş türk etnosu saymaqdadırlar. Sonrakı əsrlərdə bulqar boyları soyca onlara qohum olan buntürklər və onoqurlaeın hesabına artıb böyümüşdülər. Bununla yanaşı, Şimali Qafqazda Sulak və Terek çayları arasında yerləşən bulqar türklərinin qolları Şərqi Cənubi Qafqazda, Dərbənd keçidi ilə Kür çayı arasındakı bölgələrdə də yerləşmişdilər. Onoqurlar isə Şimali Qafqaz bulqarları tərkibində güclü bir siyasi birlik yarada bilmişdilər. Onoqur adı, türk dilində olan r-z səs keçidi ilə bağlı olaraq türkoloji ədəbiyyatında Onoquz oxunur.

XI əsrin böyük türk dilçisi Mahmud Qaşqarlı bulqar və qipçaq dillərinin Oğuz dilinə çox yaxın olduğunu, bulqar boyundan olan suvarların oğuzlar kimi danışdığını bildirirdi:[84]

" Kəlimənin əvvəlində olan M hərflərini suvarlarla oğuzlar, qipçaqlar B-ə çevirirlər. Türklər mən bardum, suvarlar, qipçaqlar, oğuzlar bən bardum deyirlər. Türklər şorbaya mün, bunlar bün deyirlər. "

İstəxri və İbn Haqvəl kimi böyük ərəb tarixçiləri xəzər dili ilə bulqar dilinin eyni olduğunu yazmışdır.

Bulqarların adı Dədə Qorduq dastanında da qalmışdır. Qazılıq Qoca oğlu Yegenek boyunda kitabın əlyazmasında belə bir parça ilə qarşılaşırıq:[85]

" Altı başlı balqar bir ər gördüm... Ol ərə baxdum. Dayım Əmən imiş. "

Paleoqrafiya və onomastika baxımından balqar boy adının burada qarşıya çıxması qanunauyğundur. Bu adın Oğuz qəhrəmanlıq kitabı dastanda qalması, Dədə Qorqud oğuzlarının balqar bir ər Bəkdüz Əmənin elini özlərinə doğma bilib, onunla birlikdə yağılar üzərinə yürüş etməsi təbii haldır. Çünki bu boylarda balqar bir ər ilə bağlı olan başqa bir anlayış da işlənmişdir: Dügər bəy Mahmud Qaşqarlı Divanında Dügər, 24 Oğuz tayfasından birinin adıdır. Bu adı daşıyan bulqar qolu Şimali Qafqazda Balkar dərəsində də yerləşmişdi. Görünür, dügərlərin bir qolu osetinlərin babalarına qaynayıb-qarışmışdır. Bugünkü Şimali Qafqaz balkarlarının dilində osetinlərin bir qolunun Dügər, Diqor adlanması təsadüfi deyildir. Yeni araşdırmalara görə, bu sonuncuların danışığında çoxlu əski türk və deyimləri qalmışdır.

Dədə Qorqud kitabının III boyunda üç dəfə Basen, Pasin yer adı keçməkdədir.[86] V. V. Bartolda görə bu nə vaxtsa qalası olmuş Basin bölgəsinin adıdır.[82] Bölgənin bu adı yuxarıda Mar Apas Katina parçasından gətirilən yuxarı-ormansız Basen adına tamamilə uyğundur. Başqa sözlə, Dədə Qorqud kitabındakı yer adı olduğu kimi Mar Apas Katina-Horenli Movses mətnində də yazıya alınmışdır. Mənəvi dünyası ayrı olan bu 3 qaynaqda Basen bölgəsinin adı köhnə bulqarların Cənubi Qafqaza axışıb yerləşməsi ilə bağlı olaraq çəkilir. Bu adın açılışı isə gürcülərin coğrafiya anlayışına köhnə yunancadan keçmiş Fasiana sözü ilə bağlıdır. D. Y. Yeremeyevin yazdığı kimi, qədim bulqarların buraya axışıb yerləşməsi ilə bağlı Balkar dərəsində yaşayan türk dilli balkar xalqı gürcü qaynaqlarında Basiani adlanırdı.[82]

Buntürklər

Bulqarların bir qolu da buntürklər sayılırdı. Onların da adı Cənubi Qafqaz qaynaqlarında e.ə. I minillik hadisələri ilə bağlı çəkilir.[87] X əsr gürcü salnaməçisi Mokçevay Kartlisat (Kartlinin dinə gəlməsi) və XI əsr salnaməçisi Leonti Mrovelinin Kartlis sxovreba (Kartli çarlarının həyatı) kitabında Buntürklərin Kartlidə Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərindən, hətta Babil hökmdarı Novuxodonosor tərəfindən Yerusəlimin dağıdılmasından öncə yaşamaları yazılmışdır. İkinci hadisə e.ə. 586-cı ilə düşür. Salnaməçilər bu toplumu həm buntürk, həm də sadəcə türk adlandırırlar. Mroveli bir səhifədə yazır:[88]

" Türklər Mtsxeta yaxınlığında özlərinə yer seçərək oranı abadlaşdırdılar, güclü hasar içinə aldılar. Bu yerə Sarkine (P.Uvarovun (1894), Ş. Mesxianın (1959), Q. Lomtadzenin (1965) araşdırmalarına əsasən bu şəhərin həqiqətən də bu dövrdə salındığı sübut olunmuşdur.) deyilməyə başlandı. "

O biri səhifədə isə Sarkinedə buntürklərin yaşadığını qeyd etmişdir. Bu salnaməni 1900-cü ildə çap edən gürcü tarixçisi S. E. Takayşvili buradakı buntürklərin və türklərin bir olduğunu, başqa sözlə turanlı olduğunu qeyd etmişdir. Bu "turanlılar" gürcü tarixşünaslığında Kartlinin ən qədim sakinləri hesab edilir.[89] Salnamə əlyazmalarının birində buntürklərin 28 min ev olması yazılmışdır. Onların sayca böyük toplum olduğunu salnaməçi Mrovelinin aşağıdakə sözləri də göstərir:[88]

" Bir-birilərinə qarşılıqlə yardım üçün onlar (Kartli əhalisi) türklərlə birləşib bütün şəhərlərdə yerləşdilər...Bu türklər Kartli əhalisi ilə dinc yaşayırdılar, iranlıların yürüşü gözləndiyi üçün qala və şəhərləri bərkidirdilər. "

Cənubi Qafqaz buntürklərinin real tarixləri barədə müxtəlif fikirlər var. Onların e.ə. VI–IV əsrlərdə Gürcüstanda yerləşib yaşaması haqda salnamə yazılarının anaxronizm sayan tarixçilər az deyil. Bu tarixçilər buntürklərin Gürcüstanda yerləşməsini gerçək saysalar da, onu miladdan əvvəlki dövrə deyil, miladdan sonrakə V əsrə bağlayırlar.[89]

Kəngərlər

Bulqarların və buntürklərin xələfi kəngər toplumu oldu. Türk toplumlarının Cənubi Qafqazda sayca artaraq buranın siyasi həyatında fəal yer tutması kəngərlər ilə bağlıdır. 482-ci ildə Sasani İranına qarşı üsyandan yazan tarixçi Paraplı Qazar kəngər türkləri yaşayan ayrıca bir əyalətin adını çəkir: Qavarn Kangaraç. Bu tarixçilərin yazdığına görə, İran qoşunu ilə döyüşdə məğlub olan Vaxtanq Qorqasalın və Vahan Mamikonyanın döyüşçüləri Albaniya ilə İberiya sərhədlərində Kəngər dağlarından (Ermənistanın bir rayonunda indi də Kəngər dağı oronimi qalmaqdadır) enərək Kəngər elinə gəlib qonşu hunların köməyini gözləməyə başladılar. Bu hadisədən 60–70 il sonra (542, 552-ci illər) həmin xalqın adı hanqaraye şəklində suriyani qaynaqlarda çəkilir. Bu dəfə kəngərlərin Ağrı dağdan başlayaraq Araz üzərində yaşadığını bildirilir. Suriyani qaynaqlar da kəngərlərin adını Cənubi Qafqaz xalqalrının Sasanilərə qarşı mübarizəsi ilə bağlı olaraq Xosrov Ənuşirəvanın düşmənləri kimi çəkirlər. Bu bilgilər buntürklərlə yanaşı, kəngər türklərinin də Sasani zülmünə qarşı hərəkatda fəal iştirak etmələrini göstərir.[90]

1500 il bundan öncə Cənubi Qafqazda yerləşmiş olan kəngərlərin izi Dədə Qorqud boylarında Kanklı Qoca adında iz buraxmışdır. Oğuzların soykök tarixinin başlıca qaynaqları olan uyğur Oğuznaməsində, Rəşidəddin Oğuznaməsində, Əbulğazi xan Şəcərəsində qipçaq, karluq və xələc kimi eponimlər ilə yanaşı kanqlı eponiminin yazıya alınması qanunauyğundur. Kəngər və kanqlı sözləri kökcə bir-birinə doğmadır.[90]

Kəngərlərin adı Orhun yazıları silsiləsində Kül Tiginin şərəfinə yonulmuş abidədə 712–713-cü illər döyüşləri ilə bağlı olaraq Kəngərəs şəklində çəkilmişdir. Bununla yanaşı Firdovşi Şahnaməsində onların adı Kanqlı, Çin qaynaqlarında isə Kanqyuy formasında yazılmışdır.[90] Ancaq bu yazıların heç biri ilkin deyildir. Yuxarıda Paraplı Qazardan gətirilən bilgi Kül Tigin abidəsindəki məlumatdan ən azı 200 ildən çox qədimdir. Güman edilir ki, bu toplum Qafqaza III–IV əsrlərdə yerləşmişdir. Kür-Araz ovalığında və Azərbaycanın başqa yerlərində kəngərlərin yaşayış yerləri çox idi. Bunu həmin bölgələrdə Kəngər, Kəngərli adını daşıyan kəndlərin günümüzə kimi qalması sübut edir. XIX əsrinortalarına yaxın yalnız Naxçıvan əyalətində qafqazşünas İ. Şopenin kəngərlilərin aşağıdakı adları daşıyan 33 qol bə tirəsini qeydə almışdı:[91] Yurçi, Qızıllı, Sarbanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salahi, Ağabəyli, Həmayi, Qarabəylər, Cağatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşidli, Billici, Qızılqışlaq, Tutlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, Arabsaklı, Qaracalı, Qraahasarlı, Pənahlı, Əlxanlı, Sofulu, Beqdili, Əliəkbərli, Didavarlı, Bolqarlı, Kürdmahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı.

Adı keçən qaynaqda əyalətdə 1433 ailəni birləşdirən 6473 kəngərli qeydə alınmışdı. Haluki Məhəmmədhəsən Baharlının 1920-ci ildə çıxan araşdırması üzrə Naxçıvan qəzasında onların yalnız 3 kəndi qalmışdı (ikisi Kəngərli, biri Şahtaxtı adlanırdı).[92] Təkcə Kəngərli adı daşıyan kəndlər Göyçayda (2), Cavanşir (4), Şuşa (3), Şamaxı (2), Qazax (1) qəzalarında yerləşirdi.

XIX əsrin 30-cu illərində kəngərlilərin çoxu çarlıq Rusiyasının vergi siyasətinə dözməyib Cənubi Azərbaycana və Türkiyəyə köçüb getmişdi. Azərbaycanın Qazax-Qaramanlu bölgəsində, yəni rahib Paraplı Qazarın yad etdiyi Gürcüstan sərhədlərində kəngərlilər bütün orta əsrlər boyu kütləvi halda yaşamış, yalnız XVIII əsrdə Kaxet-Kartli çarlığının sıxışdırması ilı bağlı onların çoxu Qarabağ xanlığı və qismən də Şirvan xanlığı ərazisinə köçməli olmuşdur. Qonşu Cənubi Qafqaz bölgələrində də kəngərlilərin yaşaması tarixi qaynaqlarda iz buraxmışdır. VII əsrdə yazılmış. Ermənistan coğrafiyası kitabında İber ölkəsində Kanqark adlı əyalət, XI əsr Kartli salnaməsində isə Kanqari adlı yaşayı yerinin adı çəkilir.[93] Böyük hun qollarından biri sayılan kəngərlər ayrı-ayrı toplumlar formasında, görünür, Cənubi Qafqaz oğuzlarına və peçeneqlərinə qarışmışdır. Tanınmış Bizans müəllifi Konstantin Porfirogenet X əsrin 40–50-ci illəri ilə bağlı olaraq peçeneqlərin bir bölüyünün- 3 əyalət xalqının Kəngər adlandığını yazmışdır.[94]

Masaha hunları

Bütün bu qeyd etdiklərimizdən əlavə erkən orta əsrlər Azərbaycanın da xeyli sayda hun toplumları da yaşamaqda idi.[95] Bunlara misal olaraq Masaha hunlarını göstərmək olar. Bu toplumun adından Bizans müəllifi Dionisi Periegetin (II əsr) əsərində də bəhs edilir.[96] Sonralar köhnə erməni mənbələrina görə bu hunlar şimali Albaniyada, Çola şəhərində maskutlar ilə qarışıb onlarla birgə yaşayırdılar. Moisey Kağankatlı isə bu hunların xaçpərəstliyə keçdiyini yazır. Onun yazdığına görə, Çola şəhərinin patriarxı İoan bütün bu hunların yepiskopu idi. Sonralar Dərbənd keçidi ilə Beşbarmaq dağı arasında ayrıca bir hökmdarlıq yarandı. Bu kiçik dövlət tarixdə Masaha hun dövləti adlanır. Onun hökmdarları da Alban və erməni hökmdarları kimi İran arşakları soyundan idi. 330-cu ildə Masaha hun hökmdarı Sanatruk öz hökmdarlığını Kür çayı hövzəsinə kimi yaymaa çalışırdı. Moisey Kağankatlı yazır:[97]

" ...Paytakaran şəhərində Sanatruk adlı birisi aqvanlar üzərində hökmdar oldu. "

Bu tarixçinin kitabının XII–XIII fəsillərində Sanatrukun albanlardan hətta 30 minlik qoşun toplaması, Şimal xalqlarının Albaniyada yaşayıb 4 il buranı sıxıntıya salması haqda yazısı bu hadisənin ötəri br yürüş olmadığını göstərir. K. V. Treverin fikrincə, qədim müəlliflər Aqafangel və Kayserili Prokopinin yazılarında adları keçən Masaha (Maskut) və Hun sözləri eyni anlamda işlənmişdir.[98] Bu dövlətdə yaşayan əhali irandilli alanların, türkdilli hunların və qafqazdilli tayfaların qarışığından ibarət olmuşdur. Bubaxımdan adı çəkilən hökmdarın daşıdığı adın hər iki yazılışı (Sanatruk, Sanasen) çox maraqlıdır.

Bu hadisələrdən 120 il ötdükdən sonra, Cənubi Qafqaz xalqlarının Sasanilərə qarşı 450–451-ci il üsyanı ilə bağlı olaraq yenə Masaha hunlarının adına rast gəlinir.

Barsillər

Bulqarlar ilə Qafqaza gələn və onların qollarından biri olan Barsil toplumu da o dövr Azərbaycanın da güclənməkdə idi. İlkin orta dövr qaynaqlarında bu xalqın adı ilə bağlı olan Bersil-Berzil-Barşilə ölkəsinin adı çəkilir. Bu ölkə İ. Markvart, V. Minorski və başqa alimlərin fikrincə indiki Şimali Dağıstan ərazisində yerləşirdi.[99] Ancaq əl-Bəlazurinin Kitab fütuh əl-buldən əsərində onun sərhədlərinin ən azı Alban keçidlərinə kimi uzanıb getdiyi aydınlaşır. Əl-Bəlazuri Xosrov Ənuşirəvanla Xəzər hökmdarı arasında münasibətllərdən bəhs edərkən yazır:[100]

" Onu özünə yaxınlaşdırmaq üçün onun qızı ilə evlənmək, ona kürəkən olmaq istədiyini bildirdi. Türk xaqanı öz qızını Xosrova verdi, sonra özü də onunla görüşə gəldi. Onlar Barşilədə görüşüb bir neçə gün qonaq qaldılar. "

Bu görüşün harada isə Beşbarmaq dağı ilə Dərbənd keçidi arasında olması ehtimal edilir. Bəlazuri mətninin sonrası bunu aydın göstərməkdədir. İşğal etdiyi yerlərin yuxarı sərhədlərində böyük, keçilməz qala tikmək fikrinə düşən Sasanlı hökmdarı xaqana belə bir təklif verir:[100]

" Mən düşünürəm (yaxşı olarki, səninlə mənim torpaqlarım) arasında br sədd tikib orada keçid qapıları qoymaq üçün mənə izin verəsən ki, səninlə mən buraxmaq istədiyimiz adamlardan başqa bir kimsə sənin tərəfindən bizə doğri və bizim tərəfdən sizə doğru keçə bilməsin. Türk bundan ürəkdən razı oldu və öz ölkəsinə geri döndü. "

Başqa iki ərəb müəllifi olan İbn Rustə və Qərdizi Barsil türklərini Bərçölə adı ilə tanıdıqlarını yazmışlar. Başlıca məsələ isə Xəzər sahili Barşiləsi ilə yanaşı Cənubi Qafqazın mərkəzi bölgələrində, Azərbaycan ilə Gürcüstan ağzında ikinci bir Barşilənin olmasıdır.[99]

Suvarlar

Şimali Qafqazda bulqarların suvar qolu öncə yaranmış olan qohum Onoqur əsgəri birliyini çökdürüb onnu yerini tutdu. Onoqurların yerləşdiyi torpaqlar Terek və Sulak çaylarından cənuba doğru uzanaraq, görünür Masaha hun dövlətinin də yarısını tuturdu.[101] Onoqur boyları ilkin zaman ola bilsin Beşbarmaq dağı önündə yerləşən Hun qapılarını əllərində saxlayırdılar. Sonralar onlar cənuba yayılaraq Muğanı da ələ keçirmişdilər. V əsrdə ən böyük türk tayfa birliklərindən biri sayılan onoqurlar Azərbaycanda yerləşmiş idilər və burada yaşayırdılar. V əsrin 60-cı illərində onoqurları onlara qohum olan suvar türkləri üstələdilər. Onlar öz adlarını itirib suvar boylarına qarışdılar. Bir əsr ötdükdən sonra suvarlar özləri də Şimali Qafqazda avar türkləri tərəfindən məğlub edilərək Azərbaycana doğru sıxışdırıldılar. Onların on minlik bir kütləsi Azərbaycanda, o cümlədən Sakaşenada yerləşdi. Muğan düzündə bütün orta əsrlər boyunca yad edilən Beləsuvar, XIVəsrdə Cənubi Azərbaycanda Həmdullah Qəzvininin qeydə aldığı Tutsuvar, XIX əsrdə Quba qəzasında olan Qaleyi Suvar xarabalığı və Qalasuvar kəndinin adları suvarların tarixi izləridir.[101]

Qusar, Balakən, Bərdə və Ağdamda, Naxçıvan əyalətində Qullar adı daşıyan kəndlərin, onlarca Qazançı kəndlərinin, Qazanbulaq, Qazangöl kimi yer adlarının İmişli, Göyçay, Masallı və Cəbrayılda, habelə Cənubi Azərbaycanda Çaxırlı/Çaqırlu kənd adları da uzaq keçmişdən burada yerləşib yaşayan protobulqarların qul, qazan, çakar boylarının izlərini saxlamaqdadır.[101]

Hunlar

Suvar bulqarlarının böyük axınla Azərbaycana gəlişindən yüz il ötməmiş Qafqazın şimal ətəklərində siyasi hərbi üstünlük Xəzər türklərinə keçdi. Bu, Şimali Qafqazda qərbi türk xaqanlığının hökmranlığı çökdükdən sonra baş verdi. Buna görə də VII əsrin 30–40-cı illərindən Azərbaycana türk boylarının yeni aıxını oldu. Artıq VI əsrin ortalarında bu boyların sıx toplumları bütün Azərbaycanda, o sıradan Savalan dağının cənub ətəklərində, Arazın sağ sahil bölgələrində yaşamaqda idilər. VII əsrin birinci yarısında isə yeni axınlar onların xüsusi çəkisini gücləndirdi, Kürün sol sahilindı, Kağankatlı Moiseyin sözləri ilə desək, Hun dövləti yaratdı. Ağvan tarixinin ikinci kitabının 26-cı fəsilində bu tarixçi yazır:[102]

" İgid Cavanşir öz taxtında arxayın oturduğu vaxt, qışda gündüzlə gecənin bərabər olduğu zaman hunların hökmdarı saysız atlı qoşunla basqın edib gəldi. Cavanşir öz ölkəsinə ehtiyatlı və hazır olmağı əmri etsə də, Hun döyüşçüləri Kürün bu tayına və Araz sahilinə keçərək, təkcə yerli adamları deyil, həm də Ararat vilayətindən və Sünik ölkəsindən qışlamağa gəlmiş adamları, qoyun və mal-qaranı yağma edib öz düşərgələrinə əsir apardılar. Bundan sonra hunların hökmdarı Cavanşirin özünü görmək istədiyindən, qardaşlarını onun yanına göndərərək onunla görüşməyi və qardaşlıq və dostluq birliyi yaratmağı təklif etdi. Ancaq igid və ər knyaz qorxmaq fikrində deyildi. Deyin, İran şahlarından hansı biri Türkistan hökmdarını üzbəüz görə bilərdi ? Ancaq o (Cavanşir) qorxmadan qurtuluşçu xaç qarşısında diz çöküb söylədi: Mən ölümün gözünün içinə baxacağam, çünki sən, Tanrı, mənimləsən ! Bundan sonra o, hökmdar görkü ilə onların qarşısına çıxdı. Ancaq hunların hökmdarı da onu qarşılamağa çıxaraq, gəmi ilə çayın bu tayına üzüb gəldi və burulğan, dərin sularda onunla görüşdü. Onlar qarşılıqlı narazılığı kəsmək və ikitərəfli dostluq yaratmaq üçün bir-biri ilə gənəşdilər. Barışıq bağlayıb hər biri çayın bir tərəfinə qayıtdı. O biri gün mənim hökmdarım nə etsə yaxşıdır ? O, 17 ər ilə birlikdə çayı keçib hunların dşüərgəsinə gəldi və orada hun hökmdarının qızı ilə evləndi və həmin gün də 120 min davar və mal-qara, 7 min at və əsir alınmış 12000 nəfəri geri qaytardı... "

Bu yaxınlaşma 665-ci ild oldu. Burada adı çəkilən Hun dövləti tarixi kitablarda indiyə kimi Xəzər xaqanlığı ilə qarışdırılırdı. Lakin Alban tarixinin boy adları sistemi olduqca aydındır. Bu əsərin birinci kitabının 12,14,29,30-cu və ikinci kitabının 1, 2, 26-cı və başqa fəsillərində hun (hon) boy adı, habelə hun ölkəsində Basil xalqının çarı və Favel (Eftalit) alaylarını başıba toplamış Rosmosok hökmdarının adları çəkilir. Xəzər ölkəsi anlayışı isə yalnız ikinci kitabın başlanğıcından yad edilməyə başlayır.[103] İkinci kitabın IV fəsilində ölkəni yağma edən yırtıcı xəzərlərin əlinə keçməsin deyə Ağvan patriarxlığının Çoladan müqəddəs Partav şəhərinə köçürülməsi, II fəsilində — Albaniya hakiminin 628-ci ildə xəzərlərə qarşı dirənməsi, 23-cü fəsildə — xəzərlərin yürüşü və onların Cavanşir tərəfindən yenilməsi haqda yazılar verilmişdir. Üçünçü kitabın 16-cı fəsilində Xəzər ölkəsinə ərəb sərkərdəsi Əl-Cərrahın yürüş etməsi, o biri ildə isə Xəzər hökmdarı oğlunun yürüşə çıxıb Cərrahı öldürməsi bildirilir. Bütün bunlar Ağvan tarixində hunlar ilə xəzərlərin ayrı-ayrı xalqlar kimi və hər birinin öz adı ilə verilməsini sübut edir. Deməli, ikinci kitabın 23-cü fəslinin Xəzərlərin basqını və çayın o tayında Cavanşırın onları əzməsi, 26-cı fəslin isə Cavanşirin hunlar ilə qohum olması və yağılarla dostluğa girməsi adlandırılması onun eyni bir dövlət ilə deyil, ayrı-ayrı iki dövlət ilə münasibətdə olduğunu göstərir.[102]

İlkin ərəb mənbələrinin yazdıqları

Xilafətin köçürmə siyasəti ölkənin etnotarixi xəritəsinə yeni axınlar gətirdi. Yeni türk boyları, o sıradan islamı qəbul edən boylar ölkənin müxtəlif vilayətlərində yerləşirdi.[104] 735–737-ci il yürüşünü uğurla başa vurduqdan sonra ərəb sərkərdəsi (sonralar xəlifə) Mərvan ibn Məhəmməd 40 minə və ya ondan da çox dinsiz türkləri Nəhr əs-Samur adlanan yerdə və Əl-Kür çayına yaxın düzənlərdə yerləşdirdi. 854-cü ildə Azərbaycan və Ermənistana hakim qoyulmuş Buğa əl-Kəbir onun himayəsinə sığınaraq islamı qəbul etmək istəyən xəzərlərin bir hissəsini Şimşadda (Şəmkirdə) yerləşdirdi. Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik ibn Hişam (829-cu ildə ölmüşdür) Kitabül-tican fi mülük himyər adlı əsərində ilkin ərəb yürüşləri zamanı qoşunların Azərbaycanda türklər ilə qarşılaşdığını bildirdi. Onun yazısı belədir:[105]

" Yəmən padişahı Raiş zamanında onun sərkərdələrindən biri Şimr ibn əl-Qəttaf ibn əl-Müntəb 100 minlik ordu ilə türklərlə döyüşə-döyüşə Azərbaycana girdi.Döyüş nəticəsində türklər məğlub oldular. Şimr ibn əl-Qəttaf həmin döyüşün və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daş üzərində yazdırdı. "

İbn Hişamın Əl-Cürhami adlı xəlifə müşavirinin dilindən qələmə aldığı bu məlumatı ət-Təbəri də təkrar edir.[106] O, hələ peyğəmbərin sağlığında ər-Raiş adlı yəmən hökmdarının Şimr adlı qoşun başçısının Azərbaycanda türklər ilə döyüşü, Azərbaycan ölkəsində bəlli olan iki daş üzərində yazı həkk edilməsi barədə Qəhdani rəvayətini kitabına salmışdır. Burada həm də Yəmən hakimi Tubbanın Mosuldan Azərbaycana soxularaq türklərlə qarşılaşması söylənilir. Deməli, ibn Hişamın kitabında gətirilən bu bilginin artıq IX–XI əsrlərdə sabit tarixşünaslıq ənənəsi yaranmışdı. XV əsrdə yaşamış şair Ənvarinin Dəsturnamə adlı poemasında ikinci Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın sərkərdəsi Səd və Qasımın yürüş zamanı Azərbaycanda bir ulu şəhərdə və onun ətrafında 100 mindən çox oğuz evləri gördüyü yazılmışdır:[107]

" Anda qonmuşdu oğuzlar biədəd, obalar başdan-başa yox ana hədd,qara evləri ilə yüz bin artıq ev... "

İbn Hişamın yuxarıda adını çəkdiyi Übeyd ibn Şəriyyə əl Cürhami zamanının bilikli adamlarından biri idi. Elə buna görə də Yəməndən Məkkəyə çağırılaraq beşinci xəlifə I Müaviyənin yaxın müşavirlərindən biri olmuşdu. Azərbaycana yeni yürüş keçirmək fikrində olan Müaviyə, qoşunlarının qarşılaşa biləcəyi çətinlikləri düşünərək əl-Cürhumidən bu ölkə haqqında arayış istəmişdi. Əl-Curhuminin Əxbarına istinad edən İbn Hişam tərəflərin söhbətini olduğu kimi verməyə çalışır:[104][105]

" Müaviyənin Übeyd ibn Şəriyyə ilə söhbətləri buraya (Şimrin Azərbaycan yürüşü haqqında iki daş üzərində yazıya) çatdıqda Müaviyə Übeydə müraciət edərək Azərbaycan haqqında onun fikrini öyrənmək istəyərək deyir: Sən Allah, Azərbaycan (haqqında) əlaqəniz, təlaşınız və xatirəniz nədir ? Übeyd isə belə cavab verir: Ora türk torpağıdır. Onlar oraya toplaşaraq bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər. "

Etnik tarix

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan tarixi

Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları

Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: A.V.Sevryuqin[rus.]

Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu[108] Gəncəbasar türkləri(ayrımlar) — Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz dağlarında[65] məskunlaşıblar. Türkiyə türkləridirlər və XV əsrdə Azərbaycana köçürülüblər.

  • Əfşarlar — 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[109][110] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
  • Bayat tayfası — oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də türkmənlərin subetnik qrupudur.[111]
  • Qaradağlılar — İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.[65] Yeddi tayfaya bölünürlər.[112]
  • Qızılbaşlar — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV–XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. Şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, əfşar, qacar və zülqədər tayfalarına bölünürlər.[113]
  • Qarapapaqlar — əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.[114]
  • Padarlar — oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.[77] Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər.[65]
  • Tərəkəmələr — azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu,[115] Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.[68]
  • Şahsevənlər — əsasən İranda[65] və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.[116] İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər.[117] Aleksandr Yerisyanın[rus.] yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, Ağstafa və Azərbaycanın Tovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.[118]

S. Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı.[118] Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven[rus.] qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s..[119]

Etnonim

Ekzonim

Həmçinin bax: Azərbaycan (ekzonim)

Ekzonimin etimologiyası

"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin işğalından sonra Əhəmənilər imperiyasının Midiya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Midiyanın şimalı Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır.[120] Qədim müəlliflər həmçinin Atropatena üçün Kiçik Midiya adını istifadə edirlər. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" (fars. Âzarâbâdagân‎) vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxır.[121][122] Bu ərazinin sakinləri irandilli midiyalılar idi. Midiya Atropatenası coğrafi olaraq böyük hissəsi Cənubi Azərbaycanı və həmçinin Araz sərhəd olmaqla Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqini əhatə edirdi.[123] Ancaq eramızdan əvvəl II əsrin əvvəllərində Atropatenanın siyasi gücü Azərbaycan Respublikasında yerləşən Naxçıvana qədər yayılmışdı.[122]

Orta əsr ərəb coğrafişünasları ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adı Adarbadordan xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir.[29] Bundan başqa Atropatenada fəaliyyətdə olan bir çox zərdüşt məbədi var idi. Buralarda həmişə atəş yandırılırdı. Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Yaqut əl-Həməvi yazırdı: "Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansı ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub.".[124]

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan sözünün yaranmasını Xürrəmilər hərəkatının məşhur sərkərdəsi Babək ilə əlaqələndirir.[125] Babək Abbasilər xilafətinə qarşı xürrəmilərin üsyanına rəhbərlik etmişdir. Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində yazırdı: "Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansı ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, atəşpərəstlik hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazidə zühur edib."

Adın işlədilməsi

Orta əsrlər
Azərbaycan ("Adrabiqan") "Buveyhilər dövründə islam məmləkətinin xəritəsi"ndə, 1877-ci il.

1918-ci ilə qədər (Zaqafqaziyanın şərqində və cənubunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasına qədər) Azərbaycan deyiləndə başlıca olaraq bir zamanlar Atropatena çarlığının yerləşdiyi, Araz çayından cənuba doğru Urmiya gölü ətrafındakı ərazi nəzərdə tutulurdu.

Orta əsrlərdə ərəb tarixçisi coğrafiyaşünası və səyyahı Əl-Məsudi (X əsr) qeyd edir ki, Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Arazın şimalına qədər genişlənir. Məsudi və ibn Xordadbeh şimal-şərqdəki Muğan düzünü Azərbaycana aid edir, ancaq başqa coğrafiyaşünaslar isə bu ərazini Azərbaycana daxil etmir.[29] Onun tarixi mərkəzi[29] həmişə Urmiya gölünün şərqindəki dağlıq ərazi olub. Beləliklə, erkən ərəb coğrafiyaşünaslığı dövründə Azərbaycan İran yaylasının şimal-qərb hissəsini əhatə edir və onun sərhədləri hal-hazırkı İranın şimal sərhədlərindən çox da fərqli deyil.[29] Hər halda Zaqafqaziya regionunun aran ərazilərindən Arazın məcrasına güclə keçir. Məşhur rus şərqşünası Vasili Bartold qeyd edir ki, Araz Azərbaycan və Arran arasında sərhəddir.[126] Britaniyalı antropoloq Riçard Tapperə görə Muğan ərazisi tarixi Azərbaycan ərazisində yerləşir.[127]

XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən yanlış və ziddiyyətli məlumat[29] Azərbaycanı Ərzincanın qərbinə qədər genişləndirir. Digər tərəfdən Yaqut əl-həməvi bəzi hissələrdə Muğan daxil olmaqla Arran əyalətini Azərbaycana daxil edir və Azərbaycanın sərhədlərini Kürə qədər gətirir. Bu, o deməkdir ki, bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şimala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyişir.[29] Yaquta görə Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Bərdəyə qədər genişləyib. Həmdullah Qəzvini "Nüzhətül-qülub" əsərində (XIV əsr) Araz çayının sol sahilindəki Naxçıvan və Ordubadı Azərbaycan ərazisi kimi göstərir.[128]

Yeni, ən yeni və müasir dövr

Səfəvilər dövründə bir müddət üçün vergi gəliri əldə etmək məqsədilə Arazdan şimaldakı müəyyən ərazi Azərbaycan əyalətinə birləşdirildi.[129] İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idaarəçilik baxımından Azərbaycan əyalətinin canişininə tabe idi. Ancaq Səfəvilərin süqutundan sonra bu mənada istifadə qismən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusiyadakı azərbaycanlı müəlliflər (Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği) onu Arazdan cənubdakı ərazilərlə əlaqədar olaraq istifadə edirdi.[129][130] M. Atkinə görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan ekzonimi Şərqi Qafqazın bütün müsəlman xanlıqları, həmçinin Arazdan cənubdakı ərazilər üçün istifadə edilirdi.[131] Rus dilində yazılan sənədlərdə Araz çayından şimaldakı ərazilər (Şəki, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Şamaxı, Bakının əraziləri) ilk dəfə Azərbaycan kimi 1786-cı ildə Stepan Burnaşov tərəfindən regionun siyasi vəziyyətinin təsvirini tərtib edərkən göstərildi.[132]

XIX əsrin sonlarında imperator III Aleksandrın dövründə (1881–1894) avropalı alim və jurnalistlər Azərbaycan terminini Rusiya imperiyasının Bakı və Yelizavetpol quberniyalarına aid Şirvan və Arran əraziləri üçün istifadə etməyə başladılar. Rusiyada bu örnəyi 1917-ci ildən sonra işlətməyə başladılar, çünki bu ərazilərdə farslara yaxın Azərbaycan türkləri yaşayırdı.[133]

XX əsrin əvvəllərində Avropa mənbələri Azərbaycan terminini yalnız Arazdan cənubdakı, hazırkı İran əyaləti kimi işlədirlər.[134] Rusiyada Arazın şimalındakı ərazilər (müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi) bir qayda olaraq "Şərqi Zaqafqaziya" adlandırılırdı və o, Arran və Şirvan adlandırılan ərazilərin daxil olduğu tarixi vilayət idi. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə Azərbaycan rus Ermənistanının (cənubi Zaqafqaziya) şimalında idi, hansından ki, o, Arazla ayrılırdı.[135] Vasili Bartolda görə, əgər hal-hazırda Azərbaycan Respublikasını əmələ gətirən bütün vilayətlər üçün termin tapmaq lazım olsa idi, onda, yəqin ki, Aran adını qəbul etmək olardı.[136] İqor Dyakonov qeyd edir ki, XX əsrə qədər "Azərbaycan" termini İranın şimal-qərbinin türkdilli ərazisilə əlaqədar işlənirdi.[137] Bu fakt bölgənin tarixi üzrə aparıcı mütəxəssis olan Vladimir Minorski tərəfindən təsdiq edilir.[138] 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan ekzonimi Zaqafqaziyada az işlənirdi.[139]

1917-ci ilin 15–20 aprel tarixləri arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresinin iclası keçirildi. Burada yeni inqibali çevriliş vəziyyətində azərbaycanlıların arzularını müəyyən etmək üçün ilk cəhd edildi. Konqresin iclası ərzində Azərbaycan üçün muxtariyyət statusu tələbi açıqca dilə gətirildi. Ancaq Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təklifi ilə "Azərbaycan" adı qətnamənin yekun mətnindən çıxardıldı.[140]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xəritəsi, AXC Xarici İşlər Nazirliyinin Paris Sülh Konfransında təqdimatı.

"Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək üçün qərar qəbul etdi və özünü müvəqqəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası elan etdi.[141].

Cənubi Azərbaycan və Şərqi Zaqafqaziyada yaşayan türkdilli xalqların özünü adlandırdığı "Azərbaycanlılar" termini (müxtəlif fonolojik formalarda) avropalı etnoqraflar tərəfindən elmə daxil edilib; azərbaycanlılar arasında o, ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti Kəşkül tərəfindən sadə xalqın "müsəlman" kimliyi ilə rəqabət aparacaq yeni kimlik ortaya qoymaq məqsədilə istifadəyə gətirilib.[142] Bu termin 1936-cı ildə rəsmi olaraq tətbiq edildi.[143] XX əsrə qədər azərbaycanlıların ortaq etnonimi yox idi, regiondakı köçəri əhali özünü aid olduğu tayfa vasitəsilə, oturaq əhali isə yaşadığı yerə görə adlandırırdı. Məişətdə istifadə edilən və ümumiləşən termin "müsəlmanlar" idi.

Endoetnonim

Qarapapaq?! tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür

Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"[144][145] (yaxud "türk"[146]), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi.[147]

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi.[148] Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "el"-lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)[149] və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı.[150] Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi.[151]

Birinci Rusiya inqilabının məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün əvvəllərdə tarixin müəyyən mərhələlərində istifadə olunan "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "Füyuzat" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər.[152] "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi[153].[152] Bu termini müsavatçı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V. Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün).[154]

Azərbaycan Respublikasının rəsmən özünü davamçısı hesab etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində əhali türk adlandırılmış, rəsmi dövlət dili də türk dili elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra da əhalinin türk adlandırılması davam edirdi. 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında[rus.] azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da,[155] növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında[rus.] onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar.[156] "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.[157][158][159]

Antropologiya

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan türklərinin antropologiyası

Azərbaycan türkləri avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir.[160][161][162] belə adlandırırlar. Təkcə linqvistik baxımdan yox, həm də antropoloji və genetik xüsusiyyətlərinə görə digər türk xalqı olan[163]. Bəzi tətqiqatçılar Azərbaycan türklərinin avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aid olmalarına baxmayaraq onlarda monqoloidlərin ən qədim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipinin elementlərinin belə olmasını iddia edirlər[164][165]

Xüsusiyyətləri

Azərbaycan türkləri ilə eyni tipə aid edilən tatlar və kürdlər arasında uzunbaşlı və dəyirmi başlı variantlar müşahidə edilir[165]. Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində, Kiçik Qafqaz, Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq əraziləri, Abşeron yarımadası, Borçalı, Cənubi Azərbaycanın böyük qismində[166] (Qərbi Azərbaycan ostanlığının cənubu istisna olmaqla qalan hissəsi, Şərqi Azərbaycan və Ərdəbil ostanlığının hamısı, Zəncan ostanlığının az bir qismi) yayılmış azərbaycan türklərinin demək olar ki, hamısı və Kərkük türkmanları[167] uzunbaşlı olması ilə seçilir. Kür çayı boyunca məskunlaşan əhalidə isə qarışıq elementlər müşahidə olunur. Bununla yanaşı Böyük Qafqazın şimal-şərq və şimal-qərb ərazilərində Qafqazion tipi ilə qarışıq elementlər müşahidə edilir. Son 1–2 əsrdə azərbaycan türkləri ilə kütləvi şəkildə olmasa belə ləzgi, buduq, uti, rus, erməni (XX əsrin 90-cı illərinə qədər), fars, tat, kürd və s. xalqlarla birgə nikahdan qarışıq tiplər meydana gəlmişdir.[168] Bunuda qeyd etmək olar ki, adı çəkilən ərazilərdə azsaylı xalqlar arasında və Talışlarda kəllə quruluşu dəyirmibaşdır. Azərbaycan türklərinin əsas irqi göstəriciləri: dolixokran (uzunbaşlı), nazik və düz burunlu, ortaboylu,[169] sıx saqqalı. Azərbaycan türklərində digər türk xaqlarında, xüsusi ilə kaspi tipinə aid olan xalqlarda olduğu kimi Kiçik Əmgək sümüyü çıxıntıya sahibdir. Türk alimləri bunu "turan çıxıntısı" adlandırır. Erməni və rus antropoloqları bunu beşik və ya digər təsirlə izah etməyə çalışsalarda bu isbat olunmamışdır[170]

Azərbaycan türklərinin Cənubi Qafqazda yayılmış digər xalqların kəllə quruluşu arasında olan fərqlilik[171]:

Xalqlar Baş göstəricisi Almacıq sümüyünün diametri
Azərbaycanlılar 78,1 169,5
Ermənilər[170] 86,1 143,2
Gürcülər 85,4 143,9
Talışlar[172] 87 −89 -
Ləzgilər[172] 86–88 -

Mədəniyyət

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyəti

XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır.[173] 1752-ci ildə Pənahli xan tərəfindən salınmış Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir.[174] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.[175] XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. Tiflisdə yaşamış Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nüməyəndələrinə Molla Vəli Vidadi, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Bülbülcan, Rəşid Behbudov, Şövkət Məmmədova, Qeysər Kaşıyeva, Xədicə Qayıbova misal göstərilə bilər.

Ədəbiyyat

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

Musiqi

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Rəqslər

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri

Geyim

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

Kulinariya

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxi

Dil

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan dili və Azərbaycan dilinin dialektləri

Din

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda din

Adət-ənənə

Tanınmış şəxsiyyətlər

border=none Əsas məqalə: Tanınmış azərbaycanlılar

Qeydlər

  1. ↑ 13 – 22 aprel, 2009 – cu il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycanın 8.922.447 nəfər olan (de – yuri) daimi əhalisinin 8.172.809 nəfərini və ya 91.60%–ini Azərbaycanlılar təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 13 aprel 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 1 aprel 2015 – ci il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Azərbaycan əhalisi 9.611.700 nəfər təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 aprel 2015 – ci il tarixinə Azərbaycan əhalisinin təxminən 8.804.300 nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.
  2. ↑ Britannika Ensiklopediyasına əsasən Türkiyə əhalisi içində azərbaycanlıların nisbəti 1% – dir. Türkiyə Statistika Qurumunun 28 yanvar 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 31 dekabr 2014 – cü il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Türkiyə əhalisi 77.695.904 nəfər Arxivləşdirilib 2015-09-01 at the Wayback Machine təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 yanvar 2015 – ci il tarixinə Türkiyə əhalisinin təxminən 777 min nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.
  3. ↑ Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1%–ini qızılbaşlar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Social Structure. — Ethnic Groups, page 104. // Afghanistan: A Country Study Arxivləşdirilib 2016-01-30 at the Wayback Machine. Editors: Richard F. Nyrop, Donald M. Seekins. Baton Rouge: Claitor's Law Books and Publishing Division, 2001, 226 pages. ISBN 9781579807443). Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkə əhalisinin sayı (27.101.365 nəfəri oturaq və təxminən 1.5 milyon nəfəri köçəri olmaqla) 28.6 milyondan çoxdur. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa Əfqanıstanda qızılbaşların sayı təxminən 286 mindən artıqdır.
  4. ↑ 25 fevral – 6 mart 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 16.009.597 nəfər olan Qazaxıstan əhalisinin 85.292 nəfəri və ya 0.53%–i azərbaycanlılar olmuşdur. Qazaxıstan Respublikası Statistika Agentliyinin 1 yanvar 2014–cü il tarixinə olan cari hesablamalarına əsasən 17.160.774 nəfər olan ölkə əhalisinin 98.646 Arxivləşdirilib 2015-04-28 at the Wayback Machine (≈ 99 min) nəfərini və ya 0.57%–ini azərbaycanlılar təşkil edir.
  5. ↑ 5 dekabr 2001–ci il Arxivləşdirilib 2015-05-09 at the Wayback Machine siyahıyaalınmasına əsasən 38.240.902 nəfər olan Ukrayna əhalisinin 45.176 nəfərini Arxivləşdirilib 2016-04-24 at the Wayback Machine (≈ 45 min) və ya 0.09%–ni azərbaycanlılar təşkil edir.
  6. ↑ 12–19 yanvar 1989–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 19.810.077 nəfər olan Özbəkistan əhalisinin 44.410 Arxivləşdirilib 2012-01-06 at the Wayback Machine nəfərini və ya 0.22 %–ini azərbaycanlılar təşkil edirdi. 2000–ci ilə olan təxminə əsasən 24.430.192 nəfər (İstinad olaraq bax: Узбеки. — Археология узбекской идентичности. — Формирование современной узбекской идентичности. — (автор А. Ильхамов) Постсоветские реалии, стр. 302. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104) olan ölkə əhalisinin 35.848 (≈ 36 min) nəfəri və ya 0.15%–ini azərbaycanlılar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Этнические меньшинства. — (авторы Л. И. Жукова и Ю. Ф. Буряков) Азербайджанцы, стр. 15. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104).

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Azerbaijanis, page 70. // Worldmark Encyclopedia of Cultures & Daily Life
  2. ↑ Diaspor, səhifə 379. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi Arxivləşdirilib 2016-03-10 at the Wayback Machine. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  3. ↑ İran. — Azeris, page 123. // Peoples of Western Asia Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. ISBN 9780761476801
  4. ↑ Major Ethnic Minority Groups. — Azeris, page 5. // Iran: Ethnic and Religious Minorities Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine. Author: Hussein D. Hassan. Collingdale: DIANE Publishing Arxivləşdirilib 2015-03-16 at the Wayback Machine, 2010, 11 pages. ISBN 9781437938067
  5. ↑ Appendix: The Azerbaijani Population, page 224. // Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. Arxivləşdirilib 2020-09-25 at the Wayback Machine Author: Brenda Shaffer. Cambridge: MIT Press, 2002, XIII+248 pages. ISBN 978-0262692779
  6. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7
  7. ↑ Azərbaycan Respublikası | Əhalinin milli tərkibi Arxivləşdirilib 2021-10-23 at the Wayback Machine (az.) stat.gov.az
  8. ↑ Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-16.
  10. ↑ "Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)" (ingilis). Национальная статистическая служба Грузии. 2016-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-28.
  11. ↑ "Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году — asgabat.net". 10 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 may 2015.; .
  12. ↑ www.destatis.de Arxivləşdirilib 2021-07-14 at the Wayback Machine Ausländische Bevölkerung
  13. ↑ www.stat.kg Arxivləşdirilib 2013-11-13 at the Wayback Machine 5.01.00.03 Национальный состав населения Периодичность
  14. ↑ Robertson, Lawrence R. Russia & Eurasia Facts & Figures Annual. Academic International Press. 2002. səh. 210. ISBN 978-0-87569-199-2. 20 March 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 June 2015.
  15. ↑ Aliyeva, Lala. (2013). Vernacular Islam in Azerbaijan. Humanities and Social Sciences Review, CD-ROM. ISSN: 2165–6258. 2. 145–151.
  16. ↑ Cornell, S. E. (2006) The Politicization of Islam in Azerbaijan. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Washington DC.
  17. ↑ Nuruzade, Shahla. (2016). RELIGIOUS VIEWS IN MODERN AZERBAIJAN. Theoretical & Applied Science. 43. 151–157. 10.15863/TAS.2016.11.43.28.
  18. ↑ King, David C. Azerbaijan. Marshall Cavendish. 2006. səh. 79. ISBN 9780761420118. İstifadə tarixi: 18 March 2015.
  19. ↑ Aras, Bülent (1999). Oil and Geopolitics in the Caspian Sea Region. Greenwood Publishing Group. p. 166. ISBN 9780275963958. According to Iranian sources in Baku, Western "religious front associations" have converted some 5,000 Azerbaijanis to various Christian evangelical denominations since 1991.
  20. ↑ Monnier, F. le (2009). Rivista di studi politici internazionali. Facoltà di scienze politiche "Cesare Alfieri. p. 69. ISBN 9780275963958. the 1990s these front organizations succeeded in converting some 5,000 Azeris to various Christian evangelical
  21. ↑ Nikolay Baskakov. "Алтайская семья языков и ее изучение". Elm (nəşriyyat, SSRİ). 1981. səh. 17. 2022-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-05. (rus.)
  22. ↑ 1 2 Н. З. Гаджиева. "ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К". bigenc.ru. 2021-01-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-02. (rus.)
  23. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 180.
  24. ↑ Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups, Harvard University Press, 1981, p. 171 Arxivləşdirilib 2015-03-20 at the Wayback Machine, quote: In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…
  25. ↑ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine. Series: Hoover Institution Press Publication 410. Stanford, CA: Hoover Institution Press, Stanford University, 1992, 331 p. ISBN 0817991824
  26. ↑ ""Azəri" sözündən imtina etməliyikmi?!". 2024-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-21.
  27. ↑ "Azərbaycan türkçülüyü ideyası - XIX: Əhməd Cəfəroğlu". 2024-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-21.
  28. ↑ "Alban kilsələri – tariximizin qədim izləri". 23 avqust 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2024.
  29. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Riçard Tapper. AZERBAIJAN i. Geography // Encyclopædia Iranica. December 15, 1987. 205—215.
  30. ↑ Svante E. Cornell. Azerbaijan Since Independence. Routledge. 20 May 2015. səh. 7. ISBN 978-1-317-47621-4. 17 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 June 2018.
  31. ↑ Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. 1 January 2009. səh. 68. ISBN 978-1-4381-1913-7. 24 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 June 2018.
  32. ↑ James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z. Greenwood Publishing Group. 1 January 2002. səh. 1766. ISBN 978-0-313-32384-3. 29 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 June 2018.
  33. ↑ "Azerbaijani people". Encyclopædia Britannica. 2014-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-03.
  34. ↑ 1 2 3 4 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Arxivləşdirilib 2013-03-14 at the Wayback Machine М., "Восточная литература", 2002. ISBN 5-02-017711-3
  35. ↑ "Field Listing :: Ethnic groups". The World Factbook (ingilis). MKİ. 2019-01-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-23.
  36. ↑ "Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması". 2012-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-30.
  37. ↑ 1 2 3 4 "Iran. Azarbaijanis". 2020-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-18.
  38. ↑ Kordestan в Британнике Arxivləşdirilib 2013-10-22 at the Wayback Machine (ing.)
  39. ↑ "hamedanmiras.ir". 2006-04-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-18.
  40. ↑ "Ethnologue report for language code: azb". 2013-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-19.
  41. ↑ "UNPO — Southern Azerbaijan". 2010-06-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-16.
  42. ↑ "Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation". 2011-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-19.
  43. ↑ "Southern Azerbaijan". 2010-06-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-16.
  44. ↑ "IRAN'S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN'S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary". 2017-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-30.
  45. ↑ "ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". lawru.inf. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-19.
  46. ↑ "Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3". 2017-10-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-18.
  47. ↑ "Всероссийская перепись населения 2002 года". Федеральная служба государственной статистики. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-29.
  48. ↑ Перепись населения Грузии 2002. Этносостав Arxivləşdirilib 2012-08-03 at the Wayback Machine(на англ. яз.)
  49. ↑ Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана. Arxivləşdirilib 2019-05-02 at the Wayback Machine
  50. ↑ Эривань  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  51. ↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России". 2011-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-22.
  52. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  53. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  54. ↑ Чёрный Сад Arxivləşdirilib 2011-06-19 at the Wayback Machine. Томас де Ваал. гл. 5
  55. ↑ Р.Назаров. Национальные диаспоры в Туркменистане Arxivləşdirilib 2012-01-21 at the Wayback Machine
  56. ↑ 1 2 Yusifov, Yusif. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən əsərinə ön söz. Bakı: Azərnəşr. 1994.
  57. ↑ 1 2 Əliyarlı, Süleyman. İslamın ilkin yayılma çağı. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  58. ↑ Pro. Yusif Yusifov, Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi əsərinə ön söz.
  59. ↑ 1 2 Qeybullayev, Qiyasəddin. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr. 1994.
  60. ↑ Q. A. Melikişvili. К истории древней Грузии. Tiflis, 1959
  61. ↑ Алиев, И. Г. Об этнических процессах в областях Восточного Закавказья и Западного Ирана в конце II — в нача- . ле I тыс. дон. э. «Этнические проблемы истории Центральной Азии в дрезности. Moskva. 1981.
  62. ↑ Алиев, И. Г. История Мидии. Баку. 1960.
  63. ↑ Бабаев, И. А. К вопросу о возникновении государства Албании(Кавказской). Баку: АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права. 1976.
  64. ↑ Баскаков, Н. А. Введение в изучение тюркских языков. Баку. 1969.
  65. ↑ 1 2 3 4 5 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978. 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-14.
  66. ↑ Токарев С. А.[rus.]. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 1958. 295–296.
  67. ↑ Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма. Наука. 1972. 21.
  68. ↑ 1 2 Гаджиева С. Ш.[rus.]. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  69. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  70. ↑ Edvin Qrantovski[rus.]. Ранняя история иранских племён Передней Азии. Восточная Литература. 2007. 423–424.
  71. ↑ Очерки по истории Кавказской Албании. М.-Л. 1959.
  72. ↑ 1 2 3 Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 1972. 56–57.
  73. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  74. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 18.
  75. ↑ XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica. 2016-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
  76. ↑ Olivier Roy. The new Central Asia: the creation of nations. I.B.Tauris. 2000. 6. ISBN 1860642780, 9781860642784.
  77. ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 4.
  78. ↑ Россия/Население/Россия в этнографическом отношении  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  79. ↑ Большая советская энциклопедия. 1. М.: Советская энциклопедия. 1926. 660.
  80. ↑ Гаджиева С. Ш.[rus.]. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  81. ↑ 1 2 Horenli, Movses. Ermənistan tarixi.
  82. ↑ 1 2 3 Əliyarlı, Süleyman. Bulqarlar. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  83. ↑ Anmi 354, Cgronographus. .
  84. ↑ Qaşqarlı, Mahmud. Divanu Luğat-it-turk.
  85. ↑ Qazılıq Qoca oğlu Yeyenek boyu. (#first_missing_last)
  86. ↑ Dastanın III boyu. (#first_missing_last)
  87. ↑ Mokçevay Kartlisay.
  88. ↑ 1 2 Mroveli, Leonti. Kartlis sxovreba.
  89. ↑ 1 2 Əliyarlı, Süleyman. Buntürklər. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  90. ↑ 1 2 3 Əliyarlı, Süleyman. Kəngərlər. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  91. ↑ Şopen, İvan. Некоторые замечания на книгу „Обозрение российских владений за Кавказом. Sankt-Peterburq. 1840.
  92. ↑ Baharlı, Məhəmmədhəsən. Azərbaycan: Coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı. 1920.
  93. ↑ Budaqova, Sahibə. Naxçıvan diyarının tarixi-coğrafiyası. Bakı: Elm. 1995.
  94. ↑ Porfirogenet, Konstantin. Bizans tarixi.
  95. ↑ Əliyarlı, Süleyman. Masaha hunları. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  96. ↑ Perieget, Dionisi. Məskunlaşmış torpaqların təsviri.
  97. ↑ Kağankatlı, Moisey. Alban tarixi.
  98. ↑ Trever, Kamilla. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. Moskva. 1959.
  99. ↑ 1 2 Əliyarlı, Süleyman. Bersil-Barşalı-Borçalı. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  100. ↑ 1 2 əl-Belazuri, Yahya. Kitab fütuh əl-buldən.
  101. ↑ 1 2 3 Əliyarlı, Süleyman. Suvarlar. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  102. ↑ 1 2 Kağankatlı, Moisey. Alban tarixi, XXVI fəsil. Bakı.
  103. ↑ Əliyarlı, Süleyman. Türküstan sol sahil dövləti. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  104. ↑ 1 2 Əliyarlı, Süleyman. İslamın ilkin yayılma çağı. Bakı: Azərbaycan. 1996.
  105. ↑ 1 2 ibn Hişam, Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik. Kitabül-tican fi mülük himyər.
  106. ↑ ibn Cərir ət-Təbəri, Əbu Cəfər Məhəmməd. Tarikh al-Rusul wa al-Muluk or Tarikh al-Tabari.
  107. ↑ Ənvari, Qasım. Dəsturnamə.
  108. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 24.
  109. ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  110. ↑ Российский этнографический музей. Афшары Arxivləşdirilib 2012-05-24 at the Wayback Machine.
  111. ↑ Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты Arxivləşdirilib 2013-10-21 at the Wayback Machine
  112. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 284.
  113. ↑ "История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)". 2014-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-16.
  114. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  115. ↑ Гаджиева С. Ш.[rus.]. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 3. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  116. ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-16.
  117. ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
  118. ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. М.: Ин-т этнологии и антропологии. 1996. 24–30. ISBN 5-201-00825-9.
  119. ↑ Косвен М. О.[rus.]. Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 1961. 21.
  120. ↑ Atropates — Mənbə:Encyclopædia Iranica (M. L. Chaumont nəşr)
  121. ↑ Всемирная история. — Т. 3. — М., 1957. — С. 132.
  122. ↑ 1 2 Azərbaycanlılar // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  123. ↑ Атропатены Arxivləşdirilib 2021-01-21 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  124. ↑ Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983
  125. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
  126. ↑ V. V. Barthold. An Historical Geography of Iran. — Princeton University Press, 2014. — P. 227.
  127. ↑ Riçard Tapper. MOḠĀN // Encyclopædia Iranica.
  128. ↑ ADHARBAYDJAN // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. Лейден. 1986. 191.
  129. ↑ 1 2 A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:
  130. ↑ "Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography". 2013-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  131. ↑ Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  132. ↑ В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — С. 144.
  133. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 33. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  134. ↑ Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  135. ↑ Азербейджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  136. ↑ В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с. 703:
  137. ↑ The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100:
  138. ↑ Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2007:
  139. ↑
  140. ↑ Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905–1920. — Cambridge University Press, 2004. — С. 90. — ISBN 0521263107.
  141. ↑ "Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)". 2011-05-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  142. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  143. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34–35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  144. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. Hop-hopnamə (PDF). Şərq-Qərb. 2004. səh. 37 (PDF-də).
  145. ↑ Alxan BAYRAMOĞLU. MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR // AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı. № 1. 2008.
  146. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#cite_web_url)
  147. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 72–73.
  148. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год). II, выпуск II. СПб.. Под ред. А. А. Цагарели[rus.]. 1902. 22.
  149. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-29.
  150. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  151. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 281. ISBN 5-8066-0177-3.
  152. ↑ 1 2 Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 74–75.
  153. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М. Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  154. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  155. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1926 года". 2011-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-29.
  156. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1939 года". 2011-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-29.
  157. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 71.
  158. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, "Зеркало", 8 Август, 2009, Баку
  159. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  160. ↑ "Oğuz irqi" (az.). 2021-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  161. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-11-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  162. ↑ "Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar. Youtube". 2021-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  163. ↑ "Prototürk dilinin yarandığı ilkin Atayurd". 2016-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  164. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  165. ↑ 1 2 "Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları". 2017-09-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  166. ↑ "Farsların etnik antropoloğiyası". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-03.
  167. ↑ Soyumuzu qəbul etməyənlərə Antropoloqdan elmi cavab. [ölü keçid]
  168. ↑ "Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. Antropologiya". 2021-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  169. ↑ "Borçalı azərbaycanlıları". 2017-05-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  170. ↑ 1 2 "Ermənilərin antropoloji xüsusiyyətləri". 2018-11-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-03.
  171. ↑ "Qafqazda yaşayan xalqların antropologiyası və genetikas". 2021-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  172. ↑ 1 2 "Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar əsasında II hisse". 2021-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-27.
  173. ↑ "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  174. ↑ Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. – Routledge, 2004. – С. 211. – ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197
  175. ↑ Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0788128132.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Azərbaycanlılar ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlılar&oldid=7850551"