Azərbaycanda rus dili

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Azərbaycanda rus dili — 150.000-dən çox insanın, əsasən etnik rusların, eləcə də ruslaşmış azərilərin, ukraynalıların, yəhudilərin və digər azlıqların birinci dilidir. 1994-cü ilə əsasən, azərbaycanlıların 38%-i ikinci dil kimi rus dilində sərbəst danışırdı.[1]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1813-cü ildə Gülüstan və 1828-ci ildə Türkmənçay müqavilələrinə əsasən Qacar İranı Qafqaz ərazilərini Rusiya imperiyasına verməyə məcbur edildikdən sonra rus dili Cənubi Qafqaza XIX əsrin birinci yarısında geniş yayılmağa başlamışdır. 1830-cu ilə qədər Şuşa, Bakı, Yelizavetpol və Şamaxı şəhərlərində tədris rus dilində olan məktəblər var idi; sonralar Quba, Ordubad və Zaqatalada belə məktəblər yaradıldı. 1887-ci ildə Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə Bakıda ilk rus-azəri məktəbini qurana qədər rus dilində təhsil etnik azərbaycanlılar arasında populyar deyildi. Tədris həm rus, həm də azərbaycan dillərində olan dünyəvi məktəb, onun proqramları müsəlman əhalinin mədəni dəyərlərinə və adət-ənənələrinə uyğun qurulmuşdu. Nəhayət, Cənubi Qafqazın "sovetləşdirilməsi"ndən əvvəl həm oğlanlar, həm də qızlar üçün 240 belə məktəb, o cümlədən 1901-ci ildə qızlar məktəbi yaradılmışdı İlk rus-azəri kitabxanası 1894-cü ildə açılmışdı . 1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin qısa bir dövründə hökumət Azərbaycan dilini rəsmi dil elan etdi, lakin bütün dövlət qulluqçuları dövlət dilini mənimsəyənə qədər dövlət sənədlərində rus dilindən istifadəyə icazə verildi.[2]

Sovet dövründə Bakının rus əhalisinin çoxluğu, rus dilində təhsilin keyfiyyəti və perspektivi, rus ədəbiyyatına çıxış imkanlarının artması və digər amillər Bakı əhalisinin intensiv şəkildə ruslaşmasına səbəb olmuşdur. XX əsrin ortalarında onun bilavasitə nəticəsi rus, azərbaycanlı, erməni, yəhudi və digər mənşəli insanları birləşdirən və xüsusi xüsusiyyətləri kosmopolit və rusdilli olan xalqlar üzərində etnik şəhər Bakı subkulturasının formalaşması oldu.[3][4][5] Rus dilindən geniş istifadə "rusdilli azərilər" fenomeni ilə nəticələndi, yəni rus dilini öz ana dili hesab edən azərbaycan əsilli etnik azərbaycanlılardan ibarət şəhər icmasının meydana çıxması ilə nəticələndi.[6] 1970-ci ildə 57.500 azərbaycanlı (1,3%) rus dilini öz ana dili kimi tanıdı.[7]

Rusdilli Azərbaycan ədəbiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan müəlliflərinin rus dilində ilk əsərləri XIX əsrdə nəşr edilmişdir. 1883-cü ildə Əhməd bəy Cavanşir rus dilində "1745–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi statusu haqqında" adlı tarixi əsər yazıb.

İsmayıl bəy Qutqaşınlı və Yusif Vəzir Çəmənzəminli Oktyabr inqilabından əvvəlki illərdə rus dilində orijinal əsərlər çap etdirmişlər. Azərbaycan əhalisi arasında rus dilinin böyük təbliğatçısı Azərbaycan dramaturgiyasının banisi dramaturq Mirzə Fətəli Axundov olmuşdur.

Rusdilli azərbaycan ədəbiyyatı bütün sovet dövründə inkişafını davam etdirdi. Onun görkəmli nümayəndələri İmran Qasımov, Həsən Seyidbəyli, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovlar, Natiq Rəsulzadə, Alla Axundova və Çingiz Abdullayevdir .[8]

2003-cü ildə Rusiya-Azərbaycan yazıçıları "Ray" və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Moskva bölməsi yaradılmışdır. 2004-cü ildə "Ədəbiyyat Birliyi" adlı yazıçı və şairlərin birliyi yaradıldı.

Rus dili incəsənətdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Bülbülcan, Müslüm Maqomayev, Rəşid Behbudov, Polad Bülbüloğlu, Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova, "Qaya" qrupunun və bir çox başqalarının repertuarlarında rus xalq və estrada mahnıları yer alıb. Sovet İttifaqından müstəqillik əldə etdikdən sonra da Brilliant Dadaşova və Aygün Kazımova kimi azərbaycanlı müğənnilər rus dilində mahnılar yazmağa və ifa etməyə davam ediblər.

Sovet dövründə "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında rus dilində onlarla bədii və sənədli filmlər, o cümlədən "Telefon", "Qorxma, mən səninləyəm", "Şir evdən getdi" "Asif, Vasif, Ağasif'", "İmtahan" kimi məşhur filmlər çəkilib. Azərbaycanda postsovet dövründə rus dilində filmlərin istehsalı davam edir.[9]

Rus dili hazırda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İttifaqının dağılmasından paytaxtdan kənarda sonra rus dilindən istifadə kəskin şəkildə azaldı. Eynilə, çoxlu sayda rusların mühacirətinə görə Bakıda rusdilli subkultura güclü tənəzzül yaşadı. Buna baxmayaraq, rus dili Bakıda insanların gündəlik həyatında mühüm yer tutmaqda davam edir.[10] Sovet dövründə olduğu kimi, bu gün də Azərbaycanda rus dilindən istifadə xalqın ziyalıları və "elitarları" arasında cəmləşib, lakin Avrasiya İrs Fondunun keçirdiyi sorğuda Ermənistan, Gürcüstan, Litva və Tacikistanla yanaşı Azərbaycan da rus dilini ən pis bilən keçmiş sovet respublikaları sırasında yer alıb[11]

2002-ci ildə Prezident Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin yeganə dövlət dili kimi müəyyən edilməsi haqqında fərman verdi. Rus dilində olan dükanların lövhələri, blankları və markaları azərbaycancası ilə əvəz edildi.[12] Eyni zamanda məktəblərdə rus dilinin icbari tədrisi qeyri-məcburi edildi.

2007-ci ildə Milli Yayım Şurasının qərarı ilə Rusiya telekanallarının canlı yayımı dayandırıldı. Rəsmi olaraq bu aksiya Azərbaycanın "ölkənin milli sərvəti" elan edilmiş milli tezliklərini xarici medianın təsirindən qorumaq üçün atılıb. Bununla belə, şayiələr yayılırdı ki, əsas səbəb Dağlıq Qarabağ münaqişəsini işıqlandıran Rusiya telekanallarının guya ermənipərəst yönümünü aradan qaldırmaq olub[13]

2008-ci ildə hökumət gündəlik rus dilində xəbər buraxılışı istisna olmaqla, Azərbaycan televiziya və radio kanallarında xarici dildə yayımı qadağan edib.[14] Bu tədbir media və ictimaiyyətin kəskin etirazı ilə üzləşmişdi.[15][16][17][18][19] Müxaliflər Azərbaycanda hələ də böyük rusdilli icmanın olduğunu iddia edərək, bəzi rusdilli televiziya şoularının uğuruna işarə ediblər.[20][21][22] Sonradan, bəzi rusdilli yayımlar üçün icazə verildi, lakin azərbaycanca altyazılar tələb olundu.[23]

Azərbaycan dilinin postsovet dövründə xeyli möhkəmlənməsinə baxmayaraq, Bakıda bir neçə rus dilində qəzet nəşr olunmaqda davam edir. Ölkədə Rusiya Yazıçılar Birliyi hələ də fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanda rus dilinin xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda danışılan rus dili (Azərbaycan ləhcəsi) bütün ölkədə danışılan Azərbaycan dilinin təsiri ilə standart rus dilindən fərqlənir. Fonetik səviyyədə bu təsir xüsusi olaraq saitlərin ilkin uzanmasında, sualın sonunda intonasiyanın kəskin yüksəlməsində,[24] səsli palato-alveolyar affrikatın istifadəsində müşahidə oluna bilər.[25] Leksik səviyyədə həm azəri, həm də rus mənşəli bir sıra jarqon terminlər tədricən çap mediasına daxil olur.

Təhsil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ölkə üzrə 300-dən çox məktəb, o cümlədən rus dilində tədris verən 18 yerli orta məktəb və 38 orta ixtisas məktəbi var.

13 iyun 2000-ci ildə Bakı Slavyan Universiteti Axundov adına Rus Dili və Ədəbiyyatı Pedaqoji İnstitutunun bazasında Azərbaycanda, Bakıda yaradılmışdır.

2009-cu il noyabrın 24-də Azərbaycan "Rus Kitab Evi" mağazasını açan ilk postsovet ölkəsi oldu. Açılış mərasimində Rusiya Prezident Administrasiyasının rəhbəri Sergey Narışkin iştirak edib[26]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Suny, Ronald and others, "Armenia, Azerbaijan and Georgia." DIANE Publishing, 1996; with. 103
  2. ↑ Aryeh Wasserman. "A Year of Rule by the Popular Front of Azerbaijan". Yaacov Ro'i (ed.). Muslim Eurasia: Conflicting Legaies. Routledge, 1995; p. 153
  3. ↑ Rumyantsev, Sergey. capital, a city or village. Arxivləşdirilib 2012-03-21 at the Wayback Machine Results of urbanization in a separate taken in the South Caucasus republic.
  4. ↑ Mamardashvili, Merab. "The solar plexus" of Eurasia. Arxivləşdirilib 2022-02-25 at the Wayback Machine
  5. ↑ Chertovskikh, Juliana and Lada Stativina . Azerbaijan lost Nasiba Zeynalova Arxivləşdirilib 2021-12-16 at the Wayback Machine.
  6. ↑ Yunusov, Arif. Ethnic and migration processes in the post-Soviet Azerbaijan Arxivləşdirilib 2012-04-25 at the Wayback Machine.
  7. ↑ Alexandre Bennigsen, S. Enders Wimbush. Muslims of the Soviet Empire Arxivləşdirilib 2021-11-25 at the Wayback Machine. C. Hurst & Co. Publishers, 1985; with. 138
  8. ↑ Encyclopedia "Krugosvet ". Azerbaijan literature Arxivləşdirilib 2010-12-18 at the Wayback Machine.
  9. ↑ "National Bomb" caused a sensation in Moscow Arxivləşdirilib 2015-04-02 at the Wayback Machine. "Echo". July 5, 2004.
  10. ↑ Elmira Akhundova. Interview for "The Mirror". February 21, 2009.
  11. ↑ Alexander Caravan. Russian language and culture in the CIS countries (for example, Azerbaijan): A Study of Fund "Eurasia Heritage Foundation." Arxivləşdirilib 2012-04-25 at the Wayback Machine Information-Analytical Center, 2008.
  12. ↑ Law of the Azerbaijan Republic "On State language of Azerbaijan Republic" Arxivləşdirilib 2011-02-26 at the Wayback Machine (on September 30, 2002, № 5247)
  13. ↑ Stella Gavrilova. "First Channel" covered up Arxivləşdirilib 2012-09-10 at Archive.today. "RBC-daily". July 11, 2007.
  14. ↑ Nushiravan Maharramli: "On the first day of January shall enter into force a ban on the demonstration of films in foreign languages on Azerbaijani TV channels." Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine Day.az. November 21, 2007.
  15. ↑ Nushiravan Maharramli: "The TV space, all programs must be passed in the Azerbaijani language." Arxivləşdirilib 2009-02-09 at the Wayback Machine Day.az. December 29, 2008
  16. ↑ TV "Lider": "Now we have to translate into Azerbaijani foreign music videos, and ballet." Arxivləşdirilib 2009-02-28 at the Wayback Machine Day.az. January 22, 2009.
  17. ↑ Akbar Hasanov. crime or error, or what is behind the "crusade" against the Russian language in Azerbaijan? Arxivləşdirilib 2008-03-14 at the Wayback Machine. Day.az. January 8, 2008.
  18. ↑ Rustam Akhmedov. Great and mighty Azeri ban Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. Day.az. January 11, 2008.
  19. ↑ again to close the TV is not in the Azerbaijani language Arxivləşdirilib 2009-02-07 at the Wayback Machine. Day.az. January 6, 2009.
  20. ↑ Chingiz Abdullayev, "I hope that the broadcast of" What? Where? When "not close" Arxivləşdirilib 2009-02-09 at the Wayback Machine. Day.az. December 17, 2008.
  21. ↑ Sharovsky Alexander: "The closure of the transfer of Azerbaijan," What? Where? When "only impoverish our inner world." Arxivləşdirilib 2009-02-10 at the Wayback Machine Day.az. December 20, 2008.
  22. ↑ Azer Garibov: "Location," What? Where? When "on TV will take another shoplifting transfer about the world of show business." Arxivləşdirilib 2009-02-09 at the Wayback Machine Day.az. December 20, 2008.
  23. ↑ culture/142325.html transfer of 'What? Where? When "Azerbaijan will come out with subtitles in Azerbaijani language [ölü keçid]. Day.az. December 30, 2008.
  24. ↑ Tom de Waal. Black Garden. Arxivləşdirilib 2016-08-20 at the Wayback Machine. Chapter 7.
  25. ↑ Scientific Reports of Higher Education: Philology. Gos. Publishing House "Soviet science", 1987; with. 78
  26. ↑ Sergei Naryshkin: Book House in Baku will be the center of Russian culture. Arxivləşdirilib 2017-10-08 at the Wayback MachineVesti.ru
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanda_rus_dili&oldid=7453229"