Türkiyənin konstitusiya tarixi

1876-cı il Osmanlı Konstitusiyası

Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:
Türkiyə tarixi
Ən qədim dövr Anadolu tarixdən əvvəlki dövrdə Paleolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 500,000–  10,000 Mezolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 11,000–  9,000 Neolit dövrü Anadolu təq. e.ə. 8,000–  5,500
Tunc dövrü Troya e.ə. 3000–700 Hattlar e.ə. 2500–2000 Akkad e.ə. 2400–2150 Luvilər e.ə. 2300–1400 Assuriya e.ə. 1950–1750 Axeylər (hHmer) e.ə. 1700–1300 Kissuvatna e.ə. 1650–1450 Hetlər e.ə. 1680–1220 Arsava e.ə. 1500–1320 Mitanni e.ə. 1500–1300 Hayasa Azzi e.ə. 1500–1290 Likiya e.ə. 1450–350 Assuva e.ə. 1300–1250 Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585
Dəmir dövrü Diauxi e.ə. 1200–800 Yeni hetlər e.ə. 1200–800 Frigiya e.ə. 1200–700 Kariya e.ə. 1150–547 Heksapol e.ə. 1100–560 Eolida e.ə. 1000–560 Tuvanuva e.ə. 1000–700 İoniya e.ə. 1000–545 Urartu e.ə. 859–595/585 Midiya dövləti e.ə. 678–549 Lidiya e.ə. 685–547
Antik dövr Antik Anadolu Antik Frakiya Əhəmənilər dövləti e.ə. 559–331 Makedoniyalı İsgəndərin dövləti e.ə. 334–301 Kappadokiya çarlığı e.ə. 322–130 Antiqonidlər e.ə. 306–168 Selevkilər imperiyası e.ə. 305–64 Ptolemeylər dövləti e.ə. 305–30 Pont çarlığı e.ə. 302–64 Vifiniya e.ə. 297–74 Perqamon çarlığı e.ə. 282–129 Qalatiya e.ə. 281 – b.e. 64 Parfiya e.ə. 247 – b.e. 224 Ermənistan çarlığı e.ə. 190 – b.e. 428 Roma Respublikası e.ə. 133 – b.e. 27 Kommagena çarlığı e.ə. 163 – b.e. 72 Qədim Roma e.ə. 133 – b.e. 330 Sasanilər imperiyası e.ə. 224 – b.e. 651
Orta əsrlər Orta əsrlərdə Anadolu Şərqi Roma imperiyası (330–1453) Raşidi xilafət (637–656) Böyük Səlcuq imperiyası (1037–1194) Danişməndilər (1071–1178) Rum sultanlığı (1077–1307) Kilikiya çarlığı (1078–1375) Anadolu bəylikləri (1081–1423) Edessa qraflığı (1098–1150) Artuqlular (1101–1409) Trabzon imperiyası (1204–1461) Latın imperiyası (1204–1261) Qaramanoğulları (1250–1487) Elxanilər dövləti (1256–1335) Qaraqoyunlular (1375–1468) Ağqoyunlular (1378–1501)
Osmanlı dövrü Osmanlı imperiyasının dövrləri Yaranması (1299–1453) Yüksəlişi (1453–1566) Transformasiyası (1566–1703) Durğunluq dövrü (1703–1789) Reformasiya dövrü (1789–1908) Süqutu (1908–1922)
Türkiyə Respublikası Türkiyə Respublikasının dövrləri İstiqlaliyyət müharibəsi (1919–1922) Müvəqqəti hökumət (1920–1923) Birpartiyalılıq dövrü (1923–1930) (1930–1945) Çoxpartiyalılıq dövrü (1945–hal-hazırda)
Mövzulara görə Anadolu xalqları Türklərin Anadoluya köçü Konstitusiya tarixi İqtisadi tarixi Hərb tarixi Mədəni tarixi
Xronologiya
Türkiyə portalı

Türkiyənin konstitusiya tarixi — 1876-cı ildə Osmanlı İmperiyasının ilk əsas qanununun qəbulu ilə başlayan Türkiyə hüquq tarixindəki dövr. Türkiyə Cümhuriyyətinin müasir konstitusiyası 1921-ci ildə təsdiqləndi, sonra 1924, 1961, 1982-ci illərdə və ən sonuncu dəfə 2010-cu ildə dəyişiliklər əlavə olunmuşdur. 2000-ci illərdə Türkiyənin Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün siyasi meyarlara uyğun gəlməsinə imkan verən başqa bir konstitusiya dəyişilikliyi ilə bağlı məsələ yenidən qaldırıldı. Nəticədə, 2010-cu ildə konstitusiya referendumu keçirildi və yeni düzəlişlər təsdiqləndi.

İlk Osmanlı Məclisinin açılışı, (Meclis-i Umumî), 1877.

2005-ci ildən bəri Ədalət və İnkişaf Partiyası Türkiyənin parlament idarəetmə formasından prezident respublikasına keçməsi üçün kampaniya aparırdı. 16 aprel 2017-ci il tarixində Konstitusiya referendumu keçirildi və seçicilərin çoxusu prezident respublikasının qurulması, baş nazir vəzifəsinin ləğvi, parlament üzvləri sayının artırılması və Hakimlər və Prokurorlar Şurasında islahatların başlamasına səs verdi.

Mərhələləri

• 1808: II Mahmudun dövründə Ələmdar Mustafa Paşa tərəfindən hazırlanan Sened-i İttifak, 29 sentyabrda Rumeli və Anadolu liderləri ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanmışdır ki, mərkəzi hakimiyyət əyalətlərə hakim olsun.
• 1839: Mustafa Rəşid paşa tərəfindən noyabrın 3-də Əbdülməcid dövründə hazırlanmış Tanzimat fərmanı qəbul edildi.
• 1856: 1856-cı il tarixli Osmanlı İslahat fərmanı, Tanzimat fərmanını tamamladı və gücləndirdi.
• 1876: Osmanlı Konstitusiyası qəbul edildi və imperiyanın Birinci Məşrutiyyət dövrünü (1876–78) başlatdı.
• 1909: Osmanlı İmperatorluğunda İkinci Məşrutiyyət dövrü (1908-20) başladı, 1876-cı il Konstitusiyasına düzəlişlər edildi; konstitusiya parlament monarxiyası bərpa edildi, iki palatalı parlament yaradıldı, çoxpartiyalı sistem tətbiq olundu.
• 1921: Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk konstitusiyası qəbul olundu; milli suverenlik prinsipi elan edildi, bir palatalı parlament (Türkiyə Böyük Millət Məclisi) təqdim edildi, monarxiya rəsmi şəkildə ləğv edilməsə də faktiki olaraq Türkiyə respublika oldu.
• 1924: Konstitutsiyada dəyişiliklər edildi: monarxiya ləğv olundu, Türkiyədə respublika elan olundu.
• 1961: Konstitutsiyada dəyişiliklər edildi: hakimiyyət və bəzi vətəndaş hüquqlarının bölgüsü prinsipi elan olundular; yuxarı parlament palatası, Senat və Konstitusiya Məhkəməsi tətbiq olundu; İcra Hakimiyyətinin səlahiyyətləri genişləndirildi.
• 1982: konstitusiyanın yeni versiyası; hərbi rejimdən demokratik respublikaya keçid tənzimləndi, Senat ləğv edildi, ölkə bir palatalı parlamentə qayıtdı.
• 2010: 1982-ci il Konstitusiyasına Türkiyə qanunlarının Avropa Birliyi standartlarına uyğunlaşdırılması məqsədi ilə düzəlişlər qəbul edildi.
• 2017: 1982-ci il konstitusiyasına düzəlişlər; prezident respublikası elan olundu; Baş Nazir vəzifəsi ləğv olundu.

Ədəbiyyat

• Yılmaz, Faruk. Türkiye'de Anayasal Gelişmeler ve Özellikleri. Ankara: Net Yayınları. 2016.
• Bozkurt, Gülnihal. Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne resepsiyon süreci (1839-1939). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1996. ISBN 975-16-0702-7.