İtaliyanın Fransaya hərbi müdaxiləsi
| İtaliyanın Fransaya hərbi müdaxiləsi | |||
|---|---|---|---|
| Fransa kompaniyası, İkinci Dünya Müharibəsi | |||
 Fransa kompaniyası, iyun 1940 | |||
| Tarix | 10-25 iyun 1940 | ||
| Nəticəsi | italiya qoşunlarının Fransanın kiçik ərazisini işğal etməsi, Fransa-İtaliya sülh sazişi, 1940 | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
.svg){kind=small}
İtaliyanın Fransaya hücumu, digər adlar : Alp döyüşü ( fr. bataille des Alpes ) və ya Qərbi Alp döyüşü ( it. battaglia delle Alpi Occidentali (10-25 iyun 1940) İkinci Dünya Müharibəsi əsnasında İtalyan qoşunlarının Fransız ordusuna qarşı strateji hərbi əməliyyatı idi, Fransa Kampaniyasının bir hissəsidir. Bu, İtaliyanın İkinci Dünya Müharibəsindəki ilk böyük döyüşü idi.
İtaliyanın müharibəyə girməsi hərbi əməliyyatları Afrika və Aralıq dənizində genişləndirdi. İtaliya lideri Benito Mussolini Aralıq dənizində ingilis-fransız hökmranlığını darmadağın etmək, İtaliyanı tarixi sərhədləri daxilində bərpa etmək (Italia irredenta ) və Balkanlarda və Afrikada İtaliya təsirini genişləndirmək arzusunda idi. 1930-cu illərdə İngiltərə və Fransa İtaliyanı Almaniya ilə ittifaqdan döndərməyə çalışdılar, lakin Almaniyanın müharibənin ilkin mərhələsində əldə etdiyi ildırım sürətli uğurları İtaliyanı 1940-cı ilin mayında Almaniyaya tərəf keçməyə vadar etdi.
İyunun 10-da axşam İtaliya Fransa və İngiltərəyə müharibə elan etdi, gecə yarısından dərhal sonra ölkələr müharibə vəziyyətinə düşdü. Müharibənin ilk günündə ölkələr bir-birini hava hücumlarına məruz qoydular, lakin Fransa və İtaliya cəbhə xətti boyunca müdafiə mövqelərini tutduqları üçün Alp cəbhəsində sakitlik yarandı. Alp xətti boyunca bir neçə patrul atışması və İtaliya Alp divarında atışma oldu. İyunun 17-də Fransa Almaniya ilə barışıq bağlamaq istədiyini elan etdi. İyunun 21-də, Fransa-Alman atəşkəsi imzalandıqdan sonra İtaliya bütün Alp cəbhəsi boyunca kütləvi hücuma keçdi, əsas hücum şimal sektoruna yönəldi və ikincil hücum sahil boyunca getdi. Güclü müqavimətlə qarşılaşan italyanlar bir neçə kilometr dərinlikdə Fransa ərazisinə soxula bildilər. Hücum dayandı və ilkin məqsədlərə çatılmadı. İtalyanların ən böyük uğuru Mentonun tutulması oldu.
İyunun 24-ü axşam Romada atəşkəs imzalandı. O, iyunun 25-də gecə yarısından sonra Fransa və Almaniya arasında barışıq (iyunun 22-də imzalanmış) ilə eyni vaxtda qüvvəyə minib. İtaliyaya tutduğu əraziləri işğal etməyə icazə verildi və sərhədin Fransa tərəfində silahsızlaşdırılmış zona yaradıldı. İtaliya Fransa ərazisinin Rona çayına qədər olan cənub-şərq hissəsinə iqtisadi nəzarət yaratdı. İtaliya bir sıra Fransa koloniyalarında müəyyən hüquqlar və güzəştlər aldı. Fransa tərəfinin atəşkəsə əməl etməsinə nəzarət etmək üçün Turin şəhəri atəşkəsə nəzarət komissiyası (Commissione Italiana d'Armistizio con la Francia (CIAF)) yaratdı.
Müharibədən əvvəlki hadisələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fransa uğrunda döyüş[redaktə | mənbəni redaktə et]
1920-ci ilin sonlarında İtaliyanın Baş naziri Benito Mussolini getdikcə daha çox imperiyanın genişlənməsinə inad edirdi və İtaliyanın artan əhaliyə görə yaşayış sahəsinə ehtiyacı olduğunu və digər ölkələrin İtaliyaya bu məqsədə çatmasına kömək etmələrinin daha yaxşı olacağını iddia etdi. Mussolini rejimi dərhal Aralıq dənizi regionunda siyasi hegemonluq qurmağa çalışmağa başladı. Mussolininin də daha böyük xəyalları var idi - Cəbəllütariq boğazından Hörmüz boğazına qədər uzanan bir imperiya. Balkanlar və Aralıq dənizi üzərində hegemonluq ideyası Roma İmperiyasının bu bölgələr üzərində hökmranlığına əsaslanırdı. Nasistlər Albaniya üzərində protektorat və Dalmatiyanın ilhaqı, Yuqoslaviya və Yunanıstan üzərində iqtisadi və hərbi nəzarət planları hazırladılar. Mussolini rejimi həmçinin Avropanın təsir dairəsinin kənarında olan Avstriya, Macarıstan, Rumıniya və Bolqarıstan üzərində protektorat yaratmağa çalışırdı. Mussolini həmçinin bu məqsədləri açıq şəkildə elan etməsə də, İtaliya üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Aralıq dənizi üzərində Britaniya və Fransa hökmranlığına qarşı çıxmaq istəyirdi (çünki bu, İtaliyanı Atlantik və Hind okeanları ilə əlaqələndirirdi).
1935-ci ildə İtaliya İkinci İtaliya-Həbəş Müharibəsinə, "indiki dövrdə 19-cu əsrin müstəmləkə kampaniyasına" başladı. İtaliyada, İngiltərə-Misir Sudanının "fəthində kömək etmək" üçün etnik efiopiyalılardan ibarət bir ordunun artırılması ilə bağlı nikbinlik var idi. Müharibə həm də İtaliya üçün daha aqressiv xarici siyasətin başlanmasına işarə etdi və eyni zamanda ingilis və fransızların “zəifliyini nümayiş etdirdi”. Bu da öz növbəsində Mussoliniyə öz imperiya məqsədlərini həyata keçirməyə imkan verdi. 1936-cı ildə İspaniyada vətəndaş müharibəsi başladı. Əvvəldən İtaliya bu münaqişədə mühüm rol oynamağa başladı. İtaliyanın hərbi töhfəsi o qədər əhəmiyyətli idi ki, Fransisko Frankonun rəhbərliyi altında üsyançı qüvvələrin qələbəsində həlledici rol oynadı. Mussolini, İspaniyanın İtaliya İmperiyasına gələcək yardımına işarə edərək və daxili quruluşu hərbi quruluşa çevirmək və "döyüşçü mədəniyyəti" yaratmaq məqsədi ilə özünü "dövlətdən kənarda tam miqyaslı müharibədə" iştirak etdi. Efiopiyadakı müharibənin sonunda Almaniya ilə İtaliya arasında bir neçə il əvvəl olan gərgin münasibətlər bərpa olundu və 1936-cı ilin oktyabrında qarşılıqlı maraqlar haqqında müqavilə imzalandı. Müqavilənin imzalanması Millətlər Liqasının sanksiyaları, iki ölkənin İspaniyadakı münaqişə məsələsində oxşar siyasəti və Avropa ölkələrinin mənfi reaksiyası nəticəsində alman kömüründən asılılığın artmasının nəticəsi idi. Həbəş müharibəsinə. Almaniya ilə İtaliya arasındakı əlaqələr güclənməyə başladı, Mussolini getdikcə Adolf Hitlerin təsiri altına düşdü.
1938-ci ilin oktyabrında Münhen sazişi bağlandıqdan sonra İtaliya Fransadan güzəştlər tələb etdi: Cibutidə azad liman, Əddis-Əbəbə -Cibuti dəmir yoluna nəzarət, Süveyş Kanalı Şirkətində İtaliyanın iştirakı, Fransız Tunisinin birgə idarə edilməsi və onun qorunması. Fransızların əhalinin assimilyasiyasının qarşısını alan Korsikada İtalyan mədəniyyətinin qorunması. Fransa İtaliyanın əsl məqsədinin Nitsa, Korsika, Tunis və Cibutini ələ keçirmək olduğuna güman edərək bu tələbləri rədd etdi. 1938-ci il noyabrın 30-da İtaliyanın xarici işlər naziri Qaleazzo Ciano Deputatlar Palatasının qarşısında çıxış edərək “İtalyan xalqının təbii istəklərindən” danışdı, tamaşaçılar nitqə qışqırıqlarla reaksiya verdilər: “Nitsaı! Korsika! Savoy! Tunis! Cibuti! Malta!". Həmin gün Mussolini Faşist Böyük Şurasına "faşist dinamizminin yaxın məqsədləri" haqqında: Albaniya, Tunis, Korsika (Fransanın ayrılmaz hissəsi), İsveçrənin Tiçino kantonu və bütün " Var çayının o tayındakı Fransa ərazisi" haqqında danışdı.
Artıq 1938-ci il sentyabrın əvvəlində italyan hərbçiləri Albaniyaya hücum planı hazırladılar. Aprelin 7-də italyan qoşunları Albaniyaya qoşun çıxartdılar və üç gün ərzində ölkənin əksər hissəsini işğal etdilər. İtaliya, "həyat sahəsi"ni genişləndirmək, əhalinin sayının həddindən artıq olması ilə əlaqədar vəziyyəti yüngülləşdirmək və Balkanlarda gələcək ekspansionist münaqişələr üçün tramplin təmin etmək üçün Albaniyanı ələ keçirdi. 22 may 1939-cu ildə İtaliya və Almaniya qondarma müqavilə imzaladılar. Polad paktına əsasən, hər iki ölkə hərbi ittifaqda birləşdi. Paktın imzalanması 1936-cı ildən Almaniya-İtaliya yaxınlaşmasının kulminasiya nöqtəsi oldu. Pakt təbii olaraq müdafiə xarakteri daşımırdı. Daha doğrusu, o, "Fransa və İngiltərəyə qarşı birgə müharibə" üçün yaradılmışdı, baxmayaraq ki, İtaliya rəhbərliyi belə bir müharibənin bir neçə il başlamayacağını başa düşdü. Lakin İtaliyanın bu qədər uzunmüddətli sülhə olan ümidləri puça çıxdı və almanlar Polşanı fəth etmək planlarını həyata keçirməyə başladılar.
1939-cu ilin sentyabrında İngiltərə İtaliyanın seçki blokadasına başladı. Almaniyadan Rotterdama yüklənən kömür qaçaq mal elan edildi. Almaniya Alp dağlarından dəmir yolu ilə yük göndərəcəyini vəd etdi. İngiltərə, İtaliya silahları müqabilində İtaliyanın bütün ehtiyaclarını ödəməyi təklif etdi. İtaliya Almaniya ilə ittifaqı pozmadan bu təkliflə razılaşa bilməzdi. Lakin 1940-cı il fevralın 2-də Mussolini Britaniya Kral Hərbi Hava Qüvvələri ilə 400 ədəd “Caproni” təyyarəsinin təmin olunması ilə bağlı müqavilə layihəsini təsdiqləsə də, fevralın 8-də müqavilədən imtina etdi. İngilis kəşfiyyat zabiti Francis Rodd güman edirdi ki, Mussolini fevralın 2-dən 8-dək olan həftə ərzində Almaniyanın təzyiqi ilə müqavilədən imtina etməyı məcbur oldu. Bu fikri Böyük Britaniyanın Romadakı səfiri Persi Lorreyn də bölüşüb. Martın 1-də İngiltərə Rotterdamdan İtaliyaya bütün kömür daşınmasını əngəlləyəcəyini açıqladı. İtalyan kömürü 1940-cı ilin yazında diplomatik dairələrdə ən çox müzakirə olunan mövzulardan birinə çevrildi. Aprel ayında İngiltərə blokadanı gücləndirmək üçün Aralıq dənizi donanmasını gücləndirməyə başladı. Fransanın narahatlığına baxmayaraq, İngiltərə “zəiflik təəssüratı yaratmamaq üçün” İtaliya ilə güzəştlərdən imtina etdi.
Fransa uğrunda döyüş[redaktə | mənbəni redaktə et]
1939-cu il sentyabrın 1-də Almaniya Polşaya hücum etdi . Bir aylıq döyüşlərdən sonra Polşa məğlub oldu. Sonra Müttəfiqlərin və Almaniyanın hərbi əməliyyatlara girmədiyi "Qəribə Müharibə" dövrü oldu. 1940-cı il mayın 10-da Almaniya Fransaya qarşı hücuma keçməklə, həmçinin hərbi-strateji səbəblərdən neytral ölkələrə: Belçika, Hollandiya və Lüksemburqa hücum edərək bu hərəkətsizliyə son qoydu. Mayın sonunda Belçika və Hollandiya ələ keçirildi.
Mayın 13-də nasistlər Ardenləri keçdilər, Fransız xətlərini yararaq Sedanda Meuse çayını keçdilər. Vehrmaxt tez bir zamanda şimal Müttəfiq ordularını mühasirəyə aldı. Mayın 27-də mühasirəyə alınmış ingilis-fransız birlikləri ağır silahları tərk edərək, Dunkerk limanından qitəni evakuasiya etməyə başladılar. Təxliyə zamanı alman qoşunları Parisə doğru irəliləməyə davam etdilər. Şimalda qalan 40 fransız diviziyasına qarşı 60 diviziya ilə nasistlər iyunun 6-da Somme çayı üzərində Fransanın müdafiə xəttini yarıb keçə bildilər. Arıq iki gün sonra parislilər artilleriya atışlarının gurultusunu artıq eşidirdilər. İyunun 9-da nasistlər Yuxarı Normandiyada Rouen şəhərinə girdilər. Ertəsi gün Fransa hökuməti Parisi tərk etdi, paytaxtı açıq şəhər elan edırık Bordoya qaçdı.
İtaliya müharibəyə girməyə gərar verdi[redaktə | mənbəni redaktə et]
G. Ciano Xorvatiya xadimi Ante Paveliç ilə görüşdükdən sonra Yuqoslaviya ilə müharibəni nəzərdə tutan Mussolini ,1940-cı il yanvarın 23-də qeyd etdi ki,, “bu gün də biz paralel müharibəyə başlaya və davam etdirə bilərdik”. Yuqoslaviya ilə müharibənin aprelin sonunda başlayacağına güman olunurdu. Mayın 26-da Mussolini marşal Pietro Badoqlioya (Ali Baş Qərargah rəisi) və İtalo Balboya ( faşist milislərinin komandiri) Almaniyanın İngiltərə və Fransaya qarşı apardığı müharibəyə qoşulmaq niyyətində olduğunu bildirdi. İki marşal, italyan silahlı qüvvələrinin hazır olmadığını, diviziyaların tam gücdə olmadığını, qoşunların silahsız olduğunu, imperiyanın da hazır olmadığını iddia edərək, Mussolinini bütün vəziyyəti başa düşmədiyinə inandırmağa çalışdılar. İyunun 5-də Mussolini Badoglioya dedi: "Mənə yalnız bir neçə min insanın öldürülməsi lazımdır ki, sülh konfransında döyüşən tərəf kimi iştirak edə bilim."
İyunun 10-da Ciano İtaliyanın London və Parisdəki səfirlərinə yerli vaxtla saat 16.30-da Romadakı Britaniya və Fransa səfirlərinə müharibə elanı barədə bildirişləri göndərəcəyini bildirdi. Ciano gündəliyində qeyd etdiyi kimi, bəyannaməni təqdim edərkən, Fransa səfiri Henri-Fransua Ponce təşvişə düşdü, Britaniyalı həmkarı Percy Lorraine isə bəyannaməni qəbul edən zaman "heç gözünü belə qırpmadı". Bəyannamə iyunun 10-dan 11-nə keçən gecə yarısı qüvvəyə mindi. Gecə yarısından az sonra İtaliyadakı digər səfirliklərə məlumat verildi. Müharibə elan edilməsinə dair şərhində A-F. Ponce bunu "artıq yıxılmış bir adama vurulan xəncər zərbəsi" adlandırdı. ABŞ prezidenti F. Ruzvelt məşhur iradını söylədi: “Xəncəri tutan əl qonşusunun kürəyindən bıçaqladı”.
1920-ci ilin sonlarında İtaliyanın Baş naziri Benito Mussolini getdikcə daha çox imperiyanın genişlənməsinə inad edirdi və İtaliyanın artan əhaliyə görə yaşayış sahəsinə ehtiyacı olduğunu və digər ölkələrin İtaliyaya bu məqsədə çatmasına kömək etmələrinin daha yaxşı olacağını iddia etdi. Mussolini rejimi dərhal Aralıq dənizi regionunda siyasi hegemonluq qurmağa çalışmağa başladı. Mussolininin də daha böyük xəyalları var idi - Cəbəllütariq boğazından Hörmüz boğazına qədər uzanan bir imperiya. Balkanlar və Aralıq dənizi üzərində hegemonluq ideyası Roma İmperiyasının bu bölgələr üzərində hökmranlığına əsaslanırdı. Nasistlər Albaniya üzərində protektorat və Dalmatiyanın ilhaqı, Yuqoslaviya və Yunanıstan üzərində iqtisadi və hərbi nəzarət planları hazırladılar. Mussolini rejimi həmçinin Avropanın təsir dairəsinin kənarında olan Avstriya, Macarıstan, Rumıniya və Bolqarıstan üzərində protektorat yaratmağa çalışırdı. Mussolini həmçinin bu məqsədləri açıq şəkildə elan etməsə də, İtaliya üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Aralıq dənizi üzərində Britaniya və Fransa hökmranlığına qarşı çıxmaq istəyirdi (çünki bu, İtaliyanı Atlantik və Hind okeanları ilə əlaqələndirirdi).
Tərəflərin güvvələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Britaniya və Fransa[redaktə | mənbəni redaktə et]
1940-cı ilin iyun ayına olan vəziyyətə görə, Fransa və İtaliya arasında Alp dağları üzərindən cəmi beş keçid yol hərəkəti üçün uyğun idi: Petit Sen-Bernar, Mont Senis, Col de Montgenèvre, Madalena (Col de Larche) və Col de Tende. Qalan marşrutlar sahil yolu və qatır yollarıdır. 1939-cu ilin sentyabrına qədər Alp cəbhəsi general Antuan Bessonun komandanlığı altında 6-cı Ordu tərəfindən müdafiə edilirdi. Ordu on bir diviziyadan və 550 min nəfərdən ibarət idi. Bu, yaxşı möhkəmləndirilmiş mövqenin müdafiəsi üçün lazım olandan daha çox idi. Oktyabr ayında 6-cı Ordu ordu dəstəsi (détachement d'armée) səviyyəsinə endirildi, Alp Ordusu (Armée des Alpes) adlandırıldı və general René Oliri tərəfindən idarə edildi. 1938-ci ilin avqustundan İtaliya ilə müharibə vəziyyətində, generallar Qaston Billot və Maurice Gamelinin təkidi ilə "Alp cəbhəsində ümumi hücum" (ofensive d'ensemble sur le front des Alpes) planı qəbul edildi. 1939-cu ilin sentyabrında ordu hücum əməliyyatlar üçün hazırlıq vəziyyətinə gətirildi. Olri, italyanlar atəş açana qədər onlarla döyüşməmək əmri aldı.
1939-cu ilin dekabrında bütün mobil birləşmələr Olri ordusundan çıxarılaraq şimala Almaniyaya qarşı əsas cəbhəyə göndərildi və Olri qüvvələrinin əsas qərargahı da azaldıldı. Bundan sonra Olriyə "üç Alp diviziyası, ayrı-ayrı Alp batalyonları, Alp qalasının yarım briqadaları və Alp atıcılarının iki yarım briqadası", cəmi 175-185 min nəfər qaldı. Bu qüvvələrdən yalnız 85 mini cəbhəyə yerləşdirildi: 46 batalyonda 81 min əsgər 65 artilleriya qrupunun dəstəyi ilə İtaliyaya qarşı, 4,5 mini isə üç artilleriya qrupu tərəfindən dəstəklənən İsveçrəyə qarşı dayandı. Olrinin qalan qüvvələri B seriyasının ehtiyat diviziyalarından ibarət idi: ikinci sıra qoşunları adətən 40 yaşlı ehtiyatda olan əsgərlərdən ibarət idi. Ümumiyyətlə, B seriyalı diviziyalar yeni texnikanın paylanmasında aşağı prioritetlərə malik idilər və uzun illər əsgər hazırlığının keyfiyyəti ilə bağlı suallar da var idi. Bununla belə, Alp Ordusunda 86 d'éclaireurs-skieurs (SES) (kəşfiyyatçı xizəkçilər), 35-40 nəfərlik taqımlar var idi. Bu dəstələr dağ döyüşlərinə hazırlanmış, qayayadırmanma üzrə təlim keçmiş və müvafiq texnikaya malik elit qoşunlar idi.
Mayın 31-də İngiltərə-Fransız Ali Müharibə Şurası qərar verdi ki, İtaliya müharibəyə girərsə, İtaliyanın şimalındakı sənaye və neftlə əlaqəli hədəflərə qarşı hava hücumları başlamalıdır. Bu məqsədləri asanlaşdırmaq üçün Fransa Britaniya Kral Hərbi Hava Qüvvələrinə Britaniyadan uçan bombardmançı təyyarələr üçün Marselin şimalında yerləşən iki aerodromla təmin etdi. Haddock Force əməliyyat planına əsasən, 71 saylı Hava Qanadının qərargahı iyunun 3-də Marselə gəldi. Əməliyyatda iştirak edən hava qüvvələri Uitli və Vellinqton bombardmançılarından ibarət idi. Fransa da öz növbəsində İtaliyanın mümkün müharibəyə girməsinə hazırlıq məqsədilə hərbi hava qüvvələrinin bir hissəsini ayırdı. Bu bölmələr Alp Hava Əməliyyatları Zonasını (Zone d'Opérations Aériennes des Alpes, ZOAA) təşkil etdi. Qərargah Valens- Şabeuil hava limanında yerləşirdi. ZOAA 70 qırıcı, 40 bombardmançı və 20 kəşfiyyat təyyarəsindən ibarət idi. Bundan əlavə, 28 bombardmançı, 38 torpedo bombardmançı təyyarəsi və 14 Fransa dəniz qırıcısı cəlb olunmuşdu. Həmçinin Korsikada 3 qırıcı və 30 digər təyyarə var idi. İtalyan kəşfiyyatı Fransa təyyarələrinin sayını 2 mindən çox, Aralıq dənizindəki İngilis təyyarələrinin sayını isə 620 olduğunu güman edirdi. Alp ordusunun gücünü isə 12 diviziya olaraq qiymətləndirdi, baxmayaraq ki, iyunda cəmi 6 diviziya var idi.
19 iyun 1940-cı ildə general Roatta Qərb Ordu Qrupunun qərargahına yazırdı: “Ola bilsin ki, fransız qoşunları hələ də istehkamları zəbt edirlər, lakin çox güman ki, onların arxa tərəfindəki mobil birləşmələr artıq geri çəkilir”. Fransız qoşunlarının geri çəkilməsi ilə bağlı bu (səhv) məlumat cəbhədəki komandirlər tərəfindən təsdiqlənməsə də, fransızların aşağı əhval-ruhiyyəsi ilə bağlı fikirlər gücləndi. Buna görə də, hücum başlayanda, qələbəyə əmin olan italyan əsgərləri nizamlı sütunlarla Fransız qalalarına basqın etdilər.
19 iyun 1940-cı ildə general Roatta Qərb Ordu Qrupunun qərargahına yazırdı: “Ola bilsin ki, fransız qoşunları hələ də istehkamları zəbt edirlər, lakin çox güman ki, onların arxa tərəfindəki mobil birləşmələr artıq geri çəkilir”. Fransız qoşunlarının geri çəkilməsi ilə bağlı bu (səhv) məlumat cəbhədəki komandirlər tərəfindən təsdiqlənməsə də, fransızların aşağı əhval-ruhiyyəsi ilə bağlı fikirlər gücləndi. Buna görə də, hücum başlayanda, qələbəyə əmin olan italyan əsgərləri nizamlı sütunlarla fransız istehkamlarına hücum etdilər.
İtaliya[redaktə | mənbəni redaktə et]
İki dünya müharibəsi ilə 1939-cu il arasında İtaliya silahlı qüvvələrinin gücü səfərbərlik və demobilizasiya dalğaları səbəbindən kəskin şəkildə dəyişdi. İtaliya müharibəyə girəndə 1,5 milyondan çox insan səfərbər edilmişdi. Bu rekrutların hesabına Regio Esercito-nun (İtaliya Kral Ordusu) 73 diviziyası yaradıldı. Lakin bu diviziyalardan yalnız 19-u tam gücü ilə döyüşə hazır idi. Digər 32 diviziya müxtəlif formalaşma mərhələsində idi və lazım gələrsə, döyüşdə istifadə oluna bilərdi. Qalanları döyüşə hazır deyildilər.
Müharibə olacağı təqdirdə İtaliya həm İtaliya, həm də Yuqoslaviya cəbhələrində özünü müdafiə etməyə, Fransanın təcavüzünü dəf etməyə və Fransa neytral qalacağı təqdirdə Yuqoslaviyaya hücum etməyə hazır idi. Səfərbərlikdən sonra Fransaya hücum planı yox idi. Fransa sərhədində 300 min insan cəmləşmişdi. - 18 piyada və 4 alp diviziyası. Bu qoşunlar əsasən dərələrin girişlərində müdafiə mövqelərini tuturdular. Bu qoşunların artilleriyası işğal zamanı sərhəd daxilində zərbə endirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. İtalyanlar fransız istehkamlarına hücum etməyi planlaşdırmırdılar və qoşunların yerləşdirilməsi 1940-cı ilin iyununa qədər dəyişmədi. Bu qoşunlardan generalı Umberto Savoyun Qərb Ordu Qrupunun (Gruppo Armate Ovest) komandanlığı altında 1-ci və 4-cü ordular yaradıldı. 7-ci Ordu Turində ehtiyatda idi və Po ordusunun on mobil bölməsi (sonradan 6-cı Ordu adlandırıldı) hazır idi. Yenə də bu diviziyaların əksəriyyəti səfərbərlik prosesində idi və hələ döyüşə hazır deyildilər. 6-cı Orduya dəstək üçün 6 min artilleriya qurğusu və iki ayrı zirehli alay ayrıldı. Kampaniyanın başlaması ilə tankların ümumi sayını iki yüzə çatdıran "Littorio" zirehli diviziyasına dəstək verildi. Müharibə elan etməzdən bir müddət əvvəl Littorio diviziyası yeni tip M11/39 -dan yetmiş orta tank aldı.
Saylarının çox olmasına baxmayaraq, İtaliya silahlı qüvvələri bir çox problemlərlə üzləşdi. 1930-cu illərdə Ordu ağır artilleriya tərəfindən dəstəklənən ildırım sürəti ilə manevr döyüşünün operativ doktrinasını inkişaf etdirdi. 1938-ci ildən başlayaraq general Alberto Pariani ordunu kökündən dəyişdirən bir sıra islahatlara başladı. 1940-cı ildə bütün İtaliya bölmələrinin strukturu üçlüdən ikiqatlıya dəyişdirildi. İndi bölmələr üç deyil, iki alaydan ibarət idi, İtaliya diviziyasının ümumi gücü 7 min nəfər idi. Bu isə Fransa diviziyasının ölçüsündən az idi. Topçuların sayı da azaldıldı, hər diviziyada bir artilleriya alayı var idisə, o dövrün diviziyalarında 3-4 alay var idi. Parianinin islahatları da cəbhədən hücuma üstünlük verdi. Bundan əlavə, ordunun ön cəbhə komandirlərinin Hərbi Hava Qüvvələri və Hərbi Dəniz Qüvvələrinin komandirləri ilə birbaşa əlaqəsi qadağan edildi, bu da ordunun müxtəlif qolları arasında qarşılıqlı əlaqəni demək olar ki, mümkünsüz etdi.
Marşal Rodolfo Qratsiani gileylənirdi ki, avtomobil çatışmazlığı ucbatından İtaliya ordusu nəinki alman ordusunun nümayiş etdirdiyi səviyyədə, hətta özlərinin nəzərdə tutduğu mobil müharibə aparmağa qadir deyil. Artıq istifadə olunan avadanlıqla bağlı suallar da var idi. Ümumiyalman ordusunun nümayiş etdirdiyi səviyyədə, italyan qoşunları zəif təchiz edilmişdi və italyan texnikasının keyfiyyəti fransızların istifadə etdiyindən daha aşağı səviyyədə idi. İşğal başlayandan sonra çadırların olmaması səbəbindən qoşunların şəxsi evlərdə yerləşdirilməsinə dair göstəriş yayıldı. İtalyan tank parkının böyük əksəriyyəti yalnız pulemyotla silahlanmış və yüngül zirehlə qorunan, pulemyot atəşindən qoruna bilməyən L3/35 tanketlərindən ibarət idi. Onlar artıq 1940-cı ilə qədər köhnəlmişdi və italyan tarixçiləri onları “faydasız” adlandırırdılar. Bir araşdırmaya görə, mühərrik nasazlığının 70%-i kifayət qədər sürücü hazırlığının olmaması ilə bağlıdır. Eyni vəziyyət artilleriyada da hökm sürürdü. 7970 silahdan ibarət bütün arsenalda yalnız 246-sı müasir idi. Silahların qalan hissəsi 40 ili keçmişdi və 1918-ci ildə Avstriya-Macarıstan ordusundan təzminat kimi alınan bir çox silahları əhatə edirdi.
İtaliyanın hava hücumundan müdafiəsi zəif idi. 1939-cu il avqustun əvvəlində İtaliya Almaniyadan 88 mm-lik zenit silahlarının 150 batareyasını istədi. 1940-cı ilin martında italyanlar tələbi təkrarladılar, lakin iyunun 8-də bu tələb rədd edildi. İyunun 13-də Mussolini 50 zenit batareyası müqabilində İtalyan zirehli diviziyalarından birini Almaniya-Fransa cəbhəsinə göndərməyi təklif etdi, lakin bu təklif rədd edildi.
Müdaxilə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mayın 26-da general Olri Fransa-İtaliya sərhədindəki ən böyük şəhər olan Mentonun prefektinə məlumat verdi ki, onun əmrinə əsasən, şəhər gecə saatlarında boşaldılmalıdır. İyunun 3-də əmr verildi və növbəti iki gecədə şəhər boşaldıldı. İyunun 10-da axşam saatlarında müharibə elan edildikdən sonra fransız qoşunları müdafiə mövqelərinə keçmək əmri aldılar. Fransız istehkamçıları İtaliya ilə sərhəddə nəqliyyat yollarını və kommunikasiya xətlərini məhv etdilər. Bütün qısa Fransız-İtaliya qarşıdurması zamanı fransızlar heç bir hücum əməliyyatı aparmadılar.
Mayın 29-da Mussolini konstitusiyaya görə İtaliya silahlı qüvvələrinin ali komandanı olan Kral III Viktor Emmanueli bu səlahiyyətləri ona verməyə inandırdı və iyunun 4-də Badoqlio artıq Mussoliniyə ali komandir kimi müraciət etdi. İyunun 11-də kral bütün qoşunlara bir bəyanat verdi və burada Mussolini “bütün cəbhələrdə fəaliyyət göstərən silahlı qüvvələrin ali komandanı” adlandırdı. Bu, kral fərmanı deyil, yalnız elan idi və buna görə də onun heç bir hüquqi qüvvəsi yox idi. İyunun 4-də Mussolini Ali Baş Qərargahın (Stato Maggiore Generale və ya qısaca Stamage) yeni məsuliyyət sahəsini əks etdirən, strateji direktivlərini hərbi bölmələrin rəhbərləri üçün faktiki əmrlərə çevirmək üçün yeni nizamnamə verdi. İki gün sonra Ordu Baş Qərargahı (Stato Maggiore del Regio Esercito) ordu qrupuna tank əleyhinə müdafiəni gücləndirməyi əmr etdi. Lakin müharibə elan olunanın ertəsi günü heç bir hücum planlaşdırılmadı və heç bir əmr verilmədi.
İyunun 10-dan sonra ordu qərargahının rəisi marşal Qratsiani hərbi əməliyyatlara ümumi rəhbərlik etmək üçün cəbhəyə getdi. O, Müharibə Nazirliyinin katibi Ubaldo Soddu ilə birlikdə idi. O, qoşunların operativ komandanlığını həyata keçirmədi, lakin Mussolininin cəbhə ilə əlaqəsini təcəssüm etdirirdi. İyunun 13-də o, Ali Baş Qərargah rəisinin müavini vəzifəsinə təyin edildi. Marşal Qratsianinin köməkçisi, general Mario Roatta, Mussolininin əmrlərini (qismən Marşal Badoglio tərəfindən məhdudlaşdırılmış) cəbhəyə ötürmək üçün Romada qaldı. Qratsiani Roattanın bir çox əmrlərini, məsələn, “düşmənin ardınca getmək, sonra isə düşmənin üzərinə atılmaq” kimi əmrlərini dərhal rədd etdi. 1940-cı ilin iyununda qərargahının iclasında Qratsiani özünə haqq qazandırır, eyni zamanda tabeliyində olanları, həm də komandirləri hücumun uğursuzluğuna görə qınadı.
Hava kampaniyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müharibəyə ilk girən İtaliya Hərbi Hava Qüvvələri oldu. İyunun 11-də Savoia-Marchetti SM-79 bombardmançıları 2-ci Hava Eskadronunun ( Siciliya və Panteleriyada yerləşir) müşayiət edən qırıcıları ilə birlikdə Maltaya iki hava hücumu həyata keçirdilər və bununla da 1942-ci ilin noyabrına qədər davam edən adanın uzun mühasirəsinə başladılar. İlk səhər reydində 55 bombardmançı iştirak etdi, lakin Malta hava hücumundan müdafiə rəsmiləri basqında 5-12 təyyarənin iştirak etdiyini söylədi və bombardmançıların əksəriyyətinin hədəflərini tapa bilmədiklərini söylədi. Gündüz reydində 38 təyyarə iştirak edib. İyunun 12-də Sardiniyadan olan SM-79 bombardmançıları Tunisin şimalında fransızlara hücum etdi. İyunun 13-də 2-ci aviasiya eskadrilyasının 33 SM-79 təyyarəsi Tunis aerodromlarını bombaladı. Həmin gün İtaliyanın şimalında yerləşən birinci aviasiya eskadrilyasının Fiat BR.20 və CR.42 təyyarələri ZOAA-nın (Alp Əməliyyatları Zonası) aerodromlarını bombalayaraq Fransa metropoliyasının ərazisinə ilk hücumlarını həyata keçirdilər. Hava Qüvvələri), mərkəzi İtaliyadan gələn 3-cü eskadron Aralıq dənizində fransız gəmiçiliyinə zərbə vurdu.
Müharibə elan edildikdən dərhal sonra Heddokun qrupu hava hücumu hazırlamağa başladı. İtalyanların cavab hücumlarının qarşısını almaq üçün fransızlar uçuş-enmə zolaqlarını bağladılar və Vellinqtonların havaya qalxmasına mane oldular. Lakin bu, ingilisləri çəkindirmədi. İyunun 11-nə keçən gecə 36 RAF Whitley təyyarəsi İtaliya sənayesinin ürəyi olan Turini bombalamaq əmri ilə Yorkşirdəki bazadan havaya qalxdı. Yolda bombardmançılar Kanal adalarında yanacaq doldurdular. Əksəriyyət buzlanma və turbulentlik səbəbindən Alp dağlarının üzərindən geri çevirməli oldu. İyunun 12-də səhər on bombardmançı Turinə çatdı və daha ikisi Genuyaya hücum etdi. İtalyanlar bombalanana qədər təyyarələri aşkar edə bilməyiblər. Caselle aerodromunun personalı ingilis bombardmançılarını Udinedən gələn təyyarələri ilə səhv salıb və onlar üçün eniş zolağı işıqlandırdı. "Uitli" uçub gedənə kimi Turində hava hücumu xəbərdarlığı səslənmədi. Hava hücumunun nəticələri təsirli olmayıb - 15 mülki şəxs həlak olub, heç bir sənaye obyekti vurulmayıb.
Fransa Hərbi Hava Qüvvələri Şimali Afrikadakı bazalardan zərbələr endirdi: Kalyari, Trapani (22 iyun) və Palermo (23 iyun). Trapanidə 20, Palermoda isə 25 mülki şəxs həlak oldu - Bunlar Fransanın İtaliyadakı hədəflərə ən ağır bombardmanları idi. Bu şəhərlərin heç bir strateji əhəmiyyəti yox idi və bir çox bombardmançı Almaniyanın hücumu təhlükəsindən xilas olmaq üçün Fransanı tərk etdi. İyunun 22-də Şimali Afrikada 600-dən çox təyyarə toplanmışdı ki, həmin fransız qüvvələrinin komandanı general Şarl Noqe İtaliya və ya Liviyaya qarşı hücuma başlamaq üçün icazə istədi lakin əvvəlcə buna icazə verilmədi.
İyunun 15-də 3-cü Hava Eskadrilyasının komandanlığı Korsikanı bombalamaq üçün bir neçə SM.79 və G.50, iyunun 16-da isə aerodromlara hücum etmək üçün bir neçə Breda Ba.88 təyyarəsi göndərdi. Kampaniyanın ən gərgin hava döyüşü iyunun 15-də Fransanın cənubunda, İtaliyanın BR.20 və CR.42 təyyarələri ilə Fransız D.520 və MB.151 təyyarələri arasında hava döyüşündə baş verdi. İtalyanlar bir neçə BR.20 və CR.42 təyyarələrini, fransızlar da həmçinin bir neçə təyyarə itirdilər. İyunun 17-də italyanlar tərəfindən Marselin mərkəzini bombalaması nəticəsində 143 nəfər dinc sakin ölmüş, 136 nəfər yaralanmışdı. İyunun 21-də səhər tezdən italyanlar şəhər limanını bombaladılar, sonra isə gecə hava hücumu təşkil etdilər. Tunis üzərində də hava döyüşləri baş vermiş və hər tərəf itkilər barədə məlumat verdilər. İyunun 17-də 4-cü hava zonasından (İtaliyanın cənub-şərqi) CANT Z.506B hidrotəyyarələri Tunisdə Bizertenin bombalanması zamanı SM.79 təyyarələrinə qoşuldu. İtaliyanın Fransaya qarşı sonuncu hava əməliyyatı iyunun 19-da, 2-ci və 3-cü Hava Eskadrilyalarının və Sardiniyadan olan təyyarələrin Korsika və Tunisdəki hədəflərə hücumu zamanı həyata keçirilib. İyunun 21-də İtaliyanın 9 bombardmançısı Fransanın Le Malin esminesinə hücum etdi, lakin heç bir zərbə vurmadı. İyunun 22-dən 23-nə keçən gecə on iki SM.81 təyyarəsi adadan havaya qalxıb. Rodos və İsgəndəriyyədəki İngilis dəniz bazasına qarşı müharibənin ilk hava hücumunu etdi.
21-24 iyun tarixlərində keçirilən ümumi hücum zamanı Regia Aeronautica Alp xəttində Fransız istehkamlarını bombaladı, lakin bombalama yalnız kiçik ziyana səbəb oldu. General Cüzeppe Santoronun fikrincə, bu strategiya qüsurlu idi: istehkamlar güclü atəşə tab gətirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu və qismən qayada basdırılmışdı. O, həmçinin səhv tərtib edilmiş xəritələr, hədəflərin müəyyənləşdirilməsini çətinləşdirən duman və qar, ekipajların bu cür əməliyyatlara hazırlıqsızlığını və hədəflərin ilkin öyrənilməməsini qeyd edib. 285 İtalyan bombardmançı missiyasından yalnız 115-i öz hədəflərini tapdı və yalnız 80 ton bomba atıldı. İyunun 23-də səhər Mantonda italyan qoşunlarını atəşə tutan Cap Martində fransız artilleriyasını axtaran italyan pilotlar təsadüfən Fransadan 10 km aralıda yerləşən Capo Mortolada öz artilleriyasını bombalamışlar.
Ölkənin cənub bölgəsindəki Fransa Hərbi Hava Qüvvələri Alp xəttinin müdafiəsində iştirak etməyib, öz aerodromlarını İtaliyanın hava hücumlarından qorumağa üstünlük verib. İtaliya təyyarələrinin Parisdən Bordoya qaçqınların vurması ilə bağlı xəbərlər faktlarla təsdiqlənmir. Regia Aeronautica 1940-cı ilin iyununda heç vaxt Provansa uçmamış və yalnız hərbi hədəflərə hücum etmişdi.
İlkin döyüşlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
İyunun 12-də günortadan sonra Fransız döyüş qrupları sərhədi keçdi və Maddalena keçidində italyan bölmələri ilə toqquşdu. Bu hücum italyan zastavasının komandanlığı üçün gözlənilməz oldu. Bir italyan komissarı öldürüldü, iki əsgər yaralandı. İyunun 15-də Pol Reynaud hökumətinin süqutundan sonra İtaliyanın planları dəyişdi. Reynaudun varisi marşal Petenin Almaniya ilə danışıqlar aparmağa çalışdığı məlum idi, buna görə də Mussolininin fikrincə sülh müqaviləsi imzalanana qədər İtaliya Fransa ərazilərini ələ keçirməli idi. Həmin gün o, Qərb Ordu Qrupuna üç gün ərzində hücuma hazırlaşmaq əmrini verdi. Bu, tamamilə qeyri-real vaxt çərçivəsi idi. Badoglio təkid etdi ki, qoşunların yalnız müdafiə mövqeyindən hücum mövqelərinə köçürülməsi 25 gün çəkəcək. Buna görə də Baş Qərargah Mussolininin əmrini iki direktivə böldü. Birincisi, İtaliyanın Fransa ərazisinə hərbi basqınlarına icazə verdi, ikincisi isə qüvvəyə minmiş aralıq planı ləğv etdi və ordu qrupuna fransız Alp Ordusunun mümkün süqutundan sonra yaranacaq üstünlükdən istifadə etməyə hazır olmağı əmr etdi. İyunun 17-də Peten belə bir açıqlama verdi: “Bu gün sizə ürək ağrısı ilə deyirəm ki, biz döyüşü dayandırmalıyıq”. Bu, italyanlarda Alp Ordusunun dağılmaq prosesində olduğu inamını yaratdı. İtaliya Baş Qərargahı da səhvən "Rot" planına əsasən alman hücumunun fransızları Alp qalalarını boşaltmağa başlamağa məcbur edəcəyini güman edirdi. Taurinense 1-ci Alp diviziyasının generalı Paolo Mikeletti qoşunlara 18 iyun tarixli əmrində bildirdi ki, “fransızların zəifləmiş mənəvi ruhuna görə onlardan inadkar müqavimət gözlənilmir”.
İyunun 16-da marşal Qratsiani 10 gün ərzində hücuma hazırlaşmaq əmrini verdi. Aşağıdakı tədbirlər planlaşdırıldı: Petit Saint Bernard keçidi ilə "B əməliyyatı", Maddalena keçidi ilə "M əməliyyatı" və Riviera boyunca "R əməliyyatı". Elə həmin gün italyanlar Briançon yaxınlığında hücuma keçdilər. Buna cavab olaraq fransızlar Fort d'Olive-dən İtaliyanın Bardonecchia qalasını atəşə tutmağa başladılar. Cavab olaraq, Mont Chaberton zirvəsindəki İtalyan qalasının 149 mm-lik topları (“3130 m hündürlükdə buludlarda gizlənmiş heyrətamiz bir quruluş”) Fort d'Olive'i atəşə tutmağa başladı. İyunun 18-də Mont Chaberton yüksəkliyində, Col de Montgevert komandanlığı, İtalyan irəliləyişini dəstəkləmək üçün Briançon yaxınlığındakı Gondran kiçik Fransız istehkamını atəşə tutdu. Atışma ciddi ziyan vurmasa da, fransızların mənəviyyatını xeyli zədələyib. Gün ərzində Qərb Ordu Qrupu bir-birinə zidd görünən iki əmr aldı: "Fransaya qarşı hərbi əməliyyatları dərhal dayandırın" və "əvvəlcədən elan edilmiş hərəkətlərə hazırlıq eyni sürətlə davam etdirilməlidir". Bu əmrlərin məqsədi hələ də bəlli deyil, lakin xəbər italyan cəbhəçiləri arasında sürətlə yayıldı, bir çoxları müharibənin bitməsini qeyd etməyə və hətta fransızlarla qardaşlaşmağa başladılar. Cəbhə komandirlərinə vəziyyəti öz qoşunlarına izah etmək əmri verildi və sonda döyüşlər davam etdi. Həmingün Mussolini Münhendə Hitlerlə görüşdü və orada ona İtaliyanın Nitsa, Korsika və Tunisə iddialarının Almaniyanın atəşkəs danışıqlarına müdaxilə etdiyi bildirilib. Mesaj aydın idi: nəticə ondan ibarət idi ki, italyanlar almanların hərbi dəstəyini istəyirlərsə, o zaman onlar ərazi iddiaları üçün hərbi uğurlar əldə etməli idilər.
19 iyun 1940-cı ildə general Roatta Qərb Ordu Qrupunun qərargahına yazırdı: “Ola bilsin ki, fransız qoşunları hələ də istehkamları zəbt edirlər, lakin çox güman ki, onların arxa tərəfindəki mobil birləşmələr artıq geri çəkilir”. Fransız qoşunlarının geri çəkilməsi ilə bağlı bu (səhv) məlumat cəbhədəki komandirlər tərəfindən təsdiqlənməsə də, fransızların aşağı əhval-ruhiyyəsi ilə bağlı fikirlər gücləndi. Buna görə də, hücum başlayanda, qələbəyə əmin olan italyan əsgərləri nizamlı sütunlarla fransız istehkamlarına hücum etdilər.
21-24 iyun tarixlərində italyan hücumu[redaktə | mənbəni redaktə et]
İyunun 19-da Mussolini generallarına “düşmənlə döyüşməyə məcbur etmək” əmrini verdi və saat 20:50-də Roatta “dərhal yerli hücum əməliyyatlarına başlamaq, düşmənə hər yerdə, qəti və inadla mümkün qədər hücum etmək” göstərişi verdi. Əsas hücum "mümkün qədər tez və iyunun 23-dən gec olmayaraq" başlamalı idi. İyunun 20-də səhər Mussolini marşal Badoglioya ertəsi gün səhər hücuma keçməyi əmr etdi və dedi: "Mən almanların Nitsanı işğal etməsi və sonra onu bizə lütfkarlıqla verməsi kimi bir rüsvayçılıq istəmirəm." Badoglio əmr etdi: "Sabah 21 iyun, saat 03: 00-da ümumi hücum başlamalı, 1-ci və 4-cü ordular bütün cəbhə boyu qətiyyətlə hücum etməlidirlər. Məqsəd: fransa ərazisinə mümkün qədər dərindən nüfuz etmək”. Saat 17:45-də marşal Qratsiani Qərb Ordu Qrupuna əmr verdi: “Almanlar Lionu işğal etdilər və onların dənizə birinci çatması qətiyyən qəbuledilməzdir. Sabah saat 03:00-da hücum Saint Bernarddan dənizə qədər bütün cəbhə boyu başlamalıdır. Təyyarələr fransa istehkamlarına və şəhərlərinə kütləvi hücumlar təşkil etməlidir. Sabah və ya ertəsi gün almanlar Liondan Şamberi, Saint-Pierre de Çartreuse və Grenoble tərəf zirehli tank kolonnalarını göndərəcəklər".
Graziani 16 iyun direktivini dəyişdi: Marsel indi hücumun əsas hədəfi idi. Son versiyada hücum planına iki əsas əməliyyat daxil idi: "M" əməliyyatı (Petit Saint Bernard keçidi ilə hücum) və "R" əməliyyatı (Riviera bölgəsində hücum). Maddalena keçidi bölgəsindəki hücum yalnız təxribat əməliyyatı olmalı idi. "M" əməliyyatının əsas hədəfi Albertvil, "R" əməliyyatınınkı isə Menton idi.
İyunun 20-də fransızlar tərəfindən "buludlarda döyüş gəmisi" (cuirassé des nuages ) ləqəbi ilə tanınan İtalyan Şaberton fortunun topları Fransanın Yanus istehkamına atəş açdı. Fransızlar, mövqenin yeri və ağır buludlar səbəbindən 6 silahdan ibarət batareyalarını İtalyan qalasına yönəldə və atəşlə cavab verə bilmədilər. Şaberton fortunun toplarının dəstəyi ilə italyan qoşunları irəliləyərək Montgenevre kəndini tuta bildilər. Lakin fransızlar inadla qalan mövqeləri tutdular və italyanlar Briançon sektorunda daha da irəliləyə bilmədilər. Ertəsi gün, iyunun 21-də fransızlar Şaberton fortunu bombalamaq üçün 154-cü Artilleriya Alayının 280 mm-lik minaatan batareyasını İnferne fortuna köçürdülər. Sonrakı üç gün ərzində fransızlar İtaliya qalasının 8 zirehli qülləsindən 6-nı 280 mm-lik minaatan atəşi ilə dağıda bildilər. Dumanla gizlədilmiş qalan iki qüllə, barışıq imzalanana qədər Fransız mövqelərinə atəş açmaqda davam edirdi. İyunun 21-də İtaliyanın hücumu başladı. Səhər tezdən italiya qoşunları cəbhənin bütün nöqtələrində Fransa sərhədini keçdi. Əvvəlcə italyanların hücumu müəyyən uğur qazandı. Fransız komandanlığı Almaniyanın irəliləyişini dayandırmaq üçün qoşunları şimala köçürdüyü üçün fransızların müdafiəsi zəifləmişdi. Rivierada irəliləyən italyan qüvvələri (ehtiyatlar daxil olmaqla cəmi 80.000 əsgər) iyunun 21-də təxminən 5 mil (təxminən 8 km) irəlilədilər. Sahildə fransızların ən çox qoşunu (38.000 əsgər) var idi.
4-cü Ordu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əsas zərbəni general Alfredo Quzzoni komandanlığı altında İtaliyanın 4-cü Ordusu endirməli idi. Sol cinahda 4-cü Ordu Korpusunun artilleriyası ilə gücləndirilmiş Alp Korpusu, Kol de la Seine-dən Kol Du Monta qədər 34-40 km enində olan cəbhədə hücuma keçdi. Onun irəliləməsinin əsas istiqaməti Petit Saint Bernard keçidindən keçmək idi. Fransızlar körpüləri dağıtmasaydı, bu, ən əlçatan istiqamət olardı. Bu istiqamət qədim bir qalanın xarabalıqları üzərində qurulmuş Fransız qalası "Dağıdılmış Redut" (Redoute Ruinée) ilə əhatə olunmuşdu, onu pulemyotlu 70 fransız əsgəri və Seloj bölgəsində bir forpost tutmuşdu. Bütövlükdə, Bur-Sen-Moris bölgəsində (Tarentez alt sektorunun bir hissəsi) fransızların 3000 əsgəri (digər mənbələrə görə - 5500), 350 pulemyot və 150 silah var idi. Bu qoşunları daha 18 batalyon və 60 silah dəstəkləyirdi. İtalyan Alp Korpusunun irəliləməsinin əsas məqsədi Bur-Sen-Moris, Le-Şapo, Zee və Tin yaşayış məntəqələrinin işğalı idi. Bu tapşırığı yerinə yetirdikdən sonra Alp Korpusu Bofor və Albertvill üzərinə irəliləməli idi. İyunun 21-də Alp Korpusunun sağ cinahı Kol-de-la-Sen çayını tutdu və buzlaqlar boyunca bir neçə kilometr irəlilədi, lakin Seloj istiqamətindən güclü fransız atəşi ilə qarşılandı. İtalyanlar fransız istehkamlarından yan keçərək Korme-de-Rozlen-dən irəliləyişlərini davam etdirdilər, lakin barışıq imzalanana qədər fransızların mühasirəsini tamamlaya bilmədilər. Alp Korpusunun mərkəzi kolonnası Sen-Bernard keçidindən keçdi, lakin "Dağıdılmış Redut" fortunun atəşi ilə dayandırıldı. İrəliləyən italyan qoşunlarını gücləndirmək üçün 101-ci motorlu "Trieste" diviziyası Piaçenzadan gəldi. Saat 11:00-da Triest diviziyasının motosiklet batalyonu keçidi yararaq 2 km irəlilədi. Bundan sonra motosikletçilər fransızların şiddətli atəşi altında çayı keçdilər və italyan mühəndis qoşunları böyük itki verərək uçurulmuş körpünü təmir ediblər. İyunun 22-də Triest diviziyasının tank batalyonu motosikletçilərin mövqelərindən keçdi və hücumu davam etdirdi, lakin minalanmış sahədə dayandı. İki L3 tanketi məftilli maneələrə ilişib, digər tanket onların ətrafından keçmək istəyərkən minaya düşmüş, digəri isə tank əleyhinə xəndəyə düşüb. Daha iki tanketdə mühərrik problemləri yarandı. Həmin gün Triest diviziyasının 65-ci motoatıcı alayının batalyonu arxadan “Dağıdılmış redut"a hücum etmək istəyərkən, fransız piyadalarının səhra istehkamlarına rast gəldi. Daha sonra motoatıcılar pulemyot bölməsi ilə əvəz olundu və onlar Zeyə tərəf yönəldilər. Alp Korpusunun sol sütunu yalnız zəif müqavimətlə qarşılaşdı və iyunun 22-də İzer çayının sağ sahilinə çatdı. Barışıq müqaviləsi imzalanana qədər mərkəzi kolon Zeyeni işğal etdi, lakin italyanlar "Dağıdılmış redut" qalasını susdurmaq üçün kifayət qədər artilleriya gətirməyə vaxtları yox idi. Qala zədələnsə də, silahları atəşkəs imzalanana qədər Petit St. Bernard keçidi ilə italyanların irəliləməsinə mane olmağa davam etdi. Beləliklə, Alp Korpusu əsas vəzifəsini - Bur-Sen-Morisin işğalını başa çatdırmadı. Atəşkəsdən sonra italyanlar silahlarını saxlayaraq "Dağıdılmış Redut"un qarnizonunu tərk etməyə icazə verdilər.
Alp Korpusunun cənubunda 1-ci Ordu Korpusu Mont Senip-dən Kol d'Etaşe qədər təxminən 40 km-lik bir cəbhədə irəliləyirdi. İtalyanların məqsədi Fransanın Bessan, Lanlebur və Sollier-Sardier qalalarının müdafiəsini və Modaneni müdafiə edən Sen-Qoben, Sen-Antuan və Sape istehkam komplekslərini yarmaq, bundan sonra onlar şimala, Albertvilə doğru dönəcəkdilər. "Taurinense" diviziyasının 3-cü Alp alayından mayor Konstantino Bokkalattanın komandanlığı altında "Val Senişya" və "Suza" batalyonları müvəqqəti olaraq "Kalyari" diviziyasına tabe idi. Əsas hücum "Kalyari" diviziyasının üç kolonnaları tərəfindən həyata keçirilməli idi. Onların məqsədi Bessan və Bramanı tutmaq, bundan sonra Modan üzərinə irəliləməli idilər. Mərkəzi kolonna 64-cü alayın 1-ci və 2-ci batalyonlarından və 62-ci alayın 3-cü batalyonlarından ibarət idi. Onlar Kol de Lak Jaset və Amben vadisi boyunca irəlilədilər. "Kalyari" diviziyasının 63-cü piyada alayının 2-ci batalyonu Petit Mont Seniz keçidindən keçərək Le Pllen kəndinə doğru getdi və burada mərkəzi kolonnaya qoşuldu və eyni alayın 1-ci batalyonu Pas de Bellecombe-dən keçərək mərkəzi gücləndirdi. Sol cinah Pol-d'Etaşe içindən keçərək hərəkət edən Val Senisquia batalyonundan ibarət idi. Plana görə, onun Modanda fransız qüvvələrinin sol cinahına hücumu mərkəzi kolonnanın irəliləməsi ilə sinxronlaşdırılmalı idi. Mayor Bokkalattanın komandanlığı altında olan "Suza" batalyonu sağ cinahı təşkil edərək Pas de Chapeau və Novaleza ilə, daha sonra Ribon çayı boyunca Bessana doğru irəlilədi. Bundan sonra, "Suza" batalyonu Lansleburq'a doğru irəliləməli və Kol-de-Mont-Seniz ilə irəliləyən
"Kalyari" diviziyasının 64-cü piyada alayının 3-cü batalyonu ilə əlaqə qurmalı idi. Bu qüvvələrə qarşı çıxan qalaların fransız qarnizonları 4500-ə yaxın əsgərdən ibarət idi, bunlardan əlavə qalalar xəttinin arxasında 2 diviziya və 60 tank tərəfindən dəstəklənirdi. Fransızların Arsellin-də üç blokhauzdan ibarət olan və çox vaxt dumanla gizlədilmiş bir forpostu var idi. İtalyanların ehtiyatda olan "Brennero" diviziyası Mont-Senis gölü ərazisində yerləşirdi. İtaliyanın mərkəzi kolonnası iyunun 21-də günortadan az sonra Kol-de-Lac-Jasette boyunca irəliləməyə başladı və Amben çayına yaxınlaşarkən ağır müqavimətlə qarşılaşdı. "Kagliari" diviziyasının 63-cü alayının 2-ci batalyonu Petit-MontSenis-i keçərək zəif fransız müqavimətini dəf edərək mərkəzi kolonnaya qoşuldu. Bir neçə kiçik qrup ərazini təmizləmək üçün geridə qaldı, kolonnanın əsas hissəsi Bramana doğru irəliləməyə davam etdi. "Kalyari" diviziyasının bütün batalyonları Bramanın kənarında cəmləşdi və italyan artilleriyası Fransanın səhra istehkamlarını məhv etdikdən sonra italyanlar hücumun ilk gününün sonuna qədər şəhəri ələ keçirdilər. Bundan sonra bir batalyon "Suza" batalyonuna qoşulmaq üçün Terminiona göndərildi, qalanları isə Modan üzərinə hücumu davam etdirdilər. "Val Seniskia" batalyonu Kol-d'Etaş və Kol-de-Bramanet-i keçərək For-de-la-Balm fransız qalasının arxasına çatdıqda heç bir müqavimətlə qarşılaşmadı. Onun istehkamları iyunun 23-də "Kalyari" diviziyası tərəfindən alındı, lakin Modaneni müdafiə edən qalalar - Sen-Qoben və Baryer-de- Essellon-da daha güclü idi. İtalyanlar cənubdan qalalardan yan keçməyə başladılar və onların topları qalaların silahlarını məhv etməyə çalışdılar. Lakin atəşkəs imzalanana qədər, "Kalyari" diviziyasının qabaqcıl hissələri Modandan üç kilometr aralıda olsa da, qalalar zərərsizləşdirilməmişdi. "Suza" batalyonu Lansleburqu işğal etdi və Terminiona doğru irəlilədi, 64-cü alayın 3-cü batalyonu isə gecikdi. Onun irəlilədiyi yolda çoxlu minalanmış və çoxlu tank və piyada əleyhinə maneələr var idi. 231-ci "Avellino" piyada alayının batalyonu və "Brennero" diviziyasının tank batalyonu 3-cü batalyonu gücləndirmək üçün ora göndərildi. İki L3 tanketi dar dağ yolunda minalara toxunaraq partladı və bütün kolonnanın gedişini gecikdirdi, bu da fransız ağır artilleriyasının onu bombalamasına və ağır itkilər verməsinə imkan verdi. İtalyan piyadaları ağır fransız atəşi altında çox yavaş irəliləməyə davam edə bildi. Bəzən italyanlar yaxşı kamuflyaj edilmiş fransız pulemyot yuvalarının yanından keçdilər, sonra arxadan onlara atəş açdılar. Buna baxmayaraq, italyanlar güclü For-de-la-Turra qalasını mühasirəyə ala bildilər, lakin atəşkəs imzalanana qədər bu qala və Arsellendəki fortpost atəş açmaqda davam edirdi. "Kalyari" diviziyasının kolonnası əvvəllər mayor Bokkalattanın "Suza" batalyonu tərəfindən işğal edilmiş Lanleburqa çatmadı.
1-ci Ordu[redaktə | mənbəni redaktə et]
İtaliyanın 1-ci Ordusu əsas hücumu həyata keçirməli deyildi, çünki qəfil hücum əmrinə görə kifayət qədər hazırlıqlı deyildi. Bu vəzifə şimalda fəaliyyət göstərən 4-cü Orduya tapşırıldı. Monte Qrammondodan sahilə qədər 1-ci Ordunun cənub cəbhəsi 37-ci Dağ Piyada Diviziyası "Modena" və 5-ci Piyada Diviziyası "Kosseriya" tərəfindən aparıldı. 1-ci Ordunun ehtiyatı 52-ci motorlu "Torino" diviziyası idi. İyunun 20-də italyan qoşunları bütün cəbhə boyu hücuma keçdi, lakin əksər nöqtələrdə o, fransızların ağır artilleriya atəşi ilə dəf edildi.
İyunun 21-də Val Roya ilə irəliləyən italyan birlikləri Fontananı uğurla işğal etdilər. Nitsa istiqamətində irəliləyən "Kosseriya" diviziyası, Vesubie vadisində irəliləyən Alp atıcılarının bölmələri və Kap Marten fransız istehkam kompleksinin arxasında dənizdən enməli olan "San Marko" dəniz alayını birləşdirməyi planlaşdırırdı. . Dənizdən eniş texniki səbəblərdən - gəmilərin həddən artıq yüklənməsi, onların mühərriklərinin nasazlığı və dənizin qeyri-sabit vəziyyətdə olması səbəbindən ləğv edilməli oldu. İtaliya Kral Donanmasının xüsusi desant gəmisi yox idi və rekvizisiya edilmiş gəzinti yaxtalarından və balıqçılıq gəmilərindən istifadə etməli oldu. İtalyan donanması bir neçə dəfə desant çıxartmağa cəhd etdi, lakin bir neçə desant gəmisi saya oturduqdan sonra bu əməliyyat bütünlüklə dayandırıldı. "Kosseriya" diviziyasının irəliləməsi Kap-Marten və Mont-Ajel istehkam komplekslərindən ağır artilleriya atəşi ilə qarşılandı. İtaliya donanmasının zirehli qatarı fransız artilleriyasının atəşi nəticəsində məhv edidi. İyunun 22-də fırtına və duman örtüyü altında italyanlar Sen-Pol-de-Vens və La-Qranjın hissələrini tuta bildilər. Mussolini "Kosseriya" diviziyasına nəyin bahasına olursa olsun irəliləmək əmrini verdi.
İyunun 22-dən 23-nə keçən gecə hələ də dumanın örtüyü altında "Kosseriya" diviziyasının hissələri Kap-Martenin istehkamlarından yan keçərək Mentonun Qaravan məhəlləsinə daxil oldular. İtalyanlar tərəfindən yan keçən fransız qoşunları müqavimət göstərməyə davam etdi, Kap-Marten qalalarının artilleriyası atəşkəs imzalanana qədər atəş açdı. Menton küçələrində döyüşlər şiddətli idi. İyunun 23-də italyanlar Bosset məhəlləsində döyüşə və təpədə Kapuçin monastırını işğal edə bildilər. İyunun 24-nə planlaşdırılan italyan bölmələrinin Mentona dənizdən desantın çıxarılması qeyri-sabit dəniz şəraiti və ayın parlaq işığı səbəbindən ləğv edilməli oldu. Fransız qoşunları Pont-Sen-Lui fort qalasının qarnizonu istisna olmaqla, tədricən Mentondan geri çəkildilər.
İyunun 24-də İtalyan piyadaları Karnolet vadisinə çatdı, lakin orada onun irəliləməsi fransız artilleriyası tərəfindən dayandırıldı. İtalyan təyyarələri orada yerləşən fransız kazarmalarını bombaladı. Həmin gün Fort Pont-Saint-Louis italyanlara sonuncu dəfə atəş açdı. "Fransa mirvarisi" və zəngin turistlər üçün məşhur istirahət məkanı olan Mentonun tutulması "baha başa gəlsə də, şübhəsiz uğur idi". Mussolini iyulun 1-də döyüş yerinə baş çəkdi və daha sonra radioda dedi: “Bizim piyada qoşunumuz La- Mortola tunelindən keçən və düşmənin təklif etdiyi güclü möhkəmləndirilmiş şəhəri [Menton] bombardman edən zirehli qatarla dəstəklənirdi."
İtaliyanın 1-ci Ordusunun şimal cinahı Valle-Stura-di-Demonte-də yerləşən 33-cü dağ piyada diviziyası "Akkui" tərəfindən işğal edildi. "Akkui" diviziyasının qüvvələri 6 piyada batalyonu, 1 legion (batalyon) qaraköynəklilər, 30 81 millimetrlik minaatan, 24 75 millimetrlik dağ silahı və 12 100 millimetrlik haubitsadan ibarət idi. Diviziyanın nəqliyyat vasitələrinə 3500 qatır və at (artilleriya daşıyan), 68 avtomobil, 71 motosiklet və 153 velosiped daxil idi. Əvvəlcə diviziyanın bölmələrinin yerləşdirilməsi müdafiə xarakteri daşıyırdı və hətta fransızlar tərəfindən xardal qazının mümkün istifadəsi ehtimal edilirdi. İyunun 20-də diviziya dağ vadisindəki yeganə yol boyu irəliləmək və Fransa ərazisinə 60 km irəliləmək əmri aldı. Əlverişsiz hava şəraiti ilə əlaqədar radio rabitəsi fəaliyyət göstərmirdi. Tezliklə diviziyanın ərzaq təchizatı və artilleriya karvanı arxada qalaraq xeyli geridə qaldı. İyunun 23-də "Akkui" diviziyasının bölmələri Maddalena keçidinə çatdı və yalnız bir 100 mm-lik haubitsaya sahib olduğu halda Fransanın ərazisində olan Yube vadisinə zərbə enməyə başladı. Güclü qar və duman İtaliyanın irəliləyişini xeyli ləngitsə də, fransız artilleriyasının dəqiq atəş açmasına mane oldu. "Akkui" diviziyası iyunun 24-də günün sonuna qədər Fransa istehkamlarına çata bilmədi, bu vaxta qədər artıq barışıq imzalanmışdı. Diviziyada 32 nəfər həlak olmuş, 90 nəfər yaralanmışdı. Həmçinin 198 nəfər donmadan əziyyət çəkmiş, 15 nəfər isə itkin düşüb. İtalyanların Yube vadisinə artilleriya gətirməyə vaxtı olmadığından, fransız qalalarını atəşə tuta bilmədilər.
Nəticələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
22 iyun 1940-cı ildə almanlar fransızları Compyen sülh sazişini imzalamağa məcbur etdilər. İyunun 24-də italyanlar da fransızlarla barışıq imzaladılar. Fransanın cənub-şərqində 1942-ci ilin noyabrında daha da genişləndirilmiş bir İtalyan işğal zonası yaradıldı.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- shirer, William (1969), Collapse of the Third Republic: An Inquiry into the Fall of France in 1940, Simon & Schuster, ISBN 9780671203375
- Packard, Reynolds. "Italy Advances in French Alps, Rome Asserts". Pittsburgh Post-Gazette. Pittsburgh. 1940-06-16. səh. 9. İstifadə tarixi: 2015-04-07.