Abşeron xalçaçılıq məktəbi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Abşeron xalçaçılıq məktəbinin məhsulu olan Bakı xalçası

Abşeron xalçaçılıq məktəbi Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən biri.[1][2] Məktəb özündə Abşeron kəndləri olan Goradil, Novxanı, Suraxanə, Xilibuta, Nardaran, Bülbülə, Fatmayi, Mərdəkan, Qala, Xilə, həmçinin Xızı bölgəsini birləşdirir. Həmçinin Fındığan, Xil, Keş və Hadı kimi xalçaçılıq mərkəzləri də vardır.[3][4]

Bu xalçaçılıq məktəbinin məhsulları parçanın yumşaqlığı, intensiv rəngləri, yüksək rəssamlıq zövqü və işlənmənin füsunkarlığı ilə fərqlənir. Bu məktəbdə 10 kompozisiya cəmlənib. Xalçaların üzərindəki tarixi mənbələr və yazılar ona dəlalət edir ki, bu kəndlərdə xalçaçılıq geniş inkişaf etmiş və xalça məmulatları ölkənin hüdudlarından kənara ixrac olunurdu. Xalçanın kompozisiyasında medalyonlara tez-tez rast gəlinir. Onlar müxtəlif motivlərlə, adətən həndəsi emaldan sonra ilkin obyekti ilə oxşarlığını itirmiş bitkilərin üslublaşdırılmış təsvirləriylə doldurulur. Bakı məktəbi Abşeronun kəndlərini — Görədil, Novxanı, Nardaran, Bülbülə, Fatmayı, Mərdəkan, Qala, Xilə və digər kəndləri, həmçinin Abşerondan kənarda yerləşən Xızı rayonu və ona daxil olan Qədi, Hil, Keş, Fındığan və s. xalça məntəqələrini əhatə edir. Bakı xalçaları daha yumşaq olması, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllər, əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil edir. Bakı qrupuna aid xalçaların rəng koloritində ara sahə yerliyi üçün, əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə edilir. Bu xalçaların əksəriyyəti toxunduğu kəndin adını daşıyır. Bakı qrupuna "Xilə-buta xalçaları", "Xilə-əfşan xalçaları", "Novxanı xalçaları", "Suraxanı xalçaları", "Qala xalçaları", "Bakı xalçaları", "Görədil xalçaları", "Fatmayı xalçaları", "Fındığan xalçaları", "Qədi xalçaları" və s. çeşnilər daxildir.[5]

Bakı xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Bakı xalçaları

Bakıda xalçaçılığın ən azı XVIII əsrdən bəri olduğu məlumdur. Lakin bunun tarixinin daha qədimlərə getdiyi düşünülür.[6] "Bakı xalçaları"nın orta sahəsinin kompozisiyasını bir-birinin ardınca şaquli yerləşmiş bir neçə böyük dördbucaqlı gel (medalyon) təşkil edir. XVIII əsrin sonuna kimi bu xalçanın orta sahəsində 4 və yaxud 5 gel yerləşirdi, Ancaq 150 il qabaq o, "Bakı" adını alandan sonra, onun orta sahə kompozisiyasında dəyişiklər baş verdi (uğradı). Gellər cüt yerləşdirilirdi. Gellərin üzəri məişət əşyalarını təsvir edən bir sıra elementlərlə bəzədilmişdir. Məsələn: "quyu çarxı" (baraban), "kərtənkələ", "kürək" (qədim kürək). Eyni formalı gellərin fonu hər bir geldən bir dəyişir. Gellərin ətrafında doldurucu elementlər yerləşir. Həmçinin yağ qabı, yanar məhlullu lampanı təsvir edən elementlərə də rast gəlinir. Bunlar qədim insanların adət və ənənələri, həmçinin möhtəşəm və dini ayinləri ilə bağlıdır.

Xilə-buta xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Xilə-buta xalçaları

Xilə-buta xalçaları öz adını Bakının şərqində yerləşən Hilə kəndindən götürmüşdür. Əsasən Abşeron yarmadasının Hilə, Suraxanı, Bülbülə kəndlərində toxunur. Xalça kompozisiyasının əsasını müstəqil element olan "buta" təşkil edir, ona görə də xalça "Hilə-buta" adlanır. Bir çox Xarici alimlərin elmi tədqiqatlarında bu xalçanı "Şirvan" adlandırırlar. Yaxın Şərqdə bu kompozisiyaya bütün dekorotiv tətbiqi incəsənətin bütün növlərində rast gəlmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, "Hilə-buta" xalçası İntibah dövrünün rəssamı olan Lorenso Lottonun (1480–1556) "Ailə" əsərində təsvir olunmuşdr. Orta sahənin əsası mərkəzi medalyondan və "buta"nın simmetrik təsvirinin təkrarlanmasından ibarətdir. Xalq arasında ən sevimli ornament olan od təsviri olan "Buta" müstəqil element kimi Azərbaycan incəsənətində xüsüsi yer tutur. "Hilə-buta" xalçaları quruluşuna görə bölünürlər: sadə quruluşlu xalçalar, mürəkkəb quruluşlu xalçalar, künjlü xalçalar. Künjlü və mürəkkəb quruluşa malik xalçalardan fərqli olaraq, sadə quruluşa malik "Hilə-buta" xalçaları daha qədim tarixə malikdirlər.

"Suraxanı xalçaları"nın köbə zolağı adi orta haşiyədən — "şarlama", "qeysibişah" adlanan zəncirədən və "qəyçi" adlanan kiçik haşiyədən ibarətdir. "Suraxanı xalçaları"nın əksəriyyəti sakit qammada toxunur. Bu xalçalar üçün xarakterik rənglər açıq və tünd palıdı, tünd abı, ağ və qara rəngdir.[7]

Xilə-əfşan xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Xilə-əfşan xalçaları

Xalça adını Bakının yaxınlığında olan Abşeron yarımadasında yerləşən Xilə kəndindən götürüb. "Əfşan" sözünün lüğəti mənası – səpmək, xırdalamaq, rəngbərəng deməkdir. Yaxın Şərq ölkələrində müstəqil kompozisiyanı bu cür adlandırırlar. "Hilə-Əfşanın"ın orta sahəsi iki cür olur – "Qədim Əfşan" və "Göllü Əfşan". "Kaşi" və ya "Bəşirqızı" orta haşiyələri Quba qrupunun xalçalarında təsdiqlənmişdir, lakin bu orta haşiyələr Bakı xalçalarını da bəzəyirlər. Əsasən də Xilə və Suraxanı xalçalarında istifadə olunur. Burada orta haşiyə "Qədim heykəl" adını daşıyır. Orta sahənin rəngi əksər hallarda tünd göy, firuzəyi rəngdə olur.

Mürəkkəb quruluşlu "Xilə-buta" xalçalarında gətəbə formalı ara haşiyələrə də rast gəlmək mümkündür.[8]

Suraxanı xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Suraxanı xalçaları

Suraxanı xalçaları Abşeron yarmadasında Bakının şərqində yerləşən Suraxanı qəsəbəsinin adını daşıyır. "Suraxanı" xalçaları müxtəlif kompozisiyalar üzrə toxunur. Orta sahənin kompozisiyası bir neçə hissədən ibarətdir: orta sahələri əhatə edib və içəri keçən kiçik haşiyə sahəni pilləli medalyonların yerləşdirildiyi hissələrə bölür. "Sajayağı" adlanan kompozisiyada orta sahənin gelləri formasına görə "Salyan" xalçasının gellərini xatırladır. "Sancaq" adlanan və sahənin səkkiz küncündə yerləşən "islimi" formalı ağ rəngli element, bu xalçalara xarakterik olan naxışlardan hesab olunur.

Fındığan xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Fındığan xalçaları

Fındığan xalçaları öz adını Abşeron yarımadasında yerləşən Fındığan kəndindən almışdır. Mənbələrə görə "Fındıqan", "Bakı" və ya "Çaylı" adı ilə qeyd olunub. Xalçanın orta sahəsinin kompozisiyası mərkəzi şaquli üçlükdə yerləşən bir neçə böyük uzunsov gellərdən ibarətdir. Xalçaçılar bu gelləri "manqal" adlandırırlar, onların içərisində yerləşən təsvirlər isə "şişlər" hesab olunur. Bu xalçanın orta haşiyəsində haşiyənin quruluşu qaydalarının əksinə olaraq, 2 orta haşiyə yerləşir. Xalçaçılar bu haşiyəni "zülflü aləm", "zülf" adlandırırlar, bu isə tərcümədə "saç", "aləm" — "haşiyə" mənasını verir. Ancaq bu haşiyədə saça və ya zülfə bənzəyən heç nə yoxdur. Yəqin ki, xalçaçılar bu adı saça gül taxmaq adətini təsvir etmək üçün veriblər.[9]

Novxanı xalçaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Novxanı xalçaları

Novxanı xalçasının orta sahə kompozisiyası şaquli şəkildə bir-birinini ardınca yerləşən bir neçə geldən (medalyondan) ibarətdir. Fonundan və ya kompozisiyasından asılı olmayaraq medalyonlu xalçaları xalçatoxuyanlar və istənilən xalça ustası "Güllü" adlandırırlar. Novxanı xalçasının orta sahəsində üç böyük geldən başqa, bağlı künjlü səkkiz balaca gel yerləşir. Balaca gellərin mərkəzində səkkizguşəli ulduz təsvir olunub. Böyük və kiçik gellər quş və başqa elementlərlə əhatə olunub, şaquli şəkildə bu qrupa xarakterik (xas) olan "jıqqa-buta" sıralanması yerləşib (jıqqa-taj, qadın baş bəzəyi). Xalçanın orta sahəsi geniş haşiyə zolağını əmələ gətirən iki orta haşiyə, üç mədaxil və iki jaqqayla əhatə olunub.[10]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Кәримов, Ләтиф. Азербайджанский ковер. Baku: Akademii nauk Azerbaĭdzhanskoĭ SSR. 1961.
  2. ↑ Ашурбейли. Очерк истории средневекового Баку, VIII-начало ХIХ вв., Сара. Очерк истории средневекового Баку, VIII-начало ХIХ вв (2). Baku: Akademii nauk Azerbaĭdzhanskoĭ SSSR. 1964. səh. 340. JSTOR 1.
  3. ↑ "Зашифрованная книга» - Азербайджанский ковер -Путешествуем по Азербайджану -Спецпроекты". vakrf.ru. 5 September 2020. 13 September 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 July 2021.
  4. ↑ "Возрождение азербайджанского ковра". Wem.az. 26 February 2018. 20 September 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 September 2020.
  5. ↑ Алиева. Ворсовые ковры Азербайджана ХИХ-начала ХХ века., Ана-ханум. Ворсовые ковры Азербайджана ХИХ-начала ХХ века. Baku: Элм. 1987. səh. 150. JSTOR 1.
  6. ↑ "Baku rug". www.britannica.com. 2022-04-02 tarixində arxivləşdirilib.
  7. ↑ "Suraxanı xalçaları". 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-16.
  8. ↑ "Xilə-buta xalçaları". 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-16.
  9. ↑ "Fındığan". www.carpet.intangible.az. 16 March 2011. 15 March 2012 tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ "Novxanı xalçaları". 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-16.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Abşeron xalçaçılıq məktəbi ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Abşeron_xalçaçılıq_məktəbi&oldid=7492611"