Urmu teorimi
Türkologiyanın yaranması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türkologiya (Osmanlı Türkçəsi: Türkiyat [تركيات], İngilizcə: Turcology, Fransızca: Turcologie, Rusca Тюркология) və ya Türklük elmi[1]; Türk xalqlarının filoloqiyası, antropoloqiyası, ədəbiyatı və tarixi başda olmaqla ümumi bir maddi və qeyri-maddi mədəni miraslarını sistematik bir şəkildə süzgəçdən keçirən, araşdıran və tədqiq edən elm qoludur.
Türkoloqiyanın əsas mövzusunu, keçmişdə yaşamış və günümüzəe yaşayan Türk cəmiyyətləri və maraqlı olduğu digər cəmiyyətlər yaradır. Bu elmdə peşəkarlaşan şəxslərə Türkoloq deyilir.
İlk Türkoloqlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Türkologiya Qərbin Şərqi öyrənmə cəhdləri nəticəsində meydana çıxan şərqşünaslıq əsasında bir sistem qazanmışdır. İlk türkologiya inistitutu 1795-ci ildə Parisdə École des Langues Orientales Vivantesdə qurulmuşdur. Bunu şərqşünaslıq və türkologiya ilə bağlı digər inistitutlar izləmişdir. Moskvada (1814), yenə Parisdə (1821) və Londonda (1906) qurulan bu çür inistitutların yayımladığı xeyli sayda elmi əsər, jurnal, məqalə və s. mövcuddur.[2]
Türklər haqqında etnoloji məlumatlar ilk dəfə XI əsrdə türk filoloq Mahmud Qaşğari tərəfindən "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində sistemləşdirilmişdir. Çox dilli lüğətlər isə XIII əsrdən ticarətin daha da genişlənməsinin təsiri altında yaranmağa başladı (Qıpçaq — Fars — Latın — Alman Kodex Kumanikus, Rus — Qıpçaq və s.).
Orta əsrlərin böyük bir hissəsinə aid türkoloji məlumatların böyük əksəriyyətini biz Bizans/Yunan tarixçilərinin, səfirlərinin, coğrafiyaçılarının və səyahətçilərinin əsərləri sayəsində əldə edə bilirik.
1612-ci ildə qrammatika kitabı Jerome Megizer tərəfindən çap edildi. Ondan sonra isə F. Mesginen-Meninski 4 cilddə Thesaurus Linguarum Orientalium əsərini 1680-ci ildə çap etdirdi. Bundan başqa Mesginen-Meninski Türkcə — Latınca lüğət və Türk dilinin qrammatikası əsərlərini də yazmışdır.
P. A. Pallasın dövründə türk dilinin araşdırılması daha da inkişaf etdi. Onun Bütün dillərin müqayisəli lüğəti əsərində türklərin Mişar, Tatar, Noqay, Başqırd və digər türk etnik qruplarının da xüsusiyyətlərini vermişdi. XIX əsrdə türkologiya xeyli irəlilədi, bunda Mirzə Kazım bəyin rolu çox böyük olmuşdur. Onun yazdığı Türk-tatar dilinin qrammatikası (1839) öz dövrünün funtamental əsəri idi. Bundan əlavə O. N. Betlinqs də Yakut dilinin qrammatikası (1851) əsərini yazmışdı.
Dövrün əsas uğuru isə 1895-ci ildə Vilhelm Tomsen və Vasili Radlov tərəfindən Orxon abidələrinin oxunması oldu.
XIX əsrin sonuna doğru Türkologiya elmi artıq tarix, filologiya, folklorşünaslıq, arxeologiya, etnologiya kimi elm sahələrinə daxil olmuşdu. XX əsrdə isə artıq Türkologiya fiziki antropologiya, numizmatika, genetika, qədim Türk əlifbaları, tipologiya, genezis, etimologiya, onamastika və toponomika kimi elm sahələrinə də daxil oldu.
Türkische Bibliothek (1905–1927) əsərinin yazılması Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte (1921–1926) əsərinin yazılması ilə davam etdi və yeni bir cərəyan formalaşdırdı.
Müasir dövrümüzdəki elmi inkişaflar türkologiya sahəsindəki tədqiqatlarda kalibrli müəyyənetmə, dendroxronologiya, metallurgiya, kimya, tekstil və digər sahələrdən də kömək üçün istifadə etməyə icazə verir.[3]
Osmanlı imperiyasında türkologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Osmanlı İmperiyasının içərisində Türkologiya çalışmaları, XIX. əsrdə başlamışdır. Avrupada cərəyan edən milliyətçilik və pozitizm kimi baxışlar, Tənzimat və Islahat fərmanlarının da gətirdiyi hürriyət ruhuyla ilk Türk özəl qəzeti Tercümân-ı Ahvâl-da xalq üçün bir dil yaradılmasından danışılmasına yol açmışdır. Bu danışılan xalq, Türk millətidir. Artıq Osmanlı ziyalıları; Şinasi, Namık Kemal, Ahmet Vefik Paşa və Şemseddin Sami kimi öncülərlə Türk kimliyini mənimsəmiş və əsrin axırında Türk dilində modern lüğətlərlər yazmağa başlamışdırlar.[4]
Wilhelm Radloff və Vilhelm Thomsen kimi Avrupalı alimlər, 1890ci illərdə runik hərfli mətinlərin Türkcə olduğunu kəşf edib Orxun Abidələrinin ilk elmi yayınlarını etmişlər. Bu yayınlardan bir neçə il sonra Necip Asım, Ən Qədim Türk Yazısı adıyla yayımladığı əsərində runik Türk əlifbasını tanıtmışdır. Ayrıca Orxun yazılarının mətnini və tərcüməsini nəşr etmişdir. Ən Qədim Türk Yazısı adlı əsər Osmanlı sərhədlərinin içərisini fikirləşiləndə, Göytürk mətinləri uyğun olaraq, Türkologiya sahəsində edilmiş ilk yerli çalışma olaraq qəbul edilməkdədir
XX əsrdə Türkiyədə türkologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Osmanlının əsrlərlə diqqətdən kanar etdiyi, əsasını anlayanda isə çox gec qaldığı üçün qərb mərkəzli çalışmaları mübahisəsiz qəbul etdiyi bu elm qolu və köhnə Osmanlı mədrəsə strukturu müstəqil Türkiyə Respublikasının qurulmasıyla kökdən buraxılmışdır. Bunun yerinə mahsuldar və milli elmi çalışmalar başladılmışdır. Türk Tarix Qurumu və Türk Dil Qurumu birbaşa Atatürkün istəyi və töhfələriylə qurulmuş, İstanbul Universitetinə bağlı olaraq Türkoloji İnstitut yaradılmışdır. Türkcənin və Türk mədəniyyətinin invertarini qeyd etmek üçün, dövrün çox məhdud qaynaqlarına baxmayaraq, sadiq araşdırmaçıların fövqəlinsan deyilə biləcək səyləri ilə, Kompilyasiya Lüğəti, Baxış Lüğəti, Türkcə Lüğəti, Yazı bələdçisi və bənzər əsərlər elmi sahəyə qazandırılmışdır. Bu əsərlər hələ "bütün"ü bütövlüklə təmsil eləməsələr də, günümüzdəki elmi çalışmaların ən vacib və çox halda tək qaynağı halındadır.[5]
SSRİ-də türkologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]"1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində SSRİ ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlanıb. Qurultayda qəbul edilən qərara əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu."
"Birinci Türkoloji Qurultay XX yüzillikdə türk xalqlarının, o cümlədən, Azərbaycan xalqının mədəni həyatında baş vermiş ən əlamətdar hadisələrdən biri kimi tarixə düşüb. Qurultayın işində Sovet birliyi məkanında yaşayan türk xalqları ilə yanaşı xarici qonaqlar, ümumilikdə isə 131 nəfər nümayəndə — alimlər, dilçilər, tarixçilər, şairlər, yazıçılar və digər görkəmli müttəfəkirlər iştirak edib. Türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında mühüm bir mərhələnin əsasını qoymuş bu möhtəşəm Qurultay ilk növbədə geniş vüsəti və böyük bir coğrafi məkanda yaşayan çoxsaylı türk xalqları üçün bir sıra taleyüklü məsələlərin qoyuluşu, işlənib hazırlanması və ardıcıl şəkildə gerçəkləşdirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyıb."
"Qurultayın iclaslarına Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, qurultayın Rəyasət Heyətinə — Səməd Ağamalıoğlu, Azərbaycandan Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, tanınmış şərqşünas-tarixçi alim akademik Vasili Bartold, akademik Sergey Oldenburq, Avropa alimlərinin nümayəndəsi professor F.F.Mensel, RSFSR Xalq Maarif Nazirliyindən Naqovitsin, professor Bəkir Çobanzadə, professor Aleksandr Samoyloviç, Qazaxıstandan Əhməd Baytursunov, Yakutiyadan İsidor Baraxov, Şərqşünaslıq Assosiasiyasından İlya Borozdin və M. Pavloviç, Tatarıstandan Qəlimcan İbrahimov, Başqırdıstandan İdelquzin, Türkiyədən Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstandan Cəlaləddin Qorxmazov, Özbəkistandan Rahim İnogomov, Qara-Qırğızıstandan Tunstanov, Türkmənistandan Berdiyev, Krımdan Osman Nuri Akçökraklı, Şimali Qafqazdan Əliyev Umar seçilmişdilər. Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski və Tomsen Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzvü olmuşdular."
"Qurultay iştirakçılarının sonrakı fəaliyyəti fəciəvi olmuşdur. Onun işində iştirak edən 100-dən artıq iştirakçı sonradan pantürkizmdə ittiham edilərək represiyaya uğramışdır. Əksər alim və müttəfəkirlər həbs və fiziki məhvlə üzləşdilər. Qurultayın mühüm nəticəsi olan türk xalqlarının latın qrafikalı əlifbayə keçidi isə 1939-cu ildə ləğv edilmiş və Sovet Birliyi ərazisində yaşayan türk xalqları üçün kütləvi olaraq kiril əlifbalı yazı tətbiq edilmişdir."
"SSRİ Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 11 oktyabr 1973-cü il tarixli Qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının ədəbiyyat və dil şöbəsi nəzdində təsis edilmiş Sovet Türkoloqları Komitəsi də jurnalın elmi nailiyyətlər qazanmasında fəal iştirak etmişdir. Yarandığı vaxtdan 1987-ci ilin iyulunadək jurnalın baş redaktoru görkəmli azərbaycanlı alim akademik M.Ş.Şirəliyev, bu zamandan etibarən 1993-cü ilədək tanınmış türkoloq, SSRİ EA-nın müxbir üzvü E.R.Tenişev, kiçik fasilə ilə görkəmli dilçi alim A.Məmmədov, 2015-ci ilin sonunadək akademik A.Axundov, 2016-cı ilədək akademik T.Hacıyev, 2016-cı ildən etibarən 2021-ci ilin dekabrınadək akademik K.Abdulla rəhbərlik etmişlər. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 2022-ci il yanvarın 10-da keçirilən Elmi şurasında jurnala Baş redaktor institutun Baş direktoru filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli seçilmiş, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda, respublikanın ali məktəblərində çalışan, eləcə də dünya miqyasında tanınan, türk filologiyasına öz töhfəsini verən alimlərdən ibarət yeni redaksiya heyəti təsdiq olunmuşdur. “Türkologiya” jurnalının redaksiya heyəti, beynəlxalq məsləhətçilər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi şurası tərəfindən təsdiq edilir. Sovet İttifaqı dağılandan sonra 1992-ci ildən “Türkologiya” adı ilə nəşr olunan jurnal Azərbaycan, Başqırdıstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Rusiya, Tatarıstan, Türkmənistan və Özbəkistan elmlər akademiyaları ilə birlikdə "Sovetskaya türkologiya" Ümumittifaq elmi-nəzəri jurnalının hüquqi varisidir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 16 yanvar 1993-cü il tarixli Qərarı ilə "Türkologiya" elmi jurnalının təsisçisi Azərbaycan Elmlər Akademiyası, naşiri Dilçilik İnstitutudur. Jurnalda yalnız redaksiya kollegiyası və ya mütəxəssislərin ekspert rəyindən keçən elmi məqalələr dərc olunur."
Altay fərziyyəsinin ziddiyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Prototürk dilinin hansı çağda dağılıb qərb və şərq qollara ayrılması probleminin Türkologiyada doğru şərhi yoxdur. Bunun səbəbi türk dili, glottogenezi, tarixi qrammatika və tarixi dialektologiya sahəsində ciddi araşdırmanın olmaması, Türk dili ailəsinin və Prototürk dilinin hansı məkanda və hansı çağda yaranması, xüsusilə hansı çağda dağılması haqqında söylənən fikirlərin arxeoloji sənədlərə söykənməsidir. Bu səbəblə Türklərin etnogenezi haqqında Türkologiya elmində çox fərqli fikirlər ortaya çıxmışdır. Türkologiyada dərin kök salmış, lakin sübut olunmamış yanlış “Altay dil ailəsi” teorimi isə türk etnogenezi elmini tupikə salmışdır.[6]
Urmu teorimi və isbatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türklərin ilk ana vətənləri harasıdır?
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ayrı-ayrı dialektlərin qovuşması ilə yaranan büyük dil ailələri, yəni protodillər e.ə. IV. min ildə iqlim dəyişmələri səbəbi ilə başlayan köçlərlə müxtəlif qollara ayrılmış və ayrı-ayrı çağlarda bu qollardan yeni dialektlər, dillər törənmişdir. Mərkəzi Avropada yaranmış Proto-Hind Avropa, Uralda yaranmış Proto-Fin Uqor, Şimali Qafqazda yaranmış Proto-Qafqaz, Ərəbistan yarımadasında yaranmış Proto-Sami və başqa dil ailələrinin keçdiyi bu yol Türk dil ailəsi üçün də keçərlidir. Belə ki Ön Asiyada yaranmış Proto-Türk dili E.ə. IV. min ilin ortalarında qərb və şərq qollara ayrılmış, şərqə gedən Proto-Türk ailələri Orta Asiyadan İdil yaxalarına və Altaya qədər ayrı-ayrı bölgələrdə ikinci Ana vətənlər salmışlar.[7]
Eradan əvvəl IV.-II. minilliklər arasında şərqə köç etmiş Şərq Türk qolunun Altay’da saldığı ikinci Ana Vətəni səhv olaraq, Türklərin ilkin Ana vətəni kimii şərh edilmişdir.. Bu problemi ayrı-ayrılıkda arxeoloji, mədəniyyət, etnoqrafik və dilçilik baxımından həll etmək istəyənlər olmuşdur. Lakin, Türk etnosunun tarixinə xronoloji ardıcıllıqla deyil, akronimdən kənarda tarixin müəyyən sinxron kəsiyində baxılmış, arxeoloji sənədləri nəzərə almadan Ön Asiya xaricində harada Türk varsa, orası ikinci deyil, ilkin Ana vətən sayılmışdır:[8]
Doğu Asiya (Menges); Uzaq Şərq, Mancuriya, Xinqan dağları (Ramstedt); Mancuriya ilə Monqolustanın cənubu (Parker); Amur çayı ətrafları (Yavuz); Baykal gölünün şərqi (Tomaschek); Baykalın cənub-qərbi (Koppers); Baykaldan Qobu çölüne qədər (Gahz); Altay dağları (Klaprothe, Hammer, Schott, Castren, Vamberi); Altayın şərqi (Radlov, Ligeti); Altay-Qırğız bozqırları (Menghin); Qazaxıstan (Eickstedt); Tanrı dağları (Tyan-Şan) – Asiyanın şimal-qərb bölgələri (Stızygowsky); Tanrı dağları bölgəsi (Almasy); Tanrı dağının şimal-qərb ətəkləri ilə Aral gölü arası (De Guignes, Togan); Altay və Ural dağları arası ilə Aral gölü bölgəsi (Nemeth); Ural-Altay arası (Rasonyi); İrtış-Ural arası (Zichy); Orta Asiya (Poppe, Günaltay) və sairə.
Göründüyü kimi, türklərin ilkin Ana yurdu Mancuriyadan Ural dağlarına qədər müxtəlif bölgələrdə göstərilmişdir. Halbuki bu problemin həll edilməsi tarixi köçlərin çağını və yönünü müəyyən etmekdən çox asılıdır. Ön Asiya və Güney Qafqazda e.ə. IV minyiliyin ortalarında başlanan quraqlıq nəticəsində buradan şimal və şərq yönlərə ilk böyük köçlər olmuşdur. Orta Asiyada yerləşən prototürk ailələrinin bir qismi quraqlığın artması səbəbi ilə e.ə. II minillikdə daha irəli gedərək Ural və Qazaxıstan arası bozqırlarda yerləşmişlər.[i] Türk boylarının toplum halda yerləşdiyi yeni bölgələr onların ikincı Ana yurduna çevrilmiştir.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Wikipedia https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkoloji (#bare_url_missing_title).
- ↑ . (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#cite_web_url)
- ↑ https://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkologiya (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkoloji (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://www.msxlabs.org/forum/turkiye-cumhuriyeti/249465-turkoloji-turkluk-bilimi.html (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).
- ↑ https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).