Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Gürcü yazısı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Gürcü yazıları
Mxedruli xətti ilə damts'erloba yazısı
Mxedruli xətti ilə damts'erloba yazısı
Yazı tipi samit-sait
Dillər Gürcü dili (orijinal) və digər Kartvel dilləri
Ərazi Gürcüstan
Yaranma tarixi V əsr[2]
Dövr 430[1]
İstiqaməti soldan→sağa
Mənşəyi Yunan əlifbası
Unikod U+10A0–U+10FF
ISO 15924 Geor
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gürcü yazısı[3] – müstəqil fonetik yazı sistemi. Gürcü dilində yazmaq üçün Asomtavruli, NusxuriMxedruli yazılarından istifadə olunur və hər üç yazının hərfləri bir-birinin ekvivalenti olub, eyni ad və əlifba sırasına malikdirlər, üçü də tək kameralıdır (böyük və kiçik hərflər arasında fərq yoxdur). Baxmayaraq ki, onların hər üçü istifadə olunur, Mxedruli yazısı (aşağı bax) gürcü dili və onunla əlaqəli olan digər kartvel dilləri üçün standart yazı hesab olunur.[4]

Gürcü yazıları orijinalda 38 hərfdən ibarətdir.[5] Lakin hazırda gürcü dilində 33 hərfdən istifadə olunur, çünki beş hərf köhnəldiyi üçün istifadədən çıxarılmışdır. Meqrel əlifbasında 36 hərfdən istifadə olunur: gürcü dili üçün istifadə olunan 33 hərf, həmin dil üçün köhnəlmiş olan bir hərf və əlavə olaraq Meqrel və Svan dilləri üçün spesifik olan iki hərf. Həmin hərflər, üstəlik Yunan əlifbasından bir hərf də əlavə olmaqla 35 hərf Laz əlifbasında istifadə olunur. Dörd kartvel dilindən yalnız Svan dili yazı sisteminə malik deyil, lakin, bu dildə yazmaq istəyərkən Meqrel əlifbasının hərflərindən istifadə olunur, bəzən də çoxsəsliliyi təmin etmək üçün diakritik işərələr tətbiq olunur.[4][6]

Gürcü yazıları Gürcüstan mədəni irsində milli statusu daşıyır və hazırda UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs siyahısına salınmağa namizəddir.[7]

İlk baxış[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üç gürcü yazısı: Asomtavruli, NusxuriMxedruli.

Tarixi və mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcü yazılarının mənşəyi haqqında çox az məlumat var, gürcü və xarici alimlər arasında gürcü yazılarının tarixi, həmin yazıların kim tərəfindən yaradılması və bu prosesə əsas təsir edən amillər haqqında ortaq rəy yoxdur.

Yazıların ilk versiyası Asomtavruli kimi tanınır, digər hərflər isə sonrakı əsrlər ərzində formalaşmışdır. Əksər tədqiqatçılar gürcü əlifbasının yaradılmasını gürcü dilli əhalinin məskunlaşdığı Kartli (klassik mənbələrdə İberiya) ərazisinin xristianlaşdırılması dövrü ilə bağlayırlar.[8] Böyük ehtimal ki, gürcü əlifbası erməni əlifbası ilə eyni dövrdə[9] - kral III Mirianın hakimiyyəti dövründə İberiyanın xristianlaşdırılması (326 və ya 337) və Bir El Qutt yazıları (430) arasındakı dövrdə yaradılmışdır.[10] Əlifba ilkin olaraq Bibliya və digər xristian mətnlərinin gürcü dilinə çevirilməsi üçün rahiblər tərəfindən GürcüstanFələstində istifadə olunmuşdur.[11] Professor Levan Çilaşvili Gürcüstanın Kaxetiya ərazisindəki Nekresi xarabalıqlarından 1980-ci illərdə arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarladığı Asomtavruli yazılarını b.e. I-II əsrlərinə aid etsə də, onun bu tarixləndirməsi qəbul edilmir.[12]

Gürcü yazılarının yaradılması ilə bağlı alimlər arasında başqa bir mübahisə isə bu prosesdə erməni kleriklərinin rolu ilə bağlıdır. Bəzi tədqiqatçılar və orta əsr erməni dilli mənbələr erməni əlifbasının yaradıcısı olan Mesrop Maştotsun həm də Gürcü və Qafqaz Albaniyası əlifbalarını yaratdığını qeyd edirlər. Bu ənənə V əsrdə Maştotsun bioqrafiyasını yazmış tarixçi Koryunun əsərinə əsaslanır[13], daha sonrakı dövrdə yaşamış tarixçilərin əsərlərində də həmin əsərə istinadla bu məlumat verilmişdir.[14][15] Lakin, həm gürcü[16], həm də qərb alimləri[11] bu məlumatı tənqid edərək Koryunun məlumatının düzgün olmadığı və ya sonradan əsərə əlavə edilməsi qərarına gəlmişlər. Digər tədqiqatçılar isə Koryunun məlumatlarına şübhə etmədən onu olduğu kimi qəbul edirlər.[17][18] Bir çoxları isə, şəxsən Maştotsun yox, ümumilikdə erməni kleriklərinin Gürcü yazılarının formalaşmasında iştirak etmələrini ehtimal edirlər.[11][19][20]

Gürcü ənənəsində, yazıların tarixi “Kartli çarlarının tarixi” kimi orta əsrlər mənbələrində qeyd edilir və burada Gürcü yazılarının tarixi eramızdan əvvələ kimi aparılaraq, onun kral I Parnavaz (e.ə. III əsr) tərəfindən kəşf edildiyi bildirilir.[11] Heç bir arxeoloji dəlil aşkarlanmadığından bu məlumat hazırda daha çox əfsanəvi fikir kimi qəbul edilir və elmi mənbələrdə inkar olunur.[11][14][19] Gürcü linqvisti Tamaz Qamkrelidze ənənəvi məlumata fərqli yanaşma təklif edərək xristianlıqdan əvvəlki dövrdə gürcü mətnlərini yazmaq üçün xarici yazılardan (Arami əlifbasına alloqlotoqrafiya) istifadə olunması ehtimalını bildirir.[21]

Digər bir məsələ isə Gürcü əlifbasının daha çox Yunan əlifbasından yoxsa Arami əlifbası kimi semit əlifbalarından təsirlənməsi ilə bağlıdır.[21] Müasir tarixşünaslıqda Yunan əlifbası ilə oxşarlıqlara daha çox diqqət yetirilir və Gürcü əlifbasının digər Qafqaz yazı sistemləri ilə müqayisədə say və düzülüş baxımından fərqlənməsi vurğulanır.[11][22] Bəzi tədqiqatçılar gürcü yazılarının xristianlıqdan əvvəlki gürcü mədəni simvolları və tayfa işarələrindən də təsirlənə biləcəyini qeyd edirlər.[23]

Asomtavruli[redaktə | mənbəni redaktə et]

Asomtavruli əlyazması, X əsr.

Asomtavruli (gürc. ასომთავრული) ən qədim gürcü yazısıdır. Asomtavruli sözü gürcü dilində “aso” (gürc. ასო) – yazı və “mtavari” (gürc. მთავარი) əsas/baş sözlərindən əmələ gəlməklə “əsas yazı” anlamını ifadə edir. Bu yazı həm də Mrqvlovani (gürc. მრგვლოვანი) adlanır ki, bu söz də gürcü dilində “mrqvali” (gürc. მრგვალი) – dairə sözündən əmələ gəlməklə dairəvi anlamını verir, bu isə hərflərin dairəvi yazılışına əsaslanır. Adında baş/böyük sözünün olmasına baxmayara, müasir gürcü yazısı Mxedruli kimi Asomtavruli yazısı da böyük hərflərə malik deyil.[24]

Ən qədim Asomtavruli yazıları V əsrdən əvvələ aid olan[25] Bir El Qutt[26]Bolnisi[27] kitabələridir.

IX əsrdən etibarən Nusxuri yazısının daha geniş istifadə olunması ilə Asomtavruli yazısının rolu azalmağa başlayır. Lakin, X-XVIII əsrlər ərzində epiqrafik yazılar üçün Asomtavruli yazısından istifadə olunmağa davam edilir. Məhz həmin dövrdə Asomtavruli yazısı daha dekorativ görünüş alır. Nusxuri yazısının istifadə olunduğu IX əsr əlyazmalarında Asomtavruli yazısı kitabların adının və fəsillərin birinci hərfinin yazılması üçün istifadə olunurdu.[28] Lakin, tamamilə Asomtavruli yazısı ilə yazılmış və XI əsrə aid olan əlyazmalar da tapmaq mümkündür.[29]

Asomtavruli hərfləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən dövrdə Asomtavruli hərfləri bərabər ölçülü idi. Gürcü tarixçi və filoloqu Pavle İnqorovka qeyd edir ki, Asomtavruli yazısı Gürcü əlifbası kimi bustrofedon olmuşdur, buna görə də, onun saxlanılmış ən qədim nümunələri soldan sağa yazılmışdır.[30]

Əksər Asomtavruli hərflərində düz xəttlər horizontal və vertikal olmaqla düz bucaq altında kəsişir. İti bucaq altında kəsişən yeganə hərf Ⴟ (ჯ jani) – dir. Bu istisnanı şərh etmək üçün müxtəlif fikirlər səsləndirilmişdir. Gürcü linqvist və sənət tarixçisi Helen Maxavariani jani hərfinin Məsih monoqramından törəməklə Ⴈ (ი ini) və Ⴕ (ქ kani) hərflərindən yarandığını düşünür.[31] Gürcü alimi Ramaz Pataridzenin fikrinə görə isə, jani hərfi əlifbanın sonunu bildirməklə, Finikiya əlifbasındakı tav (X), Yunan əlifbasındakı xi (X) və Latın əlifbasındakı X hərfi ilə eyni xüsusiyyətə malikdir.[32]


Gürcüstan kraliçası Böyük Tamara və kral IV Georgi Laşanın Asomtavruli yazısı tətbiq edilərək kəsilmiş sikkələri, 1200–1210.

VII əsrdən etibarən bəzi hərflərin forması dəyişməyə başlamışdı. Hərflər bərabər ölçülərini itirməyə başlamış, onlara yuxarı və aşağı hissədən çıxıntılar əlavə edilmişdir.[33][34]

Asomtavruli hərfləri

ani

bani

gani

doni

eni

vini

zeni

he

tani

ini

k'ani

lasi

mani

nari

hie

oni

p'ari

zhani

rae

sani

t'ari

vie
ႭჃ

uni

pari

kani

ghani

q'ari

shini

chini

tsani

dzili

ts'ili

ch'ari

khani

qari

jani

hae

hoe
Qeyd: Bəzi hərflər Asomtavruli yox, Mxedruli yazısının kapitalizə olunmuş versiyasında göstərilmişdir.

Bəzəkli Asomtavruli hərfləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nusxuri yazısı ilə yazılmış əlyazmalarda Asomtavruli hərfləri kitabın adını və fəsillərin birinci hərflərini yazmaq üçün istifadə olunmuşdur. Nusxuri mətnlərinin ilkin inkişafı dövründə, Asomtavruli hərfləri xüsusi inkişaf etdirilməmişdi və yalnız ölçülərinə və bəzən də kinovar mürəkkəbi ilə yazılması ilə seçilirdi. X əsrdən etibarən isə hərflərin bəzədilməsinə başlanılır. Asomtavruli kapitallarının stili əlyazmanın dövrünü müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Məsələn, Bizans dövründə, Bizans imperiyasının Gürcüstan krallığından təsirlənməsi nəticəsində kapitallar quş və heyvan təsvirləri ilə bəzədilirdilər.[35]


Dekorativ Asomtavruli baş hərfləri, (m), (n) və (t), XII-XIII əsrlər.

XI əsrdən etibarən Asomtavruli hərflərinin “çiçək-uclu”, “kəskin-uclu” və “xallı-uclu” formaları inkişaf etdirilmişdir. Birinci və ikinci formalar XI-XII əsrlər əlyazmalarında istifadə olunsalar da, üçüncü forma XVIII əsrə qədər işlədilmişdir..[36][37] Yazıda istifadə edilən mürəkkəbin rəngi də əhəmiyyətə malik idi.[38] Asomtavruli hərflərindən დ (doni) tez-tez balıq və quş bəzəkləri ilə yazılır.[39]

Asomtavruli hərflərinin buruq dekorativ formasında hərflər bir-birinə toxunur və ya iç-içə yazılır və ya kiçik hərflər daha böyük ölçülü hərflərin içində yazılır. Bu forma əsasən əlyazmaların və ya kitabların başlıqlarının yazılması üçün istifadə olunsa da, tamamilə buruq formalı Asomtavruli yazısı ilə yazılmış əlyazmalara da rast gəlinir.[40]


Matfeyin İncilinin Asomtavruli "buruq" dekorativ formada yazılmış başlığı.

Asomtavruli əlyazısı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Asomtavruli hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir:[41]

Nusxuri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nusxuri əlyazması, XIII-XIV əsrlər.

Nusxuri (gürc. ნუსხური) ikinci gürcü yazısıdır. Nusxuri sözü gürcü dilində ölçü və ya cədvəl anlamını verən nusxa (gürc. ნუსხა) sözündən əmələ gəlmişdir. Dini əlyazmalarda Nusxuri yazıları Asomtavruli bəzəkli kapitalları ilə zənginləşdirilmişdir. Bu kombinasiya Xutsuri (xutsesi (gürc. ხუცესი) – klerik sözündən əmələ gəlmiş (gürc. ხუცური, "klerikal" sözü əsasında) və əsasən aqioqrafik əlyazmalarda istifadə olunmuşdur.[42]

Nusxuri yazısı ilk dəfə IX əsrdə Asomtavruli yazısının qrafik variantı kimi meydana çıxmışdır.[43] Bu yazının ən qədim nümunəsi 835-ci ilə aid Ateni Sioni kilsəsindən tapılmış kitabədir.[44] Dövrümüzə çatmış ən qədim Nusxuri əlyazması 864-cü ilə aid edilir.[45] X əsrdən etibarən Nusxuri Asomtavruli üzərində üstünlük əldə etmişdir.[42]

Nusxuri hərfləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nusxuri hərfləri hündür ölçüləri və sağa meylli olmaları ilə fərqlənirlər. Hərflər kəskin kənarlara və Asomtavruli hərflərində olduğu kimi sadə formaya malikdirlər. Bu xüsusiyyətlər əlyazmaların daha asan yazılmasına imkan verirdi.[46]


Asomtavruli hərfləri (oni) və (vie). Bu hərflərin liqaturası nəticəsində Nusxuri yazılarının uni hərfi yaradılmışdır.
Nusxuri hərfləri

ani

bani

gani

doni

eni

vini

zeni

he

tani

ini

k'ani

lasi

mani

nari

hie

oni

p'ari

zhani

rae

sani

t'ari

vie
ⴍⴣ ⴓ
uni

pari

kani

ghani

q'ari

shini

chini

tsani

dzili

ts'ili

ch'ari

khani

qari

jani

hae

hoe
Qeyd: Dəstəkləyici şriftin olmadığı halda xanalarda sual işarəsi görünə bilər.

Nusxuri əlyazısı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Nusxuri hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir.[47]

Asomtavruli və Nusxuri hərflərinin müasir dövrdə istifadəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Asomtavruli daha çox ikonoqrafiya, divar rəsmləri və eksteryer dizaynında, xüsusilə daş qabartmalarda istifadə olunur.[48] 1950-ci illərdə gürcü linqvisti Akaki Şanidze Asomtavruli hərflərini Mxedruli hərfləri içində cümlə başında, latın hərflərində olduğu kimi istifadəsinə cəhd etsə də, bu cəhd uğurlu alınmamışdır.[49][50] Mxedruli yazısı ilə yanaşı Asomtavruli və Nusxuri yazısı da Gürcü Ortodoks Kilsəsi tərəfindən rəsmən istifadə olunur. Gürcüstan patriarxı II İliya hər üç yazının istifadəsi üçün çağırış etmişdir.[51]

Mxedruli[redaktə | mənbəni redaktə et]

Böyük Tamaranın mxedruli yazısı ilə yazılmış fərmanı, XII əsr
Kartli kralı VI Vaxtanqın mxedruli yazısı ilə yazılmış fərmanı, 1712-ci il

Mxedruli (gürc. მხედრული) üçüncü və hazırda istifadə olunan gürcü yazısıdır. Gürcü dilində “atlı”, “cəngavər”, “döyüşçü”[52] və “kavalyer” mənasını verən mxedari (gürc. მხედარი) sözündən əmələ gəlmiş mxeduri sözü “süvari” və ya “hərbi” mənalarını ifadə edir.[53]

Digər iki gürcü yazısı kimi Mxedruli yazısı da tamamilə unikameraldır. Mxedruli yazısı ilk dəfə X əsrdə meydana çıxmışdır. Bu yazının ən qədim nümunəsi Ateni Sioni kilsəsinən aşkarlanmış 982-ci ilə aid kitabədir. İkinci ən qədim Mxedruli yazı nümunəsi Kral IV Baqratın XI əsrə aid nizamnaməsidir. Gürcüstan krallığında Mxedruli yazısı əsasən nizamnamələr, tarixi sənədlər, əlyazmalar və kitabələrin yazılması üçün istifadə olunurdu.[54] Mxedruli yalnız qeyri-dini yazılar üçün istifadə olunduğundan xalqın, zadəganların dünyəvi yazısı hesab olunurdu.[55][56]

XIX əsrdə Xutsuri (Nusxuri və Asomtavruli) yazısının istifadəsi ilə Mxedruli hər iki yazı üzərində üstünlük əldə edir. O dövrdən sonra, Gürcü kilsəsi xaricində Mxedruli universal yazı sisteminə çevrilmişdir.[57]

Mxedruli hərfləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

X-XI əsr Mxedruli hərfləri Nusxuri hərflərinin dairəvi künclərlə yazılması əsasında formalaşdırılmışdır. Nusxuri hərfləri kimi Mxedruli hərfləri də dörd xəttli sistemlə yazılır. Lakin, Mxedruli hərfləri daha dairəvi və müstəqil yazılma xüsusiyyətinə malikdir. Bu iki qədim yazı forması olan Asomtavruli və Nusxurinin sərt yazı çərçivələrini pozmuşdur. Mxedruli hərfləri bitişik yazılır və daha azad görünüşə malikdirlər.[58]


Kral IV Baqratın arxivindən tapılmış mxedruli yazısının ən qədim nüsxələrindən birinin nümunəsi, XI əsr.

"Krallar: kralı: Qurgen : mənim : ulu babam : Baqrat Kuropalat"
Kraliça Böyük Tamaranın mxedruli yazılı sikkəsi, 1187.

Müasir gürcü əlifbası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir gürcü əlifbası 33 hərfdən ibarətdir:


ani

bani

gani

doni

eni

vini

zeni

tani

ini

k'ani

lasi

mani

nari

oni

p'ari

zhani

rae

sani

t'ari

uni

pari

kani

ghani

q'ari

shini

chini

tsani

dzili

ts'ili

ch'ari

khani

jani

hae

Gürcü əlifbasından çıxarılmış hərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1879-cu ildə əsası şahzadə İlya Çavçavadze tərəfindən qoyulmuş “Gürcülər arasında savadlığın yayılması cəmiyyəti” lazımsız olması səbəbi ilə Gürcü əlifbasından beş hərfi ixtisar etmişdir[59]:


he

hie

vie

qari

hoe
  • (he), bəzən “ei[60] və ya "e-merve" ("səkkizinci e"),[61] adlandırılır, ქრისტჱ ~ ქრისტეჲ krist'ey – Məsih sözündə olduğu kimi ეჲ ey ekvivalentidir.
  • (hie), bəzən iota da adlandırılır,[61] appeared instead of ი (ini) sait səslərdən sonra ი (ini) kimi tələffüz olunur. ქრისტჱ ~ ქრისტეჲ krist'ey Məsih hazırda ქრისტეი krist'ei kimi yazılır.
  • (vie)[61] ვი vi kimi tələffüz olunurdu və სხჳსი > სხვისი skhvisi - şəklində əvəzlənmişdir.
  • (qari, hari)[61] ხ (khani) ჴლმწიფე > ხელმწიფე - müstəqil şəklində əvəzlənmişdir.
  • (hoe)[61] hoi! kimi tələffüz olunan nida kimi istifadə edilmişdir və hazırda ჰოი kimi tələffüz olunur.

ჵ (hoe) istisna olmaqla digər dörd hərf hələ də Svan əlifbasında istifadə olunur; ჲ (hie) isə y-səsi /j/ üçün Meqrel və Laz əlifbalarında istifadə olunur. Digər hərflər də bir müddət AbxazOsetin əlifbalarında istifadə olunmuşdur.

Digər əlifbalardan əlavə edilmiş hərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mxedruli gürcü dilindən başqa dillərə də uyğunlaşdırılmışdır. Bu dillərdən bəziləri gürcü dili üçün köhnəlmiş olsa da, başqa dillərdə saxlanmışdır, həmçinin əlifbaya bəzi hərflər də artırılmışdır:


fi

shva

elifi

turned gani

aini
  • (fi "phi") hərfi Laz əlifbasında , həmçinin əvvəllər Osetin və Abxaz əlifbalarında istifadə olunmuşdur.[4] Bu hərf yunan əlifbasının Φ (phi) hərfi əsasında yaradılmışdır.
  • (shva "schwa") hərfi həm də ynadlandırılır, bu hərf hazırda Svan və Meqrel əlifbalarında istifadə olunur, əvvəllər Osetin və Abxaz əlifbalarında da istifadə olunmuşdur.[4]
  • (elifi "alif") hərfi Svan və Meqrel əlifbalarında qlottal dayanma üçün istifadə olunur.[4] Bu hərf ყ (q'ari) hərfinin tərsinə çevrilməsi ilə yaradılmışdır. .
  • (çevirilmiş gani) hərfi Nax-Dağıstan dillərində yevangelik ədəbiyyatda [ɢ] üçün istifadə olunur.[4]
  • (aini) hərfi Bats dilində [ʕ] üçün istifadə olunmuşdur.[4] Bu hərf ərəb əlifbasının (‘ain) hərfi əsasında yaradılmışdır.

Mxedruli əlyazısı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə hər bir Mxedruli hərflərinin yazılma tərzi və xəttlərin istiqaməti göstərilir:[62][63][64]

, (zeni, oni, khani) adətən sonda kiçik çıxıntı olmadan yazılır, lakin, (jani) əlyazısında adətən vertikal xəttlərdən istifadə olunur, bəzən daha hündür başlıq və ya xaç formalı başlıqla yazılır, lakin, əgər xaç başlıqla yazılırsa nəşr zamanı başlığı daha qısa yazılır.

  • Yalnız dörd hərf x-hündürlüyə malikdir: ა, თ, ი, ო.
  • On üç hərf, Azərbaycan əlifbasının b və ya d hərfləri kimi yuxarı çıxıntıya malikdir: ბ, ზ, მ, ნ, პ, რ, ს, შ, ჩ, ძ, წ, ხ, ჰ.
  • On üç hərf isə Azərbaycan əlifbasının p və ya q hərfləri kimi aşağı çıxıntıya malikdir: გ, დ, ე, ვ, კ, ლ, ჟ, ტ, უ, ფ, ღ, ყ, ც.
  • Üç hərfin qədim ingilis əlifbasındakı þ hərfi kimi həm aşağı, həm də yuxarı çıxıntıya malikdir: ქ, ჭ, ჯ. წ hərfi isə əsasən nəşrdə, bəzən isə əlyazısında həm aşağı, həm də yuxarı çıxıntıya malikdir.

Variantları[redaktə | mənbəni redaktə et]

რ və ლ hərflərinin Rustaveli prospektinin küçə adı lövhəsində stilistik variantları, Rustaveli adında უსთავეის və ɦუსთავეϱის formasında.

Əksər hərflərin individual və stilistik variasiyaları mövcuddur. Məsələn, (zeni) hərfinin yuxarı dairəsi və (rae) hərfinin yuxarı çıxıntısı müxtəlif tərəflərə istiqamətlənə bilər. Digər ümumi variantlar belədir:

(gani) hərfi (vini) kimi qapalı aşağı hissə ilə yazıla bilir.

(doni) hərfi əksərən yuxarıda sadə çıxıntı ilə yazılır.

, (k'ani, tsani, dzili) hərfləri adətən sərt vertikal xəttlərlə yazılır, məsələn, (tsani) hərfi bu cür yazıldıqda sağ tərəfdə çökəkliyi olan U hərfini xatırladır.

(lasi) hərfi əksərən şəklində tək tağ ilə yazılır. Hər üç tağ yazıldıqda isə onlar eyni ölçüdə olmurlar.

Nadir hallarda (oni) hərfi düz bucaqlı şəklində yazılır.

(rae) hərfi əksər hallarda latın əlihbasının h hərfi kimi bir tağla formasında yazılır.

(t'ari) hərfi nəşr versiyasından fərqli olaraq yuxarıda bir dairə ilə və ya yuxarısından vertikal xətt çıxan O kimi yazılır. Həmçinin həmin xətt saat istiqamətində bir qədər sağa da əyilmiş ola bilər.

(ts'ili) hərfi adətən yuxarısında dairəvi aşıram ilə yazılır.

(ch'ari) hərfi adətən yuxarıda qarmaq hissə olmadan və düz vertical xəttlə yazılır.

(he) hərfi ს və ჰ hərfləri kimi yuxarı döngüsü olmadan da yazıla bilir.

Bənzər hərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi hərflər oxşar olduqlarına görə ilk baxışdan xüsusilə əlyazısında qarışdırıla bilər.

  • (vini) və (k'ani) hərfləri yalnız yuxarıdan tağın ölüçüsünə görə fərqlənirlər.
  • (vini) və (gani) hərfləri birincinin aşağı hissəsinin qapalı yazılması zamanı oxşar olurlar. Eyni xüsusiyyət (uni) və (shini) hərflərinə də aiddir. (sani) və (khani) hərfləri kimi əlyazısında hərflərin yuxarı hissəsi də oxşar olur.
  • (k'ani) və (p'ari) hərfləri hərflərinin əlyazısında x-hündürlükdən yuxarı və ya aşağıda yazılmasının fərqi yoxdu.
  • (dzili) hərfi adətən vertical başlıqla yazılır.

Bağlayıcıları, qısaltmalar və kalliqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Asomtavruli gürcü yazıları arasında ən çox stilləşdirilmiş olanıdır və buna görə də, əlyazısı zamanı hərfləri istənilən şəkildə bağlamaq mümkündür.[65]


Kral I Vaxtanqın Asomtavruli inisialında გ (g) və ნ (n) liqaturaları.

Asomtavruli hərfi და (da) "və" liqaturası.

Nusxuri də Asomtavruli kimi əsasən çox stilləşdirilmiş formada istifadə edilir. Yazıçılar asan şəkildə bağlayıcılar və nomina sacra kimi qısaltmalar formalaşdırmış, həmçinin “karaqma” adlandırılan və titlo simvollarını xatırladan diakritik simvollar yaratmışlar. XI əsrdən sonra velen kimi yazı materialı az tapıldığı üçün, qənaət məqsədi ilə əlyazmalar və aqioqrafik ədəbiyyatda qısaltmalardan çox geniş istifadə edilirdi.[66]


რომელი (romeli) "hansı" sözünün Nusxuri abbreviaturası

იესუ ქრისტე (iesu kriste) "İsa Məsih" sözünün Nusxuri abbreviaturası

Mürəkkəb yazı sistemində adheziyaya ehtiyac olduğu üçün, XI-XVII əsrlərdə Mxedruli yazısında da diqraflardan istifadə olunmuşdur.[67]


და (da) "və" mxedruli liqaturası

Şahzadə Qarsevan Çavçavadze və Kral II Arçilin Mxedruli əlyazısı.

Şriftlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcü yazılarının bir şrifti olsa da, yazı proqramı avtomatik (süni)[68] olaraq italik və ya qalın yazı formasına da keçə bilir. Latın hərflərinin qalın və ya italik yazıldığı fəsil və ya bölmə başlıqları üçün ənənəvi olaraq, Asomtavruli tətbiq edilir.

Durğu işarələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Asotavruli və Nusxuri yazılarında fikirləri, ifadələri və cümlələriayrıan söz ayırıcıları kimi müxtəlif nöqtə kombinasiyalarından istifadə olunmuşdur. V-X əsrlərin monumental kitabələri və əlyazmalarında bu −, = və =− şəklində yazılır. X əsrdə mətn arası fasilələri göstərmək üçün Kiçik Yefrem tərəfindən bir (·), iki (:), üç (჻) və altı (჻჻) nöqtədən istifadə olunmuçdur. Bir nöqtə “qısa fasilə”ni ifadə edir (adətən sözlər arası qısa fasilə), iki nöqtə “xüsusi sözlər”i ayırır və nəzərə çatdırır, üç nöqtə xüsusi ismlər arasında “böyük fasilə”ni ifadə edir (aşağıda III Aleksandrın adında və ya yuxarıda Matfeyin İncilinin adında istifadə edildiyi kimi), altı nöqtə isə cümlənin başa çatmasını bildirir. XI əsrdən etibarən apostrofu xatırladan işarələrin istifadəsinə başlanmışdır. Apostrof sorğu sözlərini bildirmək üçün, punkt işarələri isə sorğu cümlələrinin sonunda tətbiq edilirdi. XII əsrdən etibarən bu işarələr yarımkolonlarla (yunan sual işarəsi) əvəzlənmişdir. XVIII əsrdə Gürcüstan patriarxı I Anton punkt işarəsi, tək və qoşa nöqtə ilə tam, yarımçıq və birmiş cümlələri bildirmək üçün yazı sistemini yeniləmişdir.[69] Lakin, müasir gürcü yazılarında, əsasən Latın əlifbasında istifadə olunan beynəlxalq durğu işarələrindən istifadə olunur.[70]

Kral II Aleksandrın
ჴლმწიფე ჻ ალექსანდრე
"Hökmdar Aleksandr"
ayırıcılı imzası

Hərflər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcü hərfi ვ Vikipediya loqosunda.
Gürcüstanın kurort şəhəri Batuminin panoramasında Əlifba qülləsinin görünüşü.

Aşağıdakı cədvəldə paralel sütunlarda hər üç gürcü yazısının hərfləri, həmçinin gürcü dili üçün könəlmiş olan (mavi fonda), lakin digər dillərdə işlədilən hərflər (yaşıl fonda) və ya digər dillərdəki səsləri əlavə etmək üçün istifadə olunan hərflər (çəhrayı fonda) göstərilir. Transliterasiya üçün Gürcüstan dövlətinin istifadə etdiyi sistemdən, Laz əlifbası üçün isə Türkiyədə istifadə olunan Latın qrafikalı Laz əlifbasından istifadə olunub. Cədvəldə həm də hərflərin ənənəvi rəqəm dəyərləri verilib.[71]

Hərflər Unicode
(mxedruli)
Ad IPA Transkripsiyası Rəqəm
dəyəri
asomtavruli nusxuri mxedruli Milli ISO 9984 BGN Laz
U+10D0 ani ɑ, Svan /a, æ/ A a A a A a A a 1
U+10D1 bani b B b B b B b B b 2
U+10D2 gani ɡ G g G g G g G g 3
U+10D3 doni d D d D d D d D d 4
U+10D4 eni ɛ E e E e E e E e 5
U+10D5 vini v V v V v V v V v 6
U+10D6 zeni z Z z Z z Z z Z z 7
U+10F1 he Error using {{IPA symbol}}: "eɪ" not found in list, Svan /eː/ Ē ē Ey ey 8
U+10D7 tani t⁽ʰ⁾ T t T' t' T' t' T t 9
U+10D8 ini i I i I i I i I i 10
U+10D9 k'ani K' k' K k K k Ǩ ǩ 20
U+10DA lasi l L l L l L l L l 30
U+10DB mani m M m M m M m M m 40
U+10DC nari n N n N n N n N n 50
U+10F2 hie /je/, Mingrelian, Laz, & Svan j Y y J j Y y 60
U+10DD oni ɔ, Svan /ɔ, œ/ O o O o O o O o 70
U+10DE p'ari P' p' P p P p Ṗ ṗ 80
U+10DF zhani ʒ Zh zh Ž ž Zh zh J j 90
U+10E0 rae r R r R r R r R r 100
U+10E1 sani s S s S s S s S s 200
U+10E2 t'ari T' t' T t T t Ť ť 300
U+10F3 vie /uɪ/, Svan w W w 400[72]
U+10E3 uni u, Svan /u, y/ U u U u U u U u 400[72]
U+10F7 yn, schva Mingrelian & Svan ə
U+10E4 pari p⁽ʰ⁾ P p P' p' P' p' P p 500
U+10E5 kani k⁽ʰ⁾ K k K' k' K' k' K k 600
U+10E6 ghani ɣ Gh gh Ḡ ḡ Gh gh Ğ ğ 700
U+10E7 q'ari Q' q' Q q Q q Q q 800
U+10F8 elif Mingrelian & Svan ʔ
U+10E8 shini ʃ Sh sh Š š Sh sh Ş ş 900
U+10E9 chini tʃ⁽ʰ⁾ Ch ch Č' č' Ch' ch' Ç ç 1000
U+10EA tsani ts⁽ʰ⁾ Ts ts C' c' Ts' ts' Ts ts 2000
U+10EB dzili dz Dz dz J j Dz dz Ž ž 3000
U+10EC ts'ili tsʼ Ts' ts' C c Ts ts Ts’ ts’ 4000
U+10ED ch'ari tʃʼ Ch' ch' Č č Ch ch Ç̌ ç̌ 5000
U+10EE khani x Kh kh X x Kh kh X x 6000
U+10F4 qari, hari q⁽ʰ⁾, Svan /q⁽ʰ⁾/ H̠ ẖ q' 7000
U+10EF jani J j J̌ ǰ J j C c 8000
U+10F0 hae h H h H h H h H h 9000
U+10F5 hoe Ō ō 10000
U+10F6 fi Laz f F f F f

Qeyri-kartvel dillərində istifadəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cənubi Osetiyada 1940-cı ildə nəşr edilmiş folklor kitabında Mxedruli yazısı ilə Osetin dilində yazılmış mətn. Mətndə gürcü yazılarından olmayan ჶ f və ჷ ə hərfləri də görünür.
  • Osetin dili üçün gürcü yazıları 1940-cı illərdən istifadə edilməkdədir.[73]
  • Abxaz dili üçün gürcü yazıları 1940-cı illərdən istifadə edilməkdədir.[74]
  • İnquş dili üçün gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunsa da, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.[75]
  • Çeçen dili üçün də gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunmuş, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.[76]
  • Avar dili üçün də gürcü yazıları çox qədim dövrlərdən istifadə olunmuş, XVII əsrdə ərəb əlifbası ilə əvəzlənmiş, müasir dövrdə isə kirill əlifbasının tətbiqinə başlanmışdır.[77][78]
  • Türktatar dilləri üçün gürcü yazılarının istifadəsi geniş yayılmamışdır. Bu yazıların türk dili üçün tətbiqinə əsasən XVIII əsrə aid Türk İncilləri, lüğətlər, ədəbi və tibbi kitablarda rast gəlinir.[79]
  • Fars dili üçün gürcü yazılarının tətbiqinin ən yaxşı nümunəsi Tibilisidəki Milli Əlyazmalar Mərkəzində saxlanan Ərəb İncilinin fars dilinə tərcüməsi hesab olunur.
  • Rus dili üçün gürcü yazılarının tətbiqinə nümunə olaraq Milli Əlyazmalar Mərkəzində saxlanan və XVIII-XIX əsrlərə aid edilən bir neçə qısa şeri göstərmək olar.
  • Digər Nax-Dağıstan dilləri üçün gürcü yazıları XVIII əsrdən gürcü missionaerlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq tətbiq edilməyə başlanmışdır.[80]

Üzərində avar dilində Asomtavruli hərfləri ilə yazılar olan qədim avar xaçları.

Texnologiyada[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcü hərfi (ghani) tez-tez sevgi və ya ürək simvolu kimi istifadə olunur.

Unicode[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk gürcü yazısı Unicode Standard-a 1991-ci ilin oktyabrında əlavə edilmiş və 1.0 versiyası çıxarılmışdır. Gürcü Unicode blokunun yaradılmasında Kartvel dilləri üzrə tətqiqatlar aparan linqvist Yost Gippert və “Macintosh” üçün Gürcü Unicode –u yaratmış amerikan-irland linqvisti və şrift-kodlaşdırıcısı Maykl Everson mühüm rol oynamışlar.[81] Anton Dumbadze və İrakli Qaribaşvilinin (Gürcüstanın baş naziri ilə qarışdırılmamalı) də bu sahədə fəaliyyəti olmuşdur.[82]

Bloklar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcü əlifbası üçün Unicode bloku belədir: U+10A0–U+10FF. Mxedruli (measir gürcü yazısı) U+10D0–U+10FF, Asomtavruli U+10A0–U+10CF arasında yerləşir. Gürcü əlavələri üçün Unicode bloku U+2D00–U+2D2F kimidir və bu Nusxuri yazısını kodlaşdırır.[4]

Gürcü yazıları
Rəsmi Unicode Konsorsiumu sıra cədvəli (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+10Ax
U+10Bx
U+10Cx
U+10Dx
U+10Ex
U+10Fx
Qeydlər
1.Unicode 7.0 versiyası etibarilə
2.Boz ərazilər hərf aid edilməmiş yerlərdir.
Əlavə Gürcü bloku
Rəsmi Unicode Konsorsiumu sıra cədvəli (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+2D0x
U+2D1x
U+2D2x
Qeydlər
1.Unicode 7.0 versiyası etibarilə
2.Boz ərazilər hərf aid edilməmiş yerlərdir.

Klaviatura düzülüşü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə klaviatura və mexaniki yazı maşınları üçün standart hərf düzülüşü verilmişdir.

 
 1
!
 2
?
 3
 4
§
 5
%
 6
:
 7
.
 8
;
 9
,
 0
/
 -
_
 +
=
 
 Backspace
 Tab key )
(
 Caps lock Enter key 
 Shift key
 ↑
 Shift key
 ↑
 Control key Win key  Alt key Space bar  AltGr key Win key Menu key  Control key  
 

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Asomtavruli qalereyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nusxuri qalereyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mxedruli qalereyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Hələ də ən qədim yazı nümunələrinin aşkarlanması davam edir. Dəqiq tariz bilinmir.
  2. Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge University Press, 1987. S. 305. ISBN 978-0-521-42443-1
  3. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: КубаМисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 126.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Unicode Standard, V. 6.3. U10A0, p. 3
  5. Machavariani, p. 329
  6. Standard Languages and Multilingualism in European History, Matthias Hüning, Ulrike Vogl, Olivier Moliner, John Benjamins Publishing, 2012, p.299
  7. ქართული ანბანის სამი სახეობის ცოცხალ კულტურას არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი მიენიჭა Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine Government of Georgia
  8. B. G. Hewitt. Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing. 1995. səh. 4. ISBN 978-90-272-3802-3. 7 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 may 2015.
  9. Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. səh. 230. ISBN 9781438119137. 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-18. Archaeological work in the last decade has confirmed that a Georgian alphabet did exist very early in Georgia's history, with the first examples being dated from the fifth century C.E.
  10. Hewitt, p. 4
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Seibt, Werner. "The Creation of the Caucasian Alphabets as Phenomenon of Cultural History". 2015-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-18.
  12. Stephen H. Rapp. Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts. Peeters Publishers, 2003. ISBN 90-429-1318-5. p. 19.
  13. "Koryun's Life of Mashtots". 2011-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-18.
  14. 14,0 14,1 Donald Rayfield The Literature of Georgia: A History (Caucasus World). RoutledgeCurzon. ISBN 0-7007-1163-5. P. 19. "The Georgian alphabet seems unlikely to have a pre-Christian origin, for the major archaeological monument of the 1st century 4IX the bilingual Armazi gravestone commemorating Serafua, daughter of the Georgian viceroy of Mtskheta, is inscribed in Greek and Aramaic only. It has been believed, and not only in Armenia, that all the Caucasian alphabets — Armenian, Georgian and Caucaso-Albanian — were invented in the 4th century by the Armenian scholar Mesrop Mashtots.<...> The Georgian chronicles The Life of Kartli - assert that a Georgian script was invented two centuries before Christ, an assertion unsupported by archaeology. There is a possibility that the Georgians, like many minor nations of the area, wrote in a foreign language — Persian, Aramaic, or Greek — and translated back as they read."
  15. Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5. P. 289. James R. Russell. Alphabets. "Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model."
  16. Georgian: ივ. ჯავახიშვილი, ქართული პალეოგრაფია, გვ. 205-208, 240-245
  17. Robert W. Thomson. Rewriting Caucasian history: the medieval Armenian adaptation of the Georgian Chronicles : the original Georgian texts and the Armenian adaptation. Clarendon Press, Oxford. səh. xxii-xxiii. ISBN 0198263732.
  18. Stephen H. Rapp. Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts. Peeters Publishers, 2003. ISBN 90-429-1318-5. P. 450. "There is also the claim advanced by Koriwn in his saintly biography of Mashtoc' (Mesrop) that the Georgian script had been invented at the direction of Mashtoc'. Yet it is within the realm of possibility that this tradition, repeated by many later Armenian historians, may not have been part of the original fifth-century text at all but added after 607. Significantly, all of the extant MSS containing The Life of Mashtoc* were copied centuries after the split. Consequently, scribal manipulation reflecting post-schism (especially anti-Georgian) attitudes potentially contaminates all MSS copied after that time. It is therefore conceivable, though not yet proven, that valuable information about Georgia transmitted by pre-schism Armenian texts was excised by later, post-schism individuals."
  19. 19,0 19,1 Stephen H. Rapp Jr. Georgian Christianity // Ken Parry (redaktor ). The Blackwell Companion to Eastern Christianity. John Wiley & Sons. 2010. səh. 139. ISBN 978-1-4443-3361-9. 26 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 September 2013.
  20. Greppin, John A.C. Arxivləşdirilib 2010-07-03 at the Wayback Machine: Some comments on the origin of the Georgian alphabet. — Bazmavep 139, 1981, 449-456
  21. 21,0 21,1 Nino Kemertelidze. The Origin of Kartuli (Georgian) Writing (Alphabet) // David Cram, Andrew R. Linn, Elke Nowak (redaktor ). History of Linguistics 1996: Volume 1: Traditions in Linguistics Worldwide. John Benjamins Publishing Company. 1999. 228–. ISBN 978-90-272-8382-5. 26 July 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2013.
  22. Mzekala Shanidze. Greek influence in Georgian linguistics // Sylvain Auroux; və b. (redaktorlar ). History of the Language Sciences / Geschichte der Sprachwissenschaften / Histoire des sciences du langage. 1. Teilband. Walter de Gruyter. 2000. 444–. ISBN 978-3-11-019400-5. 20 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 may 2015. (#explicit_et_al)
  23. Harald Haarmann. Ethnic Conflict and standardisation in the Caucasus // Matthias Hüning, Ulrike Vogl, Olivier Moliner (redaktor ). Standard Languages and Multilingualism in European History. John Benjamins Publishing. 2012. səh. 299. ISBN 978-90-272-0055-6. 7 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 may 2015.
  24. Peter T. Daniels, The World's Writing Systems, p. 367
  25. Machavariani, p. 177
  26. ქსე, ტ. 7, თბ., 1984, გვ. 651-652
  27. შანიძე ა., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, გვ. 454-455, თბ., 1977 წელი
  28. კ. დანელია, ზ. სარჯველაძე, ქართული პალეოგრაფია, თბილისი, 1997, გვ. 218-219
  29. ე. მაჭავარიანი, მწიგნობრობაჲ ქართული, თბილისი, 1989
  30. პ. ინგოროყვა, „შოთა რუსთაველი“, „მნათობი“, 1966, № 3, გვ. 116
  31. Machavariani, pp. 121-122
  32. რ. პატარიძე, ქართული ასომთავრული, თბილისი, 1980, გვ. 151, 260-261
  33. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 185-187
  34. ე. მაჭავარიანი, ქართული ანბანი, თბილისი, 1977, გვ. 5-6
  35. ელენე მაჭავარიანი, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 403-404
  36. ვ. სილოგავა, ენციკლოპედია „ქართული ენა“, თბილისი, 2008, გვ. 269-271
  37. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 124-126
  38. Machavariani, p. 120
  39. Machavariani, p. 129
  40. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, თბილისი, 1949, 127-128
  41. Mchedlidze, p. 105
  42. 42,0 42,1 კ. დანელია, ზ. სარჯველაძე, ქართული პალეოგრაფია, თბილისი, 1997, გვ. 219
  43. B. George Hewitt, 1995, Georgian: A Structural Reference Grammar, p. 4
  44. გ. აბრამიშვილი, ატენის სიონის უცნობი წარწერები, "მაცნე" (ისტ. და არქეოლოგ. სერია), 1976, №2, გვ. 170
  45. კ. დანელია, ზ. სარჯველაძე, ქართული პალეოგრაფია, თბილისი, 1997, გვ. 218
  46. ე. მაჭავარიანი, ქართული ანბანი, თბილისი, 1977
  47. Mchedlidze, p. 107
  48. About Georgian calligraphy Arxivləşdirilib 2012-05-14 at the Wayback Machine Lasha Kintsurashvili
  49. Gillam, Richard Unicode Demystified: A Practical Programmer's Guide to the Encoding Standard p.252
  50. Julie D. Allen Unicode standard, version 5.0 p.249
  51. ილია მეორე ერს ქართული ენის დაცვისკენ კიდევ ერთხელ მოუწოდებს Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine საქინფორმ.გე
  52. Writing Systems of the World, Akira Nakanishi, p. 22
  53. Georgica: A Journal of Georgian and Caucasian Studies, Issues 4-5, William Edward David Allen, A. Gugushvili, S. Austin and Sons, Limited, 1937, p. 324
  54. ატენის სიონის უცნობი წარწერები, აბრამიშვილი, გვ. 170-171
  55. The Languages of the World, Kenneth Katzner, p. 118
  56. Chambers's encyclopaedia: a dictionary of universal knowledge, Volume 5, Chambers, David Patrick, William Geddie, W. & R. Chambers, Limited, 1901, page 165
  57. T. Putkaradze, History of Georgian language, Development of the Georgian writing system, paragraph II, 2.1.5. 2006
  58. მაჭავარიანი, თბილისი, 1977
  59. The World's Writing Systems, Peter T. Daniels, The Georgian Alphabet, p. 367
  60. Akaki Shanidze, The Basics of the Georgian language grammar, Tbilisi, 1973/1980, p. 18
  61. 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 Otar Jishkariani, Praise of the Alphabet, 1986, Tbilisi, p. 1
  62. Aronson, pp. 21-25
  63. Stefano Paolini, Nikoloz Cholokashvili, Dittionario giorgiano e italiano, Palazzo di Propaganda Fide, Rome, 1629
  64. Mchedlidze, p. 110
  65. Ingorokva, Pavle ქართული დამწერლობის ძეგლები ანტიკური ხანისა (The monuments of ancient Georgian script) Arxivləşdirilib 2012-03-09 at the Wayback Machine
  66. Shanidze, Akaki, ქართული ენა (gürcü dili), Tbilisi, 2003, ISBN 1-4020-1440-6
  67. შანიძე, 2003
  68. "Fake vs True Italics". 2022-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-18.
  69. Gürcüstan Sovet Ensiklopediyası, V. 8, p. 231, Tbilisi, 1984
  70. Unicode Demystified: A Practical Programmer's Guide to the Encoding Standard, Richard Gillam, p. 252
  71. Aronson (1990), pp. 30–31.
  72. 72,0 72,1 ჳ and უ have the same numeric value (400)
  73. The Politics of Ethnic Separatism in Russia and Georgia, Julie A. George, p. 104
  74. The Abkhazians: A Handbook, George Hewitt, p. 171
  75. Язык, история и культура вайнахов, И. Ю Алироев p.85, Чех-Инг. изд.-полигр. об-ние "Книга", 1990
  76. Чеченский язык, И. Ю. Алироев, p.24, Академия, 1999
  77. Грузинско-дагестанские языковые контакты, Маджид Шарипович Халилов p.29, Наука, 2004
  78. История аварцев, М. Г Магомедов p.150, Дагестанский гос. университет, 2005
  79. Enwall, Joakim (2010), "Turkish texts in Georgian script: Sociolinguistic and ethno-linguistic aspects", in Boeschoten, Hendrik; Rentzsch, Julian (eds.), Turcology in Mainz, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 3-447-06113-8, pp. 144–145
  80. Enwall, Joakim (2010), "Turkish texts in Georgian script: Sociolinguistic and ethno-linguistic aspects", in Boeschoten, Hendrik; Rentzsch, Julian (eds.), Turcology in Mainz, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 3-447-06113-8, pp. 137–138
  81. უნიკოდში ქართულის ასახვის ისტორია (History of the Georgian Unicode) Arxivləşdirilib 2014-03-09 at the Wayback Machine Georgian Unicode fonts by BPG-InfoTech
  82. Font Contributors Acknowledgements Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine Unicode

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Aronson, Howard I., Georgian: a reading grammar (second), Columbus, OH: Slavica, 1990
  • Shosted, Ryan K.; Chikovani, Vakhtang, "Standard Georgian", Journal of the International Phonetic Association, 36 (2), 2006: 255–264, doi:10.1017/S0025100306002659
  • Javakhishvili, I. Georgian palaeography Tbilisi, 1949
  • Barnaveli, T. Inscriptions of Ateni Sioni Tbilisi, 1977
  • Pataridze, R. Georgian Asomtavruli Tbilisi, 1980
  • Machavariani, E. Georgian manuscripts Tbilisi, 2011
  • Gamkrelidze, T. Writing system and the old Georgian script Tbilisi, 1989
  • Kilanawa, B. Georgian script in the writing systems Tbilisi, 1990
  • Hewitt, B.G. (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-3802-3.
  • Mchedlidze, T. The restored Georgian alphabet, Fulda, Germany, 2013

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]