Qaraqalpaq dili

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Qaraqalpaq dili
Orijinal adı Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили
Ölkələr Özbəkistan
Qazaxıstan
Əfqanıstan
Rusiya867 (2010)[1]
Region Qaraqalpaqıstan
Rəsmi status Qaraqalpaqıstan
Tənzimləyən təşkilat Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu
Danışanların ümumi sayı 412 000 nəfər (1993)
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri

Altay dilləri

Türk dilləri
Qıpçaq dilləri
Noqay dilləri
Yazı latın əlifbası, kiril əlifbası (Qaraqalpaq yazısı)
Dil kodları
QOST 7.75–97 кал 275
ISO 639-1
ISO 639-2 kaa
ISO 639-3 kaa
Dilin strukturlarının dünya atlası kkp
Ethnologue kaa
IETF kaa
Glottolog kara1467
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qaraqalpaq dili (Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili) — qaraqalpaqların danışdıqları dil. Qaraqalpaqstan Muxtar Respublikasının rəsmi dilidir.

Qaraqalpaq dili türk dillərinin qıpçaq yarımqrupuna daxildir (tatar dili, başqırd dili, qaraçay-balkar dili, qumuq dili, karaim dili, krımtatar dili, qazax dili, həştərxan-noqay dili, noqay dili). Noqay, qazax və qaraçay dilləri ilə birgə qıpçaq-noqay qoluna aid edilir. Leksik baxımdan daha çox qazax dilinə yaxın olsa da, ondan orfoqrafik baxımdan fərqlənir.

Qaraqalpaq dilində təxminən 400 min nəfər danışır. Onlar əsasən Özbəkistanda yaşayırlar. Təxminən 2 min nəfər bu dildə danışan əhali Əfqanıstanda, daha az sayda isə Rusiyada, Qazaxıstanda, Türkiyədə yaşayır.

Qaraqalpaq dilində Nukusda "Erkin Qaraqalpaqstan" qəzeti nəşr olunur. Dili əsas tənzimləyən qurum - Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutudur.

Özbəkistan ərazisində qaraqalpaq dilinin (qırmızı rəngdə) yayılması arealı

Dialektlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adətən iki dialekt fərqləndirilir: şimal-şərqi və cənub-şərqi. Üçüncü bir dialektin (Fərqanə vadisində danışılan) mövcudluğu haqqında da ehtimallar var.

Fonetika[redaktə | mənbəni redaktə et]

Saitlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraqalpaq dilinin saitlər sistemi
Qaraqalpaq dilinin saitlər sistemi

Qaraqalpaq dilində saitlərin harmoniyası qanunu digər türk dillərindən daha aydın özünü büruzə verir.

Sait Sonra gələ bilər:
a a, ɯ
æ e, i
e e, i
i e, i
o a, o, u, ɯ
œ e, i, œ, y
u a, o, u
y e, œ, y
ɯ a, ɯ

Digər dillərdən alınma sözlərdə sinharmonizm həmişə müşahidə olunmur.

Samitlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraqalpaq dilində 25 samit fonem var. Onlardan 4-nə (mötərizəyə alınanlar) yalnız alınma sözlərdə rast gəlinir.

  Dodaq samitləri Alveolyar samitlər İncə samitlər Velyar samitlər Dilçək samitləri Boğaz samitləri
Partlayan samitlər p b t d     k g q      
Affrikata     (ʦ)   (ʧ)              
Nov samitlər (f) (v) s z ʃ ʒ x ɣ     h  
Sonor samitlər m n     ŋ        
Titrəyən samitlər     r                
Yan samitlər     l                
Sürüşən samitlər w     j            

Yazı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nukusda müasir latın əlifbası ilə yazılmış fotosalon lövhəsi (2006)

1924-1928-ci illərdə qaraqalpaq dilinin yazısı ərəb əlifbası idi. 1928-1940-cı illərdə latın əlifbasından, sonra isə kiril əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1991-ci ildə Özbəkistan öz müstəqilliyini elan edəndən sonra latın əlifbasına qayıdışla bağlı qərar qəbul edilmişdir və hazırda Qaraqalpaqıstanda tədrican latın əlifbasına keçid həyata keçirilir.

Müasir qaraqalpaq əlifbası:

А а А‘ а‘ B b Ch ch D d Е е F f G g
G‘ g‘ H h İ i I ı J j K k L l М m
N n N‘ n‘ О о O‘ o‘ P p Q q R r S s
Sh sh Т t U u U‘ u‘ V v Y y X x Z z

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года :Население Российской Федерации по владению языками Arxivləşdirilib 2012-05-30 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]