Gürcü qrafikası

Gürcü yazıları
Mxedruli xətti ilə damts'erloba yazısı
Yazı tipi	samit-sait
Dillər	Gürcü dili (orijinal) və digər Kartvel dilləri
Ərazi	Gürcüstan
Yaranma tarixi	V əsr
Dövr	430
İstiqaməti	soldan→sağa
Mənşəyi	Yunan əlifbası
Unikod	U+10A0–U+10FF
ISO 15924	Geor
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gürcü yazısı – müstəqil fonetik yazı sistemi. Gürcü dilində yazmaq üçün Asomtavruli, Nusxuri və Mxedruli yazılarından istifadə olunur və hər üç yazının hərfləri bir-birinin ekvivalenti olub, eyni ad və əlifba sırasına malikdirlər, üçü də tək kameralıdır (böyük və kiçik hərflər arasında fərq yoxdur). Baxmayaraq ki, onların hər üçü istifadə olunur, Mxedruli yazısı (aşağı bax) gürcü dili və onunla əlaqəli olan digər kartvel dilləri üçün standart yazı hesab olunur.

Gürcü yazıları orijinalda 38 hərfdən ibarətdir. Lakin hazırda gürcü dilində 33 hərfdən istifadə olunur, çünki beş hərf köhnəldiyi üçün istifadədən çıxarılmışdır. Meqrel əlifbasında 36 hərfdən istifadə olunur: gürcü dili üçün istifadə olunan 33 hərf, həmin dil üçün köhnəlmiş olan bir hərf və əlavə olaraq Meqrel və Svan dilləri üçün spesifik olan iki hərf. Həmin hərflər, üstəlik Yunan əlifbasından bir hərf də əlavə olmaqla 35 hərf Laz əlifbasında istifadə olunur. Dörd kartvel dilindən yalnız Svan dili yazı sisteminə malik deyil, lakin, bu dildə yazmaq istəyərkən Meqrel əlifbasının hərflərindən istifadə olunur, bəzən də çoxsəsliliyi təmin etmək üçün diakritik işərələr tətbiq olunur.

Gürcü yazıları Gürcüstan mədəni irsində milli statusu daşıyır və hazırda UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahısına salınmağa namizəddir.

İlk baxış

Üç gürcü yazısı: Asomtavruli, Nusxuri və Mxedruli.

Tarixi və mənşəyi

Bir El Qutt yazıları, 430-cu il

Bolnisi yazıları, 494-cü il

Gürcü yazılarının mənşəyi haqqında çox az məlumat var, gürcü və xarici alimlər arasında gürcü yazılarının tarixi, həmin yazıların kim tərəfindən yaradılması və bu prosesə əsas təsir edən amillər haqqında ortaq rəy yoxdur.

Yazıların ilk versiyası Asomtavruli kimi tanınır, digər hərflər isə sonrakı əsrlər ərzində formalaşmışdır. Əksər tədqiqatçılar gürcü əlifbasının yaradılmasını gürcü dilli əhalinin məskunlaşdığı Kartli (klassik mənbələrdə İberiya) ərazisinin xristianlaşdırılması dövrü ilə bağlayırlar. Böyük ehtimal ki, gürcü əlifbası erməni əlifbası ilə eyni dövrdə - kral III Mirianın hakimiyyəti dövründə İberiyanın xristianlaşdırılması (326 və ya 337) və Bir El Qutt yazıları (430) arasındakı dövrdə yaradılmışdır. Əlifba ilkin olaraq Bibliya və digər xristian mətnlərinin gürcü dilinə çevirilməsi üçün rahiblər tərəfindən Gürcüstan və Fələstində istifadə olunmuşdur. Professor Levan Çilaşvili Gürcüstanın Kaxetiya ərazisindəki Nekresi xarabalıqlarından 1980-ci illərdə arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarladığı Asomtavruli yazılarını b.e. I-II əsrlərinə aid etsə də, onun bu tarixləndirməsi qəbul edilmir.

Gürcü yazılarının yaradılması ilə bağlı alimlər arasında başqa bir mübahisə isə bu prosesdə erməni kleriklərinin rolu ilə bağlıdır. Bəzi tədqiqatçılar və orta əsr erməni dilli mənbələr erməni əlifbasının yaradıcısı olan Mesrop Maştotsun həm də Gürcü və Qafqaz Albaniyası əlifbalarını yaratdığını qeyd edirlər. Bu ənənə V əsrdə Maştotsun bioqrafiyasını yazmış tarixçi Koryunun əsərinə əsaslanır, daha sonrakı dövrdə yaşamış tarixçilərin əsərlərində də həmin əsərə istinadla bu məlumat verilmişdir. Lakin, həm gürcü, həm də qərb alimləri bu məlumatı tənqid edərək Koryunun məlumatının düzgün olmadığı və ya sonradan əsərə əlavə edilməsi qərarına gəlmişlər. Digər tədqiqatçılar isə Koryunun məlumatlarına şübhə etmədən onu olduğu kimi qəbul edirlər. Bir çoxları isə, şəxsən Maştotsun yox, ümumilikdə erməni kleriklərinin Gürcü yazılarının formalaşmasında iştirak etmələrini ehtimal edirlər.

Gürcü ənənəsində, yazıların tarixi “Kartli çarlarının tarixi” kimi orta əsrlər mənbələrində qeyd edilir və burada Gürcü yazılarının tarixi eramızdan əvvələ kimi aparılaraq, onun kral I Parnavaz (e.ə. III əsr) tərəfindən kəşf edildiyi bildirilir. Heç bir arxeoloji dəlil aşkarlanmadığından bu məlumat hazırda daha çox əfsanəvi fikir kimi qəbul edilir və elmi mənbələrdə inkar olunur. Gürcü linqvisti Tamaz Qamkrelidze ənənəvi məlumata fərqli yanaşma təklif edərək xristianlıqdan əvvəlki dövrdə gürcü mətnlərini yazmaq üçün xarici yazılardan (Arami əlifbasına alloqlotoqrafiya) istifadə olunması ehtimalını bildirir.

Digər bir məsələ isə Gürcü əlifbasının daha çox Yunan əlifbasından yoxsa Arami əlifbası kimi semit əlifbalarından təsirlənməsi ilə bağlıdır. Müasir tarixşünaslıqda Yunan əlifbası ilə oxşarlıqlara daha çox diqqət yetirilir və Gürcü əlifbasının digər Qafqaz yazı sistemləri ilə müqayisədə say və düzülüş baxımından fərqlənməsi vurğulanır. Bəzi tədqiqatçılar gürcü yazılarının xristianlıqdan əvvəlki gürcü mədəni simvolları və tayfa işarələrindən də təsirlənə biləcəyini qeyd edirlər.

Asomtavruli

Asomtavruli əlyazması, X əsr.

Asomtavruli (gürc. ასომთავრული) ən qədim gürcü yazısıdır. Asomtavruli sözü gürcü dilində “aso” (gürc. ასო) – yazı və “mtavari” (gürc. მთავარი) əsas/baş sözlərindən əmələ gəlməklə “əsas yazı” anlamını ifadə edir. Bu yazı həm də Mrqvlovani (gürc. მრგვლოვანი) adlanır ki, bu söz də gürcü dilində “mrqvali” (gürc. მრგვალი) – dairə sözündən əmələ gəlməklə dairəvi anlamını verir, bu isə hərflərin dairəvi yazılışına əsaslanır. Adında baş/böyük sözünün olmasına baxmayara, müasir gürcü yazısı Mxedruli kimi Asomtavruli yazısı da böyük hərflərə malik deyil.

Ən qədim Asomtavruli yazıları V əsrdən əvvələ aid olan Bir El Qutt və Bolnisi kitabələridir.

IX əsrdən etibarən Nusxuri yazısının daha geniş istifadə olunması ilə Asomtavruli yazısının rolu azalmağa başlayır. Lakin, X-XVIII əsrlər ərzində epiqrafik yazılar üçün Asomtavruli yazısından istifadə olunmağa davam edilir. Məhz həmin dövrdə Asomtavruli yazısı daha dekorativ görünüş alır. Nusxuri yazısının istifadə olunduğu IX əsr əlyazmalarında Asomtavruli yazısı kitabların adının və fəsillərin birinci hərfinin yazılması üçün istifadə olunurdu. Lakin, tamamilə Asomtavruli yazısı ilə yazılmış və XI əsrə aid olan əlyazmalar da tapmaq mümkündür.

Asomtavruli hərfləri

Erkən dövrdə Asomtavruli hərfləri bərabər ölçülü idi. Gürcü tarixçi və filoloqu Pavle İnqorovka qeyd edir ki, Asomtavruli yazısı Gürcü əlifbası kimi bustrofedon olmuşdur, buna görə də, onun saxlanılmış ən qədim nümunələri soldan sağa yazılmışdır.

Əksər Asomtavruli hərflərində düz xəttlər horizontal və vertikal olmaqla düz bucaq altında kəsişir. İti bucaq altında kəsişən yeganə hərf Ⴟ (ჯ jani) – dir. Bu istisnanı şərh etmək üçün müxtəlif fikirlər səsləndirilmişdir. Gürcü linqvist və sənət tarixçisi Helen Maxavariani jani hərfinin Məsih monoqramından törəməklə Ⴈ (ი ini) və Ⴕ (ქ kani) hərflərindən yarandığını düşünür. Gürcü alimi Ramaz Pataridzenin fikrinə görə isə, jani hərfi əlifbanın sonunu bildirməklə, Finikiya əlifbasındakı tav (X), Yunan əlifbasındakı xi (X) və Latın əlifbasındakı X hərfi ilə eyni xüsusiyyətə malikdir.

Gürcüstan kraliçası Böyük Tamara və kral IV Georgi Laşanın Asomtavruli yazısı tətbiq edilərək kəsilmiş sikkələri, 1200–1210.

VII əsrdən etibarən bəzi hərflərin forması dəyişməyə başlamışdı. Hərflər bərabər ölçülərini itirməyə başlamış, onlara yuxarı və aşağı hissədən çıxıntılar əlavə edilmişdir.

Asomtavruli hərfləri

Ⴀ ani

Ⴁ bani

Ⴂ gani

Ⴃ doni

Ⴄ eni

Ⴅ vini

Ⴆ zeni

Ⴡ he

Ⴇ tani

Ⴈ ini

Ⴉ k'ani

Ⴊ lasi

Ⴋ mani

Ⴌ nari

Ⴢ hie

Ⴍ oni

Ⴎ p'ari

Ⴏ zhani

Ⴐ rae

Ⴑ sani

Ⴒ t'ari

Ⴣ vie

ႭჃ Ⴓ uni

Ⴔ pari

Ⴕ kani

Ⴖ ghani

Ⴗ q'ari

Ⴘ shini

Ⴙ chini

Ⴚ tsani

Ⴛ dzili

Ⴜ ts'ili

Ⴝ ch'ari

Ⴞ khani

Ⴤ qari

Ⴟ jani

Ⴠ hae

Ⴥ hoe

Qeyd: Bəzi hərflər Asomtavruli yox, Mxedruli yazısının kapitalizə olunmuş versiyasında göstərilmişdir.

Bəzəkli Asomtavruli hərfləri

Nusxuri yazısı ilə yazılmış əlyazmalarda Asomtavruli hərfləri kitabın adını və fəsillərin birinci hərflərini yazmaq üçün istifadə olunmuşdur. Nusxuri mətnlərinin ilkin inkişafı dövründə, Asomtavruli hərfləri xüsusi inkişaf etdirilməmişdi və yalnız ölçülərinə və bəzən də kinovar mürəkkəbi ilə yazılması ilə seçilirdi. X əsrdən etibarən isə hərflərin bəzədilməsinə başlanılır. Asomtavruli kapitallarının stili əlyazmanın dövrünü müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Məsələn, Bizans dövründə, Bizans imperiyasının Gürcüstan krallığından təsirlənməsi nəticəsində kapitallar quş və heyvan təsvirləri ilə bəzədilirdilər.

Dekorativ Asomtavruli baş hərfləri, მ (m), ნ (n) və თ (t), XII-XIII əsrlər.

XI əsrdən etibarən Asomtavruli hərflərinin “çiçək-uclu”, “kəskin-uclu” və “xallı-uclu” formaları inkişaf etdirilmişdir. Birinci və ikinci formalar XI-XII əsrlər əlyazmalarında istifadə olunsalar da, üçüncü forma XVIII əsrə qədər işlədilmişdir.. Yazıda istifadə edilən mürəkkəbin rəngi də əhəmiyyətə malik idi. Asomtavruli hərflərindən დ (doni) tez-tez balıq və quş bəzəkləri ilə yazılır.

Asomtavruli hərflərinin buruq dekorativ formasında hərflər bir-birinə toxunur və ya iç-içə yazılır və ya kiçik hərflər daha böyük ölçülü hərflərin içində yazılır. Bu forma əsasən əlyazmaların və ya kitabların başlıqlarının yazılması üçün istifadə olunsa da, tamamilə buruq formalı Asomtavruli yazısı ilə yazılmış əlyazmalara da rast gəlinir.

Matfeyin İncilinin Asomtavruli "buruq" dekorativ formada yazılmış başlığı.

Asomtavruli əlyazısı

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Asomtavruli hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir:

Nusxuri

Nusxuri əlyazması, XIII-XIV əsrlər.

Nusxuri (gürc. ნუსხური) ikinci gürcü yazısıdır. Nusxuri sözü gürcü dilində ölçü və ya cədvəl anlamını verən nusxa (gürc. ნუსხა) sözündən əmələ gəlmişdir. Dini əlyazmalarda Nusxuri yazıları Asomtavruli bəzəkli kapitalları ilə zənginləşdirilmişdir. Bu kombinasiya Xutsuri (xutsesi (gürc. ხუცესი) – klerik sözündən əmələ gəlmiş (gürc. ხუცური, "klerikal" sözü əsasında) və əsasən aqioqrafik əlyazmalarda istifadə olunmuşdur.

Nusxuri yazısı ilk dəfə IX əsrdə Asomtavruli yazısının qrafik variantı kimi meydana çıxmışdır. Bu yazının ən qədim nümunəsi 835-ci ilə aid Ateni Sioni kilsəsindən tapılmış kitabədir. Dövrümüzə çatmış ən qədim Nusxuri əlyazması 864-cü ilə aid edilir. X əsrdən etibarən Nusxuri Asomtavruli üzərində üstünlük əldə etmişdir.

Nusxuri hərfləri

Nusxuri hərfləri hündür ölçüləri və sağa meylli olmaları ilə fərqlənirlər. Hərflər kəskin kənarlara və Asomtavruli hərflərində olduğu kimi sadə formaya malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər əlyazmaların daha asan yazılmasına imkan verirdi.

→ →
Asomtavruli hərfləri ო (oni) və ჳ (vie). Bu hərflərin liqaturası nəticəsində Nusxuri yazılarının უ uni hərfi yaradılmışdır.

Nusxuri hərfləri

ⴀ ani

ⴁ bani

ⴂ gani

ⴃ doni

ⴄ eni

ⴅ vini

ⴆ zeni

ⴡ he

ⴇ tani

ⴈ ini

ⴉ k'ani

ⴊ lasi

ⴋ mani

ⴌ nari

ⴢ hie

ⴍ oni

ⴎ p'ari

ⴏ zhani

ⴐ rae

ⴑ sani

ⴒ t'ari

ⴣ vie

ⴍⴣ ⴓ uni

ⴔ pari

ⴕ kani

ⴖ ghani

ⴗ q'ari

ⴘ shini

ⴙ chini

ⴚ tsani

ⴛ dzili

ⴜ ts'ili

ⴝ ch'ari

ⴞ khani

ⴤ qari

ⴟ jani

ⴠ hae

ⴥ hoe

Qeyd: Dəstəkləyici şriftin olmadığı halda xanalarda sual işarəsi görünə bilər.

Nusxuri əlyazısı

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Nusxuri hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir.

Asomtavruli və Nusxuri hərflərinin müasir dövrdə istifadəsi

Asomtavruli daha çox ikonoqrafiya, divar rəsmləri və eksteryer dizaynında, xüsusilə daş qabartmalarda istifadə olunur. 1950-ci illərdə gürcü linqvisti Akaki Şanidze Asomtavruli hərflərini Mxedruli hərfləri içində cümlə başında, latın hərflərində olduğu kimi istifadəsinə cəhd etsə də, bu cəhd uğurlu alınmamışdır. Mxedruli yazısı ilə yanaşı Asomtavruli və Nusxuri yazısı da Gürcü Ortodoks Kilsəsi tərəfindən rəsmən istifadə olunur. Gürcüstan patriarxı II İliya hər üç yazının istifadəsi üçün çağırış etmişdir.

Mxedruli

Böyük Tamaranın mxedruli yazısı ilə yazılmış fərmanı, XII əsr

Kartli kralı VI Vaxtanqın mxedruli yazısı ilə yazılmış fərmanı, 1712-ci il

Mxedruli (gürc. მხედრული) üçüncü və hazırda istifadə olunan gürcü yazısıdır. Gürcü dilində “atlı”, “cəngavər”, “döyüşçü” və “kavalyer” mənasını verən mxedari (gürc. მხედარი) sözündən əmələ gəlmiş mxeduri sözü “süvari” və ya “hərbi” mənalarını ifadə edir.

Digər iki gürcü yazısı kimi Mxedruli yazısı da tamamilə unikameraldır. Mxedruli yazısı ilk dəfə X əsrdə meydana çıxmışdır. Bu yazının ən qədim nümunəsi Ateni Sioni kilsəsinən aşkarlanmış 982-ci ilə aid kitabədir. İkinci ən qədim Mxedruli yazı nümunəsi Kral IV Baqratın XI əsrə aid nizamnaməsidir. Gürcüstan krallığında Mxedruli yazısı əsasən nizamnamələr, tarixi sənədlər, əlyazmalar və kitabələrin yazılması üçün istifadə olunurdu. Mxedruli yalnız qeyri-dini yazılar üçün istifadə olunduğundan xalqın, zadəganların dünyəvi yazısı hesab olunurdu.

XIX əsrdə Xutsuri (Nusxuri və Asomtavruli) yazısının istifadəsi ilə Mxedruli hər iki yazı üzərində üstünlük əldə edir. O dövrdən sonra, Gürcü kilsəsi xaricində Mxedruli universal yazı sisteminə çevrilmişdir.

Mxedruli hərfləri

X-XI əsr Mxedruli hərfləri Nusxuri hərflərinin dairəvi künclərlə yazılması əsasında formalaşdırılmışdır. Nusxuri hərfləri kimi Mxedruli hərfləri də dörd xəttli sistemlə yazılır. Lakin, Mxedruli hərfləri daha dairəvi və müstəqil yazılma xüsusiyyətinə malikdir. Bu iki qədim yazı forması olan Asomtavruli və Nusxurinin sərt yazı çərçivələrini pozmuşdur. Mxedruli hərfləri bitişik yazılır və daha azad görünüşə malikdirlər.

Kral IV Baqratın arxivindən tapılmış mxedruli yazısının ən qədim nüsxələrindən birinin nümunəsi, XI əsr.

"Krallar: kralı: Qurgen : mənim : ulu babam : Baqrat Kuropalat"

Kraliça Böyük Tamaranın mxedruli yazılı sikkəsi, 1187.

Müasir gürcü əlifbası

Müasir gürcü əlifbası 33 hərfdən ibarətdir:

ა ani	ბ bani	გ gani	დ doni	ე eni	ვ vini	ზ zeni	თ tani	ი ini	კ k'ani	ლ lasi
მ mani	ნ nari	ო oni	პ p'ari	ჟ zhani	რ rae	ს sani	ტ t'ari	უ uni	ფ pari	ქ kani
ღ ghani	ყ q'ari	შ shini	ჩ chini	ც tsani	ძ dzili	წ ts'ili	ჭ ch'ari	ხ khani	ჯ jani	ჰ hae

Gürcü əlifbasından çıxarılmış hərflər

1879-cu ildə əsası şahzadə İlya Çavçavadze tərəfindən qoyulmuş “Gürcülər arasında savadlığın yayılması cəmiyyəti” lazımsız olması səbəbi ilə Gürcü əlifbasından beş hərfi ixtisar etmişdir:

ჱ he

ჲ hie

ჳ vie

ჴ qari

ჵ hoe

• ჱ (he), bəzən “ei” və ya "e-merve" ("səkkizinci e"), adlandırılır, ქრისტჱ ~ ქრისტეჲ krist'ey – Məsih sözündə olduğu kimi ეჲ ey ekvivalentidir.
• ჲ (hie), bəzən iota da adlandırılır, appeared instead of ი (ini) sait səslərdən sonra ი (ini) kimi tələffüz olunur. ქრისტჱ ~ ქრისტეჲ krist'ey Məsih hazırda ქრისტეი krist'ei kimi yazılır.
• ჳ (vie) ვი vi kimi tələffüz olunurdu və სხჳსი > სხვისი skhvisi - şəklində əvəzlənmişdir.
• ჴ (qari, hari) ხ (khani) ჴლმწიფე > ხელმწიფე - müstəqil şəklində əvəzlənmişdir.
• ჵ (hoe) hoi! kimi tələffüz olunan nida kimi istifadə edilmişdir və hazırda ჰოი kimi tələffüz olunur.

ჵ (hoe) istisna olmaqla digər dörd hərf hələ də Svan əlifbasında istifadə olunur; ჲ (hie) isə y-səsi /j/ üçün Meqrel və Laz əlifbalarında istifadə olunur. Digər hərflər də bir müddət Abxaz və Osetin əlifbalarında istifadə olunmuşdur.

Digər əlifbalardan əlavə edilmiş hərflər

Mxedruli gürcü dilindən başqa dillərə də uyğunlaşdırılmışdır. Bu dillərdən bəziləri gürcü dili üçün köhnəlmiş olsa da, başqa dillərdə saxlanmışdır, həmçinin əlifbaya bəzi hərflər də artırılmışdır:

ჶ fi

ჷ shva

ჸ elifi

ჹ turned gani

ჺ aini

• ჶ (fi "phi") hərfi Laz əlifbasında , həmçinin əvvəllər Osetin və Abxaz əlifbalarında istifadə olunmuşdur. Bu hərf yunan əlifbasının Φ (phi) hərfi əsasında yaradılmışdır.
• ჷ (shva "schwa") hərfi həm də ynadlandırılır, bu hərf hazırda Svan və Meqrel əlifbalarında istifadə olunur, əvvəllər Osetin və Abxaz əlifbalarında da istifadə olunmuşdur.
• ჸ (elifi "alif") hərfi Svan və Meqrel əlifbalarında qlottal dayanma üçün istifadə olunur. Bu hərf ყ (q'ari) hərfinin tərsinə çevrilməsi ilə yaradılmışdır. .
• ჹ (çevirilmiş gani) hərfi Nax-Dağıstan dillərində yevangelik ədəbiyyatda [ɢ] üçün istifadə olunur.
• ჺ (aini) hərfi Bats dilində [ʕ] üçün istifadə olunmuşdur. Bu hərf ərəb əlifbasının ﻋ (‘ain) hərfi əsasında yaradılmışdır.

Mxedruli əlyazısı

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Mxedruli hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir:

ზ, ო və ხ (zeni, oni, khani) adətən sonda kiçik çıxıntı olmadan yazılır, lakin, ჯ (jani) əlyazısında adətən vertikal xəttlərdən istifadə olunur, bəzən daha hündür başlıq və ya xaç formalı başlıqla yazılır, lakin, əgər xaç başlıqla yazılırsa nəşr zamanı başlığı daha qısa yazılır.

• Yalnız dörd hərf x-hündürlüyə malikdir: ა, თ, ი, ო.
• On üç hərf, Azərbaycan əlifbasının b və ya d hərfləri kimi yuxarı çıxıntıya malikdir: ბ, ზ, მ, ნ, პ, რ, ს, შ, ჩ, ძ, წ, ხ, ჰ.
• On üç hərf isə Azərbaycan əlifbasının p və ya q hərfləri kimi aşağı çıxıntıya malikdir: გ, დ, ე, ვ, კ, ლ, ჟ, ტ, უ, ფ, ღ, ყ, ც.
• Üç hərfin qədim ingilis əlifbasındakı þ hərfi kimi həm aşağı, həm də yuxarı çıxıntıya malikdir: ქ, ჭ, ჯ. წ hərfi isə əsasən nəşrdə, bəzən isə əlyazısında həm aşağı, həm də yuxarı çıxıntıya malikdir.

Variantları

რ və ლ hərflərinin Rustaveli prospektinin küçə adı lövhəsində stilistik variantları, Rustaveli adında რუსთაველის və ɦუსთავეϱის formasında.

Əksər hərflərin individual və stilistik variasiyaları mövcuddur. Məsələn, ზ (zeni) hərfinin yuxarı dairəsi və რ (rae) hərfinin yuxarı çıxıntısı müxtəlif tərəflərə istiqamətlənə bilər. Digər ümumi variantlar belədir:

გ (gani) hərfi ვ(vini) kimi qapalı aşağı hissə ilə yazıla bilir.

დ (doni) hərfi əksərən yuxarıda sadə çıxıntı ilə yazılır.

კ, ც və ძ (k'ani, tsani, dzili) hərfləri adətən sərt vertikal xəttlərlə yazılır, məsələn, ც (tsani) hərfi bu cür yazıldıqda sağ tərəfdə çökəkliyi olan U hərfini xatırladır.

ლ (lasi) hərfi əksərən şəklində tək tağ ilə yazılır. Hər üç tağ yazıldıqda isə onlar eyni ölçüdə olmurlar.

Nadir hallarda ო (oni) hərfi düz bucaqlı şəklində yazılır.

რ (rae) hərfi əksər hallarda latın əlihbasının h hərfi kimi bir tağla formasında yazılır.

ტ(t'ari) hərfi nəşr versiyasından fərqli olaraq yuxarıda bir dairə ilə və ya yuxarısından vertikal xətt çıxan O kimi yazılır. Həmçinin həmin xətt saat istiqamətində bir qədər sağa da əyilmiş ola bilər.

წ (ts'ili) hərfi adətən yuxarısında dairəvi aşıram ilə yazılır.

ჭ (ch'ari) hərfi adətən yuxarıda qarmaq hissə olmadan və düz vertical xəttlə yazılır.

ჱ (he) hərfi ს və ჰ hərfləri kimi yuxarı döngüsü olmadan da yazıla bilir.

Bənzər hərflər

Bəzi hərflər oxşar olduqlarına görə ilk baxışdan xüsusilə əlyazısında qarışdırıla bilər.

• ვ (vini) və კ (k'ani) hərfləri yalnız yuxarıdan tağın ölüçüsünə görə fərqlənirlər.
• ვ (vini) və გ (gani) hərfləri birincinin aşağı hissəsinin qapalı yazılması zamanı oxşar olurlar. Eyni xüsusiyyət უ (uni) və შ (shini) hərflərinə də aiddir. ს (sani) və ხ (khani) hərfləri kimi əlyazısında hərflərin yuxarı hissəsi də oxşar olur.
• კ (k'ani) və პ (p'ari) hərfləri hərflərinin əlyazısında x-hündürlükdən yuxarı və ya aşağıda yazılmasının fərqi yoxdu.
• ძ (dzili) hərfi adətən vertical başlıqla yazılır.

Bağlayıcıları, qısaltmalar və kalliqrafiya

Asomtavruli gürcü yazıları arasında ən çox stilləşdirilmiş olanıdır və buna görə də, əlyazısı zamanı hərfləri istənilən şəkildə bağlamaq mümkündür.

Kral I Vaxtanqın Asomtavruli inisialında გ (g) və ნ (n) liqaturaları.
Asomtavruli hərfi და (da) "və" liqaturası.

Nusxuri də Asomtavruli kimi əsasən çox stilləşdirilmiş formada istifadə edilir. Yazıçılar asan şəkildə bağlayıcılar və nomina sacra kimi qısaltmalar formalaşdırmış, həmçinin “karaqma” adlandırılan və titlo simvollarını xatırladan diakritik simvollar yaratmışlar. XI əsrdən sonra velen kimi yazı materialı az tapıldığı üçün, qənaət məqsədi ilə əlyazmalar və aqioqrafik ədəbiyyatda qısaltmalardan çox geniş istifadə edilirdi.

რომელი (romeli) "hansı" sözünün Nusxuri abbreviaturası
იესუ ქრისტე (iesu kriste) "İsa Məsih" sözünün Nusxuri abbreviaturası

Mürəkkəb yazı sistemində adheziyaya ehtiyac olduğu üçün, XI-XVII əsrlərdə Mxedruli yazısında da diqraflardan istifadə olunmuşdur.

და (da) "və" mxedruli liqaturası
Şahzadə Qarsevan Çavçavadze və Kral II Arçilin Mxedruli əlyazısı.

Şriftlər

Gürcü yazılarının bir şrifti olsa da, yazı proqramı avtomatik (süni) olaraq italik və ya qalın yazı formasına da keçə bilir. Latın hərflərinin qalın və ya italik yazıldığı fəsil və ya bölmə başlıqları üçün ənənəvi olaraq, Asomtavruli tətbiq edilir.

Durğu işarələri

Asotavruli və Nusxuri yazılarında fikirləri, ifadələri və cümlələriayrıan söz ayırıcıları kimi müxtəlif nöqtə kombinasiyalarından istifadə olunmuşdur. V-X əsrlərin monumental kitabələri və əlyazmalarında bu −, = və =− şəklində yazılır. X əsrdə mətn arası fasilələri göstərmək üçün Kiçik Yefrem tərəfindən bir (·), iki (:), üç (჻) və altı (჻჻) nöqtədən istifadə olunmuçdur. Bir nöqtə “qısa fasilə”ni ifadə edir (adətən sözlər arası qısa fasilə), iki nöqtə “xüsusi sözlər”i ayırır və nəzərə çatdırır, üç nöqtə xüsusi ismlər arasında “böyük fasilə”ni ifadə edir (aşağıda III Aleksandrın adında və ya yuxarıda Matfeyin İncilinin adında istifadə edildiyi kimi), altı nöqtə isə cümlənin başa çatmasını bildirir. XI əsrdən etibarən apostrofu xatırladan işarələrin istifadəsinə başlanmışdır. Apostrof sorğu sözlərini bildirmək üçün, punkt işarələri isə sorğu cümlələrinin sonunda tətbiq edilirdi. XII əsrdən etibarən bu işarələr yarımkolonlarla (yunan sual işarəsi) əvəzlənmişdir. XVIII əsrdə Gürcüstan patriarxı I Anton punkt işarəsi, tək və qoşa nöqtə ilə tam, yarımçıq və birmiş cümlələri bildirmək üçün yazı sistemini yeniləmişdir. Lakin, müasir gürcü yazılarında, əsasən Latın əlifbasında istifadə olunan beynəlxalq durğu işarələrindən istifadə olunur.

Kral II Aleksandrın
ჴლმწიფე ჻ ალექსანდრე
"Hökmdar Aleksandr"
჻ ayırıcılı imzası

Hərflər

Gürcü hərfi ვ Vikipediya loqosunda.

Gürcüstanın kurort şəhəri Batuminin panoramasında Əlifba qülləsinin görünüşü.

Aşağıdakı cədvəldə paralel sütunlarda hər üç gürcü yazısının hərfləri, həmçinin gürcü dili üçün könəlmiş olan (mavi fonda), lakin digər dillərdə işlədilən hərflər (yaşıl fonda) və ya digər dillərdəki səsləri əlavə etmək üçün istifadə olunan hərflər (çəhrayı fonda) göstərilir. Transliterasiya üçün Gürcüstan dövlətinin istifadə etdiyi sistemdən, Laz əlifbası üçün isə Türkiyədə istifadə olunan Latın qrafikalı Laz əlifbasından istifadə olunub. Cədvəldə həm də hərflərin ənənəvi rəqəm dəyərləri verilib.

Hərflər			Unicode (mxedruli)	Ad	IPA	Transkripsiyası				Rəqəm dəyəri
asomtavruli	nusxuri	mxedruli				Milli	ISO 9984	BGN	Laz
Ⴀ	ⴀ	ა	U+10D0	ani	ɑ, Svan /a, æ/	A a	A a	A a	A a	1
Ⴁ	ⴁ	ბ	U+10D1	bani	b	B b	B b	B b	B b	2
Ⴂ	ⴂ	გ	U+10D2	gani	ɡ	G g	G g	G g	G g	3
Ⴃ	ⴃ	დ	U+10D3	doni	d	D d	D d	D d	D d	4
Ⴄ	ⴄ	ე	U+10D4	eni	ɛ	E e	E e	E e	E e	5
Ⴅ	ⴅ	ვ	U+10D5	vini	v	V v	V v	V v	V v	6
Ⴆ	ⴆ	ზ	U+10D6	zeni	z	Z z	Z z	Z z	Z z	7
Ⴡ	ⴡ	ჱ	U+10F1	he	, Svan /eː/	—	Ē ē	Ey ey	—	8
Ⴇ	ⴇ	თ	U+10D7	tani	t⁽ʰ⁾	T t	T' t'	T' t'	T t	9
Ⴈ	ⴈ	ი	U+10D8	ini	i	I i	I i	I i	I i	10
Ⴉ	ⴉ	კ	U+10D9	k'ani	kʼ	K' k'	K k	K k	Ǩ ǩ	20
Ⴊ	ⴊ	ლ	U+10DA	lasi	l	L l	L l	L l	L l	30
Ⴋ	ⴋ	მ	U+10DB	mani	m	M m	M m	M m	M m	40
Ⴌ	ⴌ	ნ	U+10DC	nari	n	N n	N n	N n	N n	50
Ⴢ	ⴢ	ჲ	U+10F2	hie	/je/, Mingrelian, Laz, & Svan j	—	Y y	J j	Y y	60
Ⴍ	ⴍ	ო	U+10DD	oni	ɔ, Svan /ɔ, œ/	O o	O o	O o	O o	70
Ⴎ	ⴎ	პ	U+10DE	p'ari	pʼ	P' p'	P p	P p	Ṗ ṗ	80
Ⴏ	ⴏ	ჟ	U+10DF	zhani	ʒ	Zh zh	Ž ž	Zh zh	J j	90
Ⴐ	ⴐ	რ	U+10E0	rae	r	R r	R r	R r	R r	100
Ⴑ	ⴑ	ს	U+10E1	sani	s	S s	S s	S s	S s	200
Ⴒ	ⴒ	ტ	U+10E2	t'ari	tʼ	T' t'	T t	T t	Ť ť	300
Ⴣ	ⴣ	ჳ	U+10F3	vie	/uɪ/, Svan w	—	W w	—	—	400
Ⴓ	ⴓ	უ	U+10E3	uni	u, Svan /u, y/	U u	U u	U u	U u	400
—	—	ჷ	U+10F7	yn, schva	Mingrelian & Svan ə	—	—	—	—	—
Ⴔ	ⴔ	ფ	U+10E4	pari	p⁽ʰ⁾	P p	P' p'	P' p'	P p	500
Ⴕ	ⴕ	ქ	U+10E5	kani	k⁽ʰ⁾	K k	K' k'	K' k'	K k	600
Ⴖ	ⴖ	ღ	U+10E6	ghani	ɣ	Gh gh	Ḡ ḡ	Gh gh	Ğ ğ	700
Ⴗ	ⴗ	ყ	U+10E7	q'ari	qʼ	Q' q'	Q q	Q q	Q q	800
—	—	ჸ	U+10F8	elif	Mingrelian & Svan ʔ	—	—	—	—	—
Ⴘ	ⴘ	შ	U+10E8	shini	ʃ	Sh sh	Š š	Sh sh	Ş ş	900
Ⴙ	ⴙ	ჩ	U+10E9	chini	tʃ⁽ʰ⁾	Ch ch	Č' č'	Ch' ch'	Ç ç	1000
Ⴚ	ⴚ	ც	U+10EA	tsani	ts⁽ʰ⁾	Ts ts	C' c'	Ts' ts'	Ts ts	2000
Ⴛ	ⴛ	ძ	U+10EB	dzili	dz	Dz dz	J j	Dz dz	Ž ž	3000
Ⴜ	ⴜ	წ	U+10EC	ts'ili	tsʼ	Ts' ts'	C c	Ts ts	Ts’ ts’	4000
Ⴝ	ⴝ	ჭ	U+10ED	ch'ari	tʃʼ	Ch' ch'	Č č	Ch ch	Ç̌ ç̌	5000
Ⴞ	ⴞ	ხ	U+10EE	khani	x	Kh kh	X x	Kh kh	X x	6000
Ⴤ	ⴤ	ჴ	U+10F4	qari, hari	q⁽ʰ⁾, Svan /q⁽ʰ⁾/	—	H̠ ẖ	q'	—	7000
Ⴟ	ⴟ	ჯ	U+10EF	jani	dʒ	J j	J̌ ǰ	J j	C c	8000
Ⴠ	ⴠ	ჰ	U+10F0	hae	h	H h	H h	H h	H h	9000
Ⴥ	ⴥ	ჵ	U+10F5	hoe	oː	—	Ō ō	—	—	10000
—	—	ჶ	U+10F6	fi	Laz f	—	F f	—	F f	—

Qeyri-kartvel dillərində istifadəsi

Cənubi Osetiyada 1940-cı ildə nəşr edilmiş folklor kitabında Mxedruli yazısı ilə Osetin dilində yazılmış mətn. Mətndə gürcü yazılarından olmayan ჶ f və ჷ ə hərfləri də görünür.

• Osetin dili üçün gürcü yazıları 1940-cı illərdən istifadə edilməkdədir.
• Abxaz dili üçün gürcü yazıları 1940-cı illərdən istifadə edilməkdədir.
• İnquş dili üçün gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunsa da, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.
• Çeçen dili üçün də gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunmuş, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.
• Avar dili üçün də gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunmuş, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.
• Türk və tatar dilləri üçün gürcü yazılarının istifadəsi geniş yayılmamışdır. Bu yazıların türk dili üçün tətbiqinə əsasən XVIII əsrə aid Türk İncilləri, lüğətlər, ədəbi və tibbi kitablarda rast gəlinir.
• Fars dili üçün gürcü yazılarının tətbiqinin ən yaxşı nümunəsi Tibilisidəki Milli Əlyazmalar Mərkəzində saxlanan Ərəb İncilinin fars dilinə tərcüməsi hesab olunur.
• Rus dili üçün gürcü yazılarının tətbiqinə nümunə olaraq Milli Əlyazmalar Mərkəzində saxlanan və XVIII-XIX əsrlərə aid edilən bir neçə qısa şeri göstərmək olar.
• Digər Nax-Dağıstan dilləri üçün gürcü yazıları XVIII əsrdən gürcü missionaerlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq tətbiq edilməyə başlanmışdır.

Üzərində avar dilində Asomtavruli hərfləri ilə yazılar olan qədim avar xaçları.

Texnologiyada

Gürcü hərfi ღ (ghani) tez-tez sevgi və ya ürək simvolu kimi istifadə olunur.

Unicode

İlk gürcü yazısı Unicode Standard-a 1991-ci ilin oktyabrında əlavə edilmiş və 1.0 versiyası çıxarılmışdır. Gürcü Unicode blokunun yaradılmasında Kartvel dilləri üzrə tətqiqatlar aparan linqvist Yost Gippert və “Macintosh” üçün Gürcü Unicode –u yaratmış amerikan-irland linqvisti və şrift-kodlaşdırıcısı Maykl Everson mühüm rol oynamışlar. Anton Dumbadze və İrakli Qaribaşvilinin (Gürcüstanın baş naziri ilə qarışdırılmamalı) də bu sahədə fəaliyyəti olmuşdur.

Bloklar

Gürcü əlifbası üçün Unicode bloku belədir: U+10A0–U+10FF. Mxedruli (measir gürcü yazısı) U+10D0–U+10FF, Asomtavruli U+10A0–U+10CF arasında yerləşir. Gürcü əlavələri üçün Unicode bloku U+2D00–U+2D2F kimidir və bu Nusxuri yazısını kodlaşdırır.

Gürcü yazıları Rəsmi Unicode Konsorsiumu sıra cədvəli (PDF)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+10Ax

Ⴀ

Ⴁ

Ⴂ

Ⴃ

Ⴄ

Ⴅ

Ⴆ

Ⴇ

Ⴈ

Ⴉ

Ⴊ

Ⴋ

Ⴌ

Ⴍ

Ⴎ

Ⴏ

U+10Bx

Ⴐ

Ⴑ

Ⴒ

Ⴓ

Ⴔ

Ⴕ

Ⴖ

Ⴗ

Ⴘ

Ⴙ

Ⴚ

Ⴛ

Ⴜ

Ⴝ

Ⴞ

Ⴟ

U+10Cx

Ⴠ

Ⴡ

Ⴢ

Ⴣ

Ⴤ

Ⴥ

Ⴧ

Ⴭ

U+10Dx

ა

ბ

გ

დ

ე

ვ

ზ

თ

ი

კ

ლ

მ

ნ

ო

პ

ჟ

U+10Ex

რ

ს

ტ

უ

ფ

ქ

ღ

ყ

შ

ჩ

ც

ძ

წ

ჭ

ხ

ჯ

U+10Fx

ჰ

ჱ

ჲ

ჳ

ჴ

ჵ

ჶ

ჷ

ჸ

ჹ

ჺ

჻

ჼ

ჽ

ჾ

ჿ

Qeydlər 1.Unicode 7.0 versiyası etibarilə 2.Boz ərazilər hərf aid edilməmiş yerlərdir.

Əlavə Gürcü bloku Rəsmi Unicode Konsorsiumu sıra cədvəli (PDF)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+2D0x

ⴀ

ⴁ

ⴂ

ⴃ

ⴄ

ⴅ

ⴆ

ⴇ

ⴈ

ⴉ

ⴊ

ⴋ

ⴌ

ⴍ

ⴎ

ⴏ

U+2D1x

ⴐ

ⴑ

ⴒ

ⴓ

ⴔ

ⴕ

ⴖ

ⴗ

ⴘ

ⴙ

ⴚ

ⴛ

ⴜ

ⴝ

ⴞ

ⴟ

U+2D2x

ⴠ

ⴡ

ⴢ

ⴣ

ⴤ

ⴥ

ⴧ

ⴭ

Qeydlər 1.Unicode 7.0 versiyası etibarilə 2.Boz ərazilər hərf aid edilməmiş yerlərdir.

Klaviatura düzülüşü

Aşağıdakı cədvəldə klaviatura və mexaniki yazı maşınları üçün standart hərf düzülüşü verilmişdir.

“ „

1 !

2 ?

3 №

4 §

5 %

6 :

7 .

8 ;

9 ,

0 /

- _

+ =

←  Backspace

Tab key

ღ

ჯ

უ

კ

ე ჱ

ნ

გ

შ

წ

ზ

ხ ჴ

ც

) (

Caps lock

ფ ჶ

ძ

ვ ჳ

თ

ა

პ

რ

ო

ლ

დ

ჟ

Enter key  ↵

Shift key  ↑

ჭ

ჩ

ყ

ს

მ

ი ჲ

ტ

ქ

ბ

ჰ ჵ

Shift key  ↑

Control key

Win key

Alt key

Space bar

AltGr key

Win key

Menu key

Control key

Qalereya

Asomtavruli qalereyası

• 
  VI-VII əsrlərə aid Asomtavruli əlyazması
• 
  Barakoni monastırında Asomtavruli kitabəsi
• 
  Asomtavruli ilə yazılmış Doliskana kitabələri
• 
  İşxani monastırında Asomtavruli kitabəsi
• 
  Nikortsminda kafedralında Asomtavruli kitabəsi

Nusxuri qalereyası

• 
  VIII-X əsrlərə aid Nusxuri əlyazması
• 
  Nusxuri ilə yazılmış Jruçi İncilləri, XIII–XV əsr
• 
  XI əsrə aid Nusxuri əlyazması
• 
  Mokvi Nusxurisi
• 
  Nuskhuri ilə yazılmış Mikael Modrekilinin İadqarı əlyazması, X əsr
• 
  Xəttat Nikrai tərəfindən yazılmış Nusxuri əlyazması, XII əsr

Mxedruli qalereyası

• 
  Kral IV Baqratın Mxedruli əlyazması
• 
  Kral II Georginin Mxedruli əlyazması
• 
  Kral IV Davidin Mxedruli əlyazması
• 
  Kral III Georginin Mxedruli əlyazması
• 
  Kraliça Böyük Tamaranın Mxedruli əlyazması
• 
  Kral IV Georgi Laşanın Mxedruli əlyazması
• 
  Kral V Georginin Mxedruli əlyazması

Ədəbiyyat

• Aronson, Howard I., Georgian: a reading grammar (second), Columbus, OH: Slavica, 1990
• Shosted, Ryan K.; Chikovani, Vakhtang, "Standard Georgian", Journal of the International Phonetic Association, 36 (2), 2006: 255–264, doi:10.1017/S0025100306002659, ISSN 0025-1003
• Javakhishvili, I. Georgian palaeography Tbilisi, 1949
• Barnaveli, T. Inscriptions of Ateni Sioni Tbilisi, 1977
• Pataridze, R. Georgian Asomtavruli Tbilisi, 1980
• Machavariani, E. Georgian manuscripts Tbilisi, 2011
• Gamkrelidze, T. Writing system and the old Georgian script Tbilisi, 1989
• Kilanawa, B. Georgian script in the writing systems Tbilisi, 1990
• Hewitt, B.G. (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-3802-3.
• Mchedlidze, T. The restored Georgian alphabet, Fulda, Germany, 2013

Xarici keçidlər

• Georgian alphabet animation — YouTube platformasında, produced by the Ministry of Education and Science of Georgia. Gives the sound of each letter, illustrates several fonts, and shows the stroke order of each letter.
• Live video of writing the letters — YouTube platformasında. Speaks the name of each letter, with some words that contain it, while writing them on ruled paper.
• Lasha Kintsurashvili Arxivləşdirilib 2012-05-14 at the Wayback Machine and Levan Chaganava Arxivləşdirilib 2016-04-15 at the Wayback Machine, submissions to the 2014 International Exhibition of Calligraphy
• Reference grammar of Georgian by Howard Aronson (SEELRC, Duke University)
• Georgian transliteration + Georgian virtual keyboard
• Unicode Code Chart (10A0–10FF) for Georgian scriptsPDF (105 KB)
• Transliteration of GeorgianPDF (105 KB)