Nurməmməd Şahsuvarov

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Nurməmməd bəy Şahsuvarov səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Jump to navigation Jump to search

✰

Nurməmməd Şahsuvarov
Nurməmməd bəy Şahsuvarov.jpg
bayraqAzərbaycan SSR xalq maarifi komissarının müavinibayraq
1920 — 1921
Sələfi Vəzifə təsis olundu.
Xələfi Fətulla Rzabəyli
Dadaş Bünyadzadənin müavini
bayraqAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maarif və dini etiqad naziribayraq
5 mart 1920 — 30 mart 1920
Sələfi Həmid bəy Şahtaxtinski
Xələfi Vəzifə ləğv olundu.[1]
II Yusifbəyli hökumətinin üzvü
bayraqAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maarif və dini etiqad nazirinin müavinibayraq
24 dekabr 1919 — 5 mart 1920
Sələfi Nurməmməd Şahsuvarov (özü)
Həmid bəy Şahtaxtinskinin müavini
bayraqAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maarif və dini etiqad nazirinin müavinibayraq
14 mart 1919 — 22 dekabr 1919
Rəşid xan Qaplanovun müavini
bayraqDağlılar Respublikasının xalq maarifi naziribayraq
24 may 1918 — 23 may 1919
Sələfi Vəzifə təsis olundu.
Xələfi Vəzifə ləğv olundu.
Çermoyev, I və II Kotsev hökumətlərinin üzvü
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Təhsili
Doğum tarixi 1883
Doğum yeri
Vəfat tarixi 11 avqust 1958(1958-08-11)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı Rusiya İmperiyası Rusiya İmperiyası
Azərbaycan AXC
SSRİ SSRİ
Atası Adilxan bəy Şahsuvarov
Həyat yoldaşı Feona Kuzminşina
Uşağı Cahangir Şahsuvarov

Nurməmməd bəy Adilxan bəy oğlu Şahsuvarov (azərb-ərəb. نورمممد بی آدیلخان بی اوغلو شاهسوواروو‎; 1883, Minkənd, Yelizavetpol quberniyası – 11 avqust 1958(1958-08-11), Bakı) — Azərbaycan SSR xalq maarifi komissarının müavini, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maarif və dini etiqad naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maarif və dini etiqad nazirinin müavini, Dağlılar Respublikasının xalq maarifi naziri.

Nurməmməd bəy Şahsuvarov həm Azərbaycanın, həm Şimali Qafqaz ölkələrinin azadlığı uğrunda mübarizə aparmışdır. O, repressiya qurbanı olmuş, 1938-ci ildə həbs olunub Bakıya göndərilmiş[2], 1940-ci ildə sürgün olunmuşdur.[3] 1943-cü ildə Bakıya qayıtmış, 1958-ci ildə vəfat etmişdir.

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nurməmməd bəy Adilxan bəy oğlu 1883-cü ildə Zəngəzur qəzasının Minkənd (Şahsuvarlı) kəndində anadan olmuşdur.[4] Mənşəcə kürddür.[5] 1889–1903-cü illərdə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasında təhsil almış, bir müddət Gəncədə rus dili müəlimi işləmşdir. 1912-ci ildə Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutunu bitirmişdir. 1912-ci ildə isə ekstern yolu ilə Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olaraq 1915-ci ildə oranı ekstern yolla bitirmişdi.[6]

İstintaq zamanı

Təhsilini başa vurandan sonra o, Dağıstan Vilayəti Xalq Təhsili İdarəsi üzrə Teymurxanşura (indiki Buynaksk) şəhərinə təlimatçı təyin olunmuşdur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müxtəlif postarda vəzifə sahibi olan Nurməmməd Şahsuvarov Aprel işğalından sonra Bakını tərk etmədi.

Sovet dövründə o, Bakıda Pedaqoji, S.Ağamalıoğlu adına Torpaq və Geodeziya texnikumlarında rus dilindən dərs dedi, sonralar isə Bakı Dövlət Universitetində rus dili kafedrasının müdiri, Azərbaycan Neft İnstitutunda isə rus dili müəllimi vəzifəsində işlədi.[7]

Repressiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin arxivində saxlanılan PR-6399 saylı istintaq işinin materiallarında Xalq Daxili İşlər Komissarlığı 4-cü şöbənin 4-cü bölməsinin rəisi, Dövlət Təhlükəsizliyi leytenantı Qriqoryan 1930-cu ilin iyulunda hazırladığı arayış mövcuddur:[8]

" Tərəfimizdən həbs edilmiş Ümumittifaq Pantürkist Mərkəzin üzvü professor Çobanzadə Nurməmməd Şahsuvarovun Azərbaycan SSR-də əksinqilabi İttihadçı təşkilatın rəhbərlərindən biri olduğunu göstərmişdir. Tərəfimizdən həbs edilən əksinqilabi Burjua millətçi təşkilatının fəal üzvü Hənifə Zeynallı da Şahsuvarovun təhsil müəssisələrində əksinqilabi fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmişdir. Göstərilənlər əsasında Nurməmməd Şahsuvarovu Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 72, 73-cü maddələri ilə cinayət məsuliyyətinə cəlb etməklə həbs etməyi zəruri sayır və bu barədə Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsi 8-ci şöbəsinin və XDİK işlərinə nəzarət edən prokurora xəbərdarlıq edirik. DTİ 4-cü şöbə, 4-cü bölməsinin rəisi DT baş leytenantı Qriqoryan. Təsdiq edirəm: 4-cü şöbənin rəisi, DT kapitanı Sinman. 20 iyul, 1937-ci il "
Haqqında order (3 mart 1938)

Nurməmməd Şahsuvarovun həbs edilməzdən əvvəl, Moskvada Qubkin adına İnstitutda dosent işləyirdi 1938-ci ilin fevralın 27-də Moskva yaxınlığındakı Leninisk rayonunda, Kalujsk şossesində Derevlevo kəndində, ev 52-də, bitərəf olan, Qubkin adına İnstitutda dosent işləyən, Q.Ş.Mixaylinovun mənzilində yaşayan Nurməmməd Şahsuvarov Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin kapitanı Fedotov tərəfindən həbs edilərək Bakıya göndərilmişdir.[9]

Nurməmməd Şahsuvarova qarşı ilk istintaq 1938-ci ilin martın 21-də aparıldı. İstintaq zamanı əksinqilabı təşkilatda iştirak iddihamı ilə təqsirləndirilsə də, o bunu təkzib etmişdir.[2] 1938-ci ilin aprelin 15-də keçirilən növbəti istintaq prosesində o, təzyiqlər altında əksinqilabı təşkilata daxil olduğunu etiraf etdi.[10]

Nurməmməd Şahsuvarova qarşı təzyiqlər haqqında onun 1939-cu ilin 29 noyabrında Xalq Daxili İşlər Komissarlığı Xüsusi şöbəsinə yazdığı ərizədə müstəntiqin dediyi ifadələrdə görmək mümkündür:[3]

" Şahsuvarov, Sizi də Pənah Qasımovun taleyi gözləyir. Mən onun bütün dişlərini tökdüm, ağzını qulağına qədər cırdım. Sizi, Şahsuvarov, döşəmədə sürüyəcəklər, top kimi ayaqlarının ucunda vuracaqlar, Siz gəbərəcəksiniz, həkim çağırıb akt tərtib edəcəyik "
Məzarı

Nurməmməd Şahsuvarova 1940-cı ilin fevralında "millətçi antisovet, qiyamçı təşkilatlarda iştirakına görə" 3 mart 1938-ci ildən hesablanmaqla 5 il müddətinə Kranoyarsk diyarına sürgün edilmə hökmü kəsildi.[11][12]

Nurməmməd Şahsuvarov 1943-cü ildə sürgün müddəti bitəndən sonra Bakıya qayıtdı. 1946-cı ildən 1958-ci ilədək Nurməmməd Şahsuvarov Bakıda, Azərbaycan Tibb İnstitutunda və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında Rus dili kafedrasının professoru olaraq çalışdı. Bu dövrdə o, həmçinin Azərbaycan Tibb İnstitutunun Rus dili kafedrasının müdiri olmuşdur.[13]

Ölümü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nurməmməd Şahsuvarov 1958-ci ilin avqustun 11-də Bakıda vəfat etdi. O, Yasamal qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.[7]

Siyasi fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimali Qafqaz dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nurməmməd Şahsuvarov gənc yaşlarında

Nurməmməd bəy Şahsuvarov Rusiya Fevral İnqilabı dövründə siyasi hadisələrdə yaxından iştirak etmişdir.

Nurməmməd Şahsuvarov 1 may 1917 tarixində Birinci Dağlı Qurultayında Dağıstan oblastı adından Mərkəzi Komitənin üzvlüyünə 2-ci dərəcəli namizəd seçilmişdir.[14]

1918-ci ildə dağlı ziyalıları adından türk nümayəndələr ilə görüşdə iştirak etmişdir.

11 may 1918-ci il tarixində Şimali Qafqaz və Dağıstan Dağlı Xalqları İttifaqının sabiq rəhbərləri Şimali Qafqaz Dağlılar Respublikasının müstəqilliyini elan etdilər və Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının (Dağlı Respublikası) yaradılması haqqında İstiqlal bəyannaməsini qəbul etdilər.[15][16] 24 may 1918-ci il tarixində Şimali Qafqaz Dağlılar Respublikasının Tapa Çermoyevin rəhbərliyində ilk hökuməti elan olundu. Nurməmməd bəy Şahsuvarov bu hökumətdə xalq maarifi naziri postunu tutdu.[7] Gəncədə qurulan hökumət əvvəl Dərbəndə, sonra Teymurxan-Şuraya köçdü. 15 dekabr 1918-ci ildə Dağlılar Respublikasının parlamentinin qurulması qərara alındı. Bununla mövcud hökumət istefa verdi. 17 dekabr 1918-ci ildə Pşemaxo Kotsev rəhbərliyində yeni koalisyon hökumət quruldu və Nurməmməd bəy Şahsuvarov bu hökumətdə xalq maarifi naziri vəzifəsinə təyin olundu.[17][18]

Denikin ordusunun Çeçenistanın böyük hissəsini işğal etməsi Dağlı Respublikasında hökumət böhran yaratdı. Pşemaxo Kotsevin və hərbi nazir N.Tarkovskinin passivliyini tənqid edən hökumət üzvləri Rəşid xan Qaplanov, V.Cabagiyev və Nurməmməd bəy Şahsuvarov istefa verərək, yeni hökumət qurulmasını istədilər. 23 mart tarixində Pşemaxo Kotsevin hökuməti istefa verdi. Parlament hökumətin təşkilini yenə Pşemaxo Kotsevə həvlə etdi. Yeni hökumət 26 mart 1919-cu ildə parlamentə təqdim olundu və təsdiqləndi. Nurməmməd bəy Şahsuvarov bu hökumətdə də xalq maarifi naziri postunu tutdu.[19]

Nazir olduğu müddətdə Dağlı Parlamentinin iclaslarında iştirak etmişdir.[20][21]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

1919-cu ilin mayında Dağlılar Respublikasının işğal edilməsindən sonra, həmin ilin iyununda Nurməmməd Şahsuvarov Bakıya gəlmişdir. Bakıda o, İttihad Partiyası sıralarına qoşulmuşdur.[4]

I Yusifbəyli hökuməti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən 14 mart 1919-cu il tarixində qurulan I Yusifbəyli hökumətində Nurməmməd Şahsuvarov Əhrar Partiyası üzvü olaraq maarif və dini etiqad naziri Rəşid xan Qaplanovun müavini vəzifəsinə təyinat almışdır. Nurməmməd Şahsuvarov Rəşid xan Qaplanovla Dağlılar Respublikasında I Kotsev və II Kotsev hökumətlərində birgə fəaliyyət göstərmişdir. Həmin hökumətlərdə Qaplanov daxili işlər naziri, Şahsuvarov isə xalq maarifi naziri vəzifəsini tutmuşdur.[22][23][19]

Repressiya zamanı

II Yusifbəyli hökuməti[redaktə | mənbəni redaktə et]

22 dekabr 1919-cu il tarixində I Yusifbəyli hökumətinin istefasından sonra qurulan II Yusifbəyli hökumətində ilk dəfə İttihad Partiyası da koalisiya hökumətinə daxil oldu. Hökumətdə maarif və dini etiqad naziri postu İttihad üzvü Həmid bəy Şahtaxtinskiyə həvalə olundu. Nurməmməd Şahsuvarov isə onun müavini təyin olundu.[24] Lakin 5 mart 1920-ci ildə müəyyən səbəblərdən Həmid bəy Şahtaxtinski nazir vəzifəsindən istefa verdi.[25] Onun əvəzinə İttihad Partiyası Nurməmməd Şahsuvarovun namizədliyini irəli sürdü. Beləliklə, həmin gün Nurməmməd Şahsuvarov maarif və dini etqad naziri təyin olundu.[26][27][28]

Nazir olduğu müddətdə Nurməmməd Şahsuvarov Azərbaycanın şəhər və kəndlərində ana dilində məktəb və seminariyaların açılması, təhsil və mədəniyyət sahəsində bir sıra mütərəqqi tədbirlərin həyata keçirilməsində, Bakı Dövlət Universitetinin təşkiində yaxından iştirak etmişdir.[4][29] Mart ayının 30-da İttihad Partiyası nümayəndələrini hökumətdən çəkdi və hökumət istefaya getdi.[30][31]

Sovet dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aprel işğalından sonra Nurməmməd Şahsuvarov Azərbaycan SSR xalq maarif komissarının müavini təyin olundu.[32]

Partiya fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci ilin yanvar ayının 25-də saat 1-də Bakı İctimai Məclisinin zalında partiyanın İttihad Partiyasının II Qurultayı keçirildi. Qurultayda partiyanın yeni Mərkəzi Komitəsi seçilmişdir. Mərkəzi Komitəyə Nurməmməd Şahsuvarov da daxil edilmişdir.[33]

Ailəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Surxay bəy Şahsuvarov
Mürsəl bəy Şahsuvarov

Xatirəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

29 may 2018-ci ildə Azərbaycan Tarix Muzeyində "Şahsuvarovlar nəslindən üç varis" adlı tədbir keçirilib. Tədbirdə Nurməmməd bəy Şahsuvarovla yanaşı, Mürsəl bəy Şahsuvarov və Surxay bəy Şahsuvarovun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin həyatındakı xidmətlərindən bəhs edilib.[34]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Vəkilov, 1998. səh. 25]
  2. ↑ 1 2 Azərbaycan Respublikası, Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin Arxivi. PR-6399 saylı Nurməmməd Şahsuvarova aid istintaq işi, v. 193.
  3. ↑ 1 2 Azərbaycan Respublikası, Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin Arxivi. PR-6399 saylı Nurməmməd Şahsuvarova aid istintaq işi, v. 220.
  4. ↑ 1 2 3 Hüseyn Əhmədov, 2014. səh. 338-339
  5. ↑ Şahverdiyev, 2000. səh. 41-42
  6. ↑ M.Əliyev, 1990. səh. 77
  7. ↑ 1 2 3 4 Cümhuriyyət Qurucuları, 2018. səh. 352
  8. ↑ Azərbaycan Respublikası, Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin Arxivi. PR-6399 saylı Nurməmməd Şahsuvarova aid istintaq işi, v.55.
  9. ↑ Azərbaycan Respublikası, Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin Arxivi. PR-6399 saylı Nurməmməd Şahsuvarova aid istintaq işi, v.56.
  10. ↑ Azərbaycan Respublikası, Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin Arxivi. PR-6399 saylı Nurməmməd Şahsuvarova aid istintaq işi, v. 195.
  11. ↑ Lətif Şüküroğlu, 2000. səh. 142
  12. ↑ AXCE, II cild,, 2005. səh. 363
  13. ↑ Akif Miriyev. "Azərbaycan Tibb Universiteti – 80". 2010-09-15. 03.03.2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  15. ↑ AXCE, II cild,, 2005. səh. 386
  16. ↑ Movsum Aliyev. "AZƏRBAYCAN DEMOKRATIK RESPUBLIKASI" [Azerbaijan Democratic Republic]. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  17. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  19. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  20. ↑ "İclas". 2021-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
  21. ↑ "İclas". 2021-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  23. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-01.
  24. ↑ Adres-kalendar, 2011. səh. 273
  25. ↑ M.Əliyev. Nurməmməd bəy Şahsuvarov. "Odlar Yurdu" qəzeti, fevral, 1990-cı il, № 4.
  26. ↑ "Repressiya qurbanı Həmid bəy Şaxtaxtinski" [A victim of repression Hamid bey Shahtakhtinski]. Azadliq. 2011-07-08. 2012-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  27. ↑ "Azərbaycanın təhsil nazirləri" [Azerbaijani ministers of education]. 2012-04-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-29.
  28. ↑ M.Əliyev. Nurməmməd bəy Şahsuvarov. "Odlar Yurdu" qəzeti, fevral, 1990-cı il, № 4.
  29. ↑ "Azərbaycan müəllimi" qəzeti, 27 may, 2011-ci il.
  30. ↑ "REGİONLARIMIZ: LAÇIN" [Our regions:Lachin]. 2012-04-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-20.
  31. ↑ "Nurməmməd Şahsuvarov" [Azerbaijani ministers of education]. 2021-07-30 tarixində arxivləşdirilib.
  32. ↑ AXCE, II cild,, 2004. səh. 363
  33. ↑ Altay Göyüşov, 1997
  34. ↑ 1 2 CBC TV. "Şahsuvarovlar nəslinin üç varisinə həsr olunmuş tədbir keçirilib" (az.). Youtube.com. 30.05.2018. 2021-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-30.
  35. ↑ 1 2 Абуталыбов Р., Азербайджанские студенты в Западной Европе, газ. "Панорама", 1996, 15-е марта.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Nurməmməd_Şahsuvarov&oldid=6150957"