I Murad

Sultan Murad Xudavəndigar Sultan Murat Hudavendigar Han
Osmanlı İmperiyasının 3-cü Sultanı
1360 — 1389
(ləqəbi Xudavəndigar)
Sələfi:	I Orxan
Xələfi:	I Bəyazid
Varisi:	I Bəyazid
Dini:	Sünni, İslam
Doğum tarixi:	1326(1326-Şablondakı doğum və ya ölüm tarixində texniki yanlışlıq var!-00) Söğüt,  Osmanlı İmperiyası
Vəfat tarixi:	1389(1389-Şablondakı doğum və ya ölüm tarixində texniki yanlışlıq var!-00) Kosova,  Osmanlı İmperiyası
Atası:	I Orxan
Anası:	Nilufər Xatun
Həyat yoldaşı:	Gülçiçək Xatun Mariya Tamara Xatun Paşa Mələk Xatun Fül-Danə Xatun Fül-Danə Xatun
Uşaqları:	I Bəyazid( 1360 – 1403 ) Yaxşı bəy (1326-1389) Şahzadə Yaqub Şahzadə Savcı Şahzadə İbrahim Nəfisə Xatun Sultan Xatun Sultan I Murad — Osmanlı dövlətinin 3-cü sultanı. Sultan I Orxanın oğlu.
İmzası:

I. Murad, Murad Xudavəndigar və ya Qazi Hökmdar (d. 29 iyun 1326, Bursa – ö. 28 iyun 1389, Kosova) (Osmanlı Türkcəsi: اول مراد, Murat Bəy) Osmanlı Dövləti’nin üçüncü padşahı. Atası I Orxan, anası Nilüfər Xatun'dur. Atası I Orxan'dan 95.000 km² olaraq aldığı dövlət torpağlarını təxminən 500.000 km² olaraq buraxmışdır.

"Hökmdar", "bəy" anlamına gələn xüdavəndigar (Osmanlı Türkcəsi: خداوندگار) ünvanı verilmişdir. İmzası Sultan Murad bin Orhan olaraq istiflənmişdir. Bəzi kitabədən Melikû'l-Adil Vilayət Qazi əs-Sultan Giyâsû'd-Dünya ve'd-Din sanı ilə anılmışdır. Adına kəsilmiş olan gümüş və mis sikkelerde və bəzi digər kitabədən Murad min Orxan əl-Məlik, əl-Adil , es Sultanü'l Gaalib ad və ünvanları istifadə edilmişdir. Bəzi mənbələrə görə, bu Osmanlıların İlhanlılara olan asılılığının sona çatdığını göstərir. Beləcə Sultan ünvanı ilk dəfə I. Murad zamanında istifadə edilmişdir. Qərb mənbələrində Amourad I olaraq öyrənilir. Ədirnə 'yə alaraq Balkanlar 'a keçmişdir və Balkanlarda fəthlər etməyə başlayaraq Osmanlı dövlətinin sərhədlərini genişletmiştir. 40-dan çox döyüşü idarə etdiyi və heç yenilmediği müxtəlif qaynaqlarda deyilməkdədir. I. Kosovo müharibəsi 'ndan sonra döyüş sahəsini gəzərkən bir Serb hərbi olan Miloş Obilić tərəfindən hançerlenerek öldürülmüşdür.

Padşahlıq öncəsi

Şahzadə illəri haqqında əlimizdə heç məlumat yoxdur. Anası Rum əsilli Yarhisar tekfurunun qızı olduğu üçün, bundan nə qədər təsirləndiyi, məsələn Rumca bilib bilmədiyi, məchuldur. Uşaqlığı və gəncliyində İznik və Təqaüdə 'da mədrəsələr açıldığı bilinməklə birlikdə I. Muradın bu təşkilatlarda və ya bunlarda olan qiymətli müəllimlərdən İslami təhsil görüb görmədiyi; yahutta atası və babası kimi ənənəvi türkmən təhsili bilərmi gördüyü bilinmir. Atası Orxan Bəy Təqaüdəni aldığı zaman ( 1326 'da və ya bəzi mənbələrə görə 1324 'də), Aşıkpaşazade tarixinə görə bu şəhər "Bəy Bayrağı" olaraq təşkilatlanmış və Şahzadə Murad sancaq bəyi olaraq təyin edilmişdir. [3] Digər mənbələrə görə isə Bursa birbaşa dövlət mərkəzi edilmişdir. I. Murat'a Hüdavendigar ünvanı verildiyi bilindiyi; bu ünvanın daha çox Bursa Sancağı'nda istifadə edildiyi; sonradan II. Murat 'a da verildiyi nəzərə alsaq, Təqaüdə Sancak bəyi olaraq vəzifə etdiyi çox olasıdır. Ehtimalla Bursa Sancak bəyi ikən, böyük qardaşı Süleyman Paşa 'nın maiyetinde Rumeli fəthlərini qatılmışdır. Süleyman Paşanın Çorlu 'da bir ov sırasına 1359'da ölümündən sonra üç il qədər ( 1359 – 1362 ) Bəylərbəyi olaraq Rumeli fəthlərini davam etmişdir. Ancaq bəzi qaynaqlar oğlu Süleyman Paşanın gözlənilməz ölümünə çox kədərlənən və çox yaşlı olan Orxan Beyin son günlərini inzivaya çəkilib səssiz keçirdiyini, dövlət idarəçiliyini oğlu Murat bəyə buraxdığını yazıçılar. [4] Aşıkpaşazade isə Orxan Bəyin Süleyman Paşa ilə eyni ildə öldüyünü bildirir. [3]

Səltənəti

1362'də Orxan Bəy ölüncə, özü Rumelidə bir müharibə şəraitində ikən, Bursa ahilerinin qərarıyla, hökmdar elan edilmiş və Bursaya çağırılmışdır. Murad bəy taxtına keçdikdən dərhal sonra Aşıkpaşazade 'nin deyişiylə "öz vilayətindən və Karəsi -dən eyi leşker cəm edib "dərhal Rumeliyə dönmə hazırlığı etməyə başlamışdır. [3] Lakin qonşu dövlətlər və digər düşmənlər bu hökmdar dəyişikliyindən faydalanmaq üçün dərhal hərəkətə keçmişlərdir. bizanslılar Çorlu , Burgaz və Malkara 'yı geri götürmüşlər. Qısa bir zaman əvvəl Osmanlılara qatılmış olan Ankara 'nın Ahiler şəhərlərindən Osmanlı qala muhafızlarını kovmuşlar. Böyük şahzadə İbrahim ayaklanmıştır. Bizanslılar, ana tərəfindən VI. Yannis Kantakuzenos 'un nəvəsi olan və imperator V. Yannis Palaiologos 'un qızıyla nişanlı olan kiçik şahzadə Xəlilin kışkırtarak böyük qardaşının hökmdarlığını qəbul etməməsinə səbəb olmuşlar. Qaramanoğulları da Osmanlılara hücum üçün ordusunu hazırlamaktaydı. Murad bəy əvvəl təcrübəli komandirlər, üləma mənsubları və digər ə'yanlar ilə görüş etmiş və bu problemlərin hamısına o il çarə tapmışdır. Əvvəl Ankara 'ya hücum edib qalanı və şəhəri əlinə keçirmiş və fitnə-fəsad törədənləri əliminə etmişdir. Sonra Sultan Höyüğü (Eskişehir) almış və Bursaya dönüb bir az daha döyüş hazırlığı edib edə bilmədən Qaramanoğulları üzərinə yönəlmişdir. Tarixçi Şükrullah ın deyimiylə "Karaman bəyi də irəli gəlib iki ordu qarşılaşdılar ... Kargılar qırıldı, qılınclar çentik çentik, qalxanlar parça-parça oldu. İnsanlar payız yarpağı kimi töküldü ... Karamanlılar çerisinden Varsak, Tatar və türkmənlər saysız şəxslər torpağa düşdü ... Karaman bəyi avadanlığını, ağırlıqlarını buraxıb qaçdı. " [5] Bu sırada Eskişehir və Biləcik tərəflərində qiyam hazırlıqları içində olan qardaşları İbrahim və Xəlilin yakalattırdı və boğdurdu.

O zamana qədər dövlət göreneğine görə beylerbeylikleri və sancaq beylikleri hökmdarın qardaşlarına və ya oğullarına verilmekteydi. Lakin Murat bəy qardaşlarını boğdurduğu və uşaqları da çox kiçik yaşda olduğu üçün xanədan line atamalar etmək məcburiyyətində qaldı: Lala Şahin Paşa bəylərbəyi ünvanı ilə ordu komandiri; Bursa Kadısı Cendereli (Çandarlı) Quru Xəlil Hayreddin 'i də "qazı-əsgər" olaraq təyin etdi.

Sultan I. Murad miniatürü

Anadolu 'da vəziyyəti balanslı hala soktuktan sonra I. Murat Rumeli 'ye dərhal 1361 'də dönüb Bizanslıların təkrar əllərinə keçirdikləri Lüleburgaz və Çorlu 'yu yenidən əlinə keçirdi. I. Murat Lüleburgaz 'da bir döyüş məclisi yığdı və burada Ədirnə 'nin alınması qərarlaşdırıldı. Hacı İl-bəyi və Qazi Evrenos idarəsi altında axınçı qolları Malkara , Keşan , İpsala və Dimetoka doğrusu, on irəliləyib həm buraları ələ keçirib həm də Balkanlardan kömək gəlməsini qarşısını aldılar. Lala Şahin Paşa əmrində Osmanlı birlikləri bir kompleks Bizans – Bolqar ordusuna qarşı Sazlıdere müharibəsi 'nda qalibiyyət qazanıb; Ədirnənin fəthinə gətirib çıxardı. Beləcə I. Murat Bizansın Trakya 'dakı mərkəzi və imperatorluqdan üçüncü böyük şəhər olan Ədirnəni (Adrianople) 1362'de ələ keçirdi. [6] Balkanlarda genişləmə startejisi tətbiq etmək və bunun daha asan keçirilməsində təmin etmək üçün Ədirnəni dövlətin ikinci paytaxtı olaraq seçdi. Ədirnə, İstanbul ilə Dunay yalıları arasındakı yolda ən güclü kaleydi; Bizans paytaxtı və Balkan Dağlarından gedən yolun əhəmiyyətli mənzili olaraq bu yolu nəzarət etməkdə idi və Bizansın Balkanlarda ordu və inzibati mərkəzi idi. Ədirnə yeni qurulan Rumeli Beylerbeyliği 'nin də mərkəzi oldu. Bu strateji üstünlüyünü istifadə I. Murad 1363 'də Filibe (Philippolis / Plovdiv) 'i və Gümülcine 'ye də əlinə keçirib İstanbula həm çox əhəmiyyətli vergi gəliri, həm də hububat , düyü kimi yemək maddələri təmin edən əsas yolların keçdiyi Meriç çayı vadisini idarəsinə aldı. Bu eyni zamanda Bolqar çarı Con Aleksandr 'a Bizans əleyhinə Osmanlılara dəstək təmin etməsi üçün bir təzyiq yolu oldu. [7] Artıq hədəf Bizans deyil Balkanlar olmuşdu. Bu yeni strateji vəziyyət Bolqar, Bosniya , Serb , Macar və Əflak dövlətlərini təsir etdi və Papa V. Urbanus ın təşviqi yeni bir bağdaşıklık quruldu. Hiristiyan dövlətlərin birliklərindən ibarət olan və Macarıstan Kıralı I. Layos komandirliyində bir Xaçlı ordusu toplandı və 1364 -ci ilin yazında bu ordu Balkanlar üzərindən Meriç vadisinə enib Meriç çayı kənarından irəliləməyə başladı. Bu sırada I. Murad Anadoluda Bursa dövlət islahatları ilə məşğul olmaqdan idi. Lala Şahin Paşa Ədirnəni qorumaq niyyəti orada qalıb Hacı İl-bəyi əmrində bir süvari birliyini kəşfə göndərdi. Xaçlılar zəfərlərini əmin olub Meriç sahilində rahatlıq içində düşərgədə bulunmaktaydılar. 26 sentyabr 1364 'də Hacı İl-bəyin birliyi gün ağaranda birdən bir basqın hücumuna keçib bu Səlib qüvvəsini çaxnaşmaya qapdırdı və minlərlə Bolqar, Serb, Boşnak, macar və Eflaklı Səlib əsgər öldürülüb və ya Meriç'te boğuldu. Osmanlı tarixçiləri bu müdhiş basqını Serb Sındığı olaraq anmaktadırlar. [8] 1366 'da Savoy Qrafı olan Amedeus, yaxın qohumu olan Bizans imperatoru V. Yannis Palaiologos 'a dəstək təmin etmək üçün dənizdən kiçik bir Xaçlı səfərinə girişdi. Venesiya 'bədən 15 kadırga ilə ayrılıb Konstantinopolis 'e getməkdə ikən Çanaqqala boğazı ağzında olan və 12 il əvvəl Osmanlılar tərəfindən Trakyada ələ keçirilib yerleşke qurulan ilk şəhər olan Gelibolu 'ya hücum edib I. Murat qala garnizonuna vaxtında kömək sağlayamadığı üçün bu şəhəri əlinə keçirdi. Bu strateji qala beləcə 10 il Latın-Bizans idarəsində qalıb ancaq 1377 sonunda yenə Osmanlılar tərəfindən geri alındı. [9] I. Murat Bursa'dan Katalan pullu əsgərlər Birliyi qalıqları əlində olan Karabiga 'yı kuşatıp aldıqdan sonra Rumeliyə keçərək bir müddət Dimetoka və Ədirnədə oturdu və bu şəhərlərin abadlığı ilə məşğul olub buralarda bir saray və məscidi etdirdi. 1366 – 1368 'də Bolqarların əlində olan qızılağac , Yanbolu , qayğı , Samakov , Aydos və Süzebolu şəhərləri və Bizans idarəsində olan Hayrabolu , Pınarhisar , Viza və Kırklareli Osmanlılar əlinə keçdi. Bolqar Kıralı İvan Kök ölkəsinin əhəmiyyətli bir qismini itirmiş olurdu. 1368 'də bacısı Şahzadə Mara'yı I. Murat'la evləndirdi və Bolqarıstanın Osmanlıların yüksək suverenliyi altında olan bir vasal ölkə olma statusunu qəbul etdi. 1371 'də Sırpsındığı müharibəsi 'nın intiqamını almaq istəyən Serbləri Çirmen müharibəsi 'nda məğlub etdi. Eyni il İstanbulun yaxınında olan Çatalca ələ keçirildi. Osmanlı sərhədləri Serb Despotluğu 'na dayanmıştı. 1374 'də Serb despotu Lazar ilə edilən bir müqavilə ilə illik vergi vermək surətiylə Serbiya 'in Osmanlılar yüksək suverenliyi altında bir vasal ölkə olması qəbul edildi. Bu inkişaflar Bizansı da yaxından təsir etmişdi. Bizans imperatoru V. Yannis Palaiologos I. Murat ilə müzakirələrə girərək 1373 əvvəllərində bir razılaşma edib Bizans İmperiyasının illik vergi ödəyərək Osmanlılar yüksək suverenliyi altında bir vasal ölkə olmasını qəbul etdi. [9] Beləliklə Osmanlıların Rumeliyə keçib yerləşmələrinə 20 il sonra Balkanlarda olan üç dövlətdə (Bizans, Bolqarıstan və Serbiya) Osmanlıların yüksək suverenliyini qəbul etmiş olurdu. Bizanslılarla edilən razılığa görə Bizans imperatoru Osmanlı Sultanı istədiyi zaman imperatora yaxın bir komandir altında əsgər də gönderecekti. Beləcə May 1373 'də Bizans imperatoru Anadoluda I. Muradın Candaroğulları 'na qarşı açdığı bir döyüşə iştirak etmək məcburiyyətində qaldı. [9]

Savcı Bəy üsyanı

I. Murad bu səfərdə ikən "taxt vəkili" olan oğlu Prokuror bəy bir şahzadə qiyamı başlatdı. Gerçəkdə bu Osmanlı şahzadesinin qiyamı İstanbulda Bizans İmperiyası üçün imperator namizədlər arasındakı taxt uğrunda döyüşlər bir davamı idi. I. Murad 1373 yanına vasal hökmdar olan Bizans imperatoru V. Yannis Palaiologos ilə birlikdə bir Anadolu səfərinə çıxmışdı. Konstantinopolis'deki böyük oğlu Andronikos kiçik qardaşı Manuel ilə taxt üçün rəqabət halında idi. Atasının başkenten ayrılmasından istifadə edən Andronikos bir sui-qəsd edib imperatorluğunu elan etdi. Bu qiyam hərəkətinə hər nədənsə daha 14 yaşında olan Osmanlı şehzadesi Prokuror bəy də qatılıb Rumelidə atası I. Murat yerinə hökmdar olduğunu elan edib öz adına xütbə oxutdu. I. Murat, əmri altındakı Osmanlı qüvvələri ilə dərhal Rumeliyə keçdi. Şahzadə Prokuror Bəy və Bizanslı gaspçı Andronikos'un əmri altında olan birliklərlə İstanbul yaxınlığında "Apikridium" kəndində bir vuruşma edildi və I. Murat idarəsindəki ordu Prokuror Bəy və Andronikos'un ordusunu payladı. Prokuror Bəy Dimetoka 'ya qaçdı və orada tutuldu. Atası Prokuror Bəy üsyanından çox təsirləndiyi üçün, əvvəl onun gözlərinə mil çəkdirmə cəzası uygulattı. Feridun Bəy Münşeat i termini Prokuror bəy "nur-ı basıradan mechur (görmə işığından məhrum)" edildi. [10] Eyni cəza Bizans imperatoru V. Yannis tərəfindən asi oğuluna da tətbiq olundu. Lakin tarixçilər Bizans İmperatorunun bu cəzanı daha yüngül bir şəkildə tətbiq oğlunun gözlərinə qızğın sirkə döktürüp yarı kor etdirildiyini bildirirlər. I. Murat oğlunu kor etdirdikdən sonra hirsini yenemeyip sonradan Bursa olan Prokuror bəyi boğdurarak edam etdirdi. Bursa ətraflarında başlayıb orada bitən Prokuror Bəy əhvalatı sonradan şeir və romanlara mövzu olmuş bir faciəli hadisə oldu.

Anadolu'da qaazanılan yeni yerlər

Əlli yaşında ikən 1376da I. Murat Bursaya döndü və müharibəsiz keçən 5 ili orada sarayında keçirdi. 1381 'də oğlu Yıldırım Bəyazid ilə Germiyanoğulları Beyi Süleyman Şahın qızı Dövlət Hatun ilə evləndirdi. Germiyanoğulları cehiz olaraq Kütahya , Simav , Tavşanlı , Emet şəhərlərini Osmanlılara verdilər və Süleyman Şah Kula'ya çəkildi. Bursa da edilən görkəmli toya qonaq olan Hamitoğulları Beyi Hüseyn bəy və elçisiyle görüşən I. Murat 80 min qızıl qarşılığında Akşehir , Yalvaç , Beyşehir , Seydişehir , Karaağaç , Eğirdir və Isparta 'yı satın aldı. [4] Bu siyasət nəticəsində Osmanlı qısa zamanda Qaramanoğulları ilə qarşı-qarşıya gəldi. Beləcə I. Murat "Sultan" sanısıyla xatırlanması tələb edən bir gücə çatdı.

Balkanlar'da yeni fəthlər

I. Murad səltənətinin 1381 izləyən illərdə Anadolu bəyliklərini Candaroğullarını içdən zəiflətmək və Aralıq dənizində güclü Venesiya dövləti ilə barışıq qalmağı güdən bir strategiya tətbiq edərkən Balkan sınırlarındaki axınçı bəylərini və ordu başçılarını Balkan fetihine davamla vəzifələndirdi. Qazi Evrenos bəy idarəsindəki axınçı qolu daha əvvəl itirilən Gümülcine 'yi əlinə keçirdikdən sonra Batı Trakya və Makedoniya 'ya yoneldi. Balaban bəy Sofiya 'ni, Yahşi bəy Niş 'i ələ keçirdi. Akıncılar Vardar və Struma çaylarının vadilərinə təqib etdilər və dərhal sonra Vəzir Çandarlı Hayrəddin Paşa isə Audio Kavala , Drama , Zehinə , Serez və Bizansın ikinci böyük şəhəri olan Selanik 'i aldı. Kara Timurtaş Paşa İstip və Monastr və Hayrəddin Paşa Ohri 'ni ələ keçirib alban problemlərinə müdaxilə edilməyə başlandı. Buralara Anadoludan yeni qaçqın Türkmənlər nəql edilərək Balkanların Türklesmesi mövzusuna da eğilindi.

Qaramanoğulları ilə savaş

I. Murad 60 yaşını Bursa keçirməkdə ikən bu səfər də kürəkəni Karamanlı Alâeddin bəylə məşğul olmaq məcburiyyətində qaldı. Alâeddin Bəy 1386da Osmanlı sərhədlərini tapdalayıb Osmanlı idarəsinə 1381 keçən Beyşehir'e hücum etdi. Bunun üzərinə I. Murat böyük bir ordu ilə Karamanlı mərkəzi Konya üzərinə yeridi. Alâeddin Beyin üzr istəməsini və sülh təkliflərini qəbul etmədi. Osmanlı və Karamanlı orduları Konya şəhəri yaxınlığında bir vuruşmağa başladılar. Alâeddin bəy məğlub oldu və Konya qalasına bağlandı. Lakin Osmanlı ordusu qalanı əhatə edib çox keçmədən alıb şəhəri fet etdilər. I. Muradın qızı və Alâeddin bəyin arvadı Nefise Melek Hatun atası hüzuruna çıxıb ərinin əfvini istədi. Oğluna qarşı çox sərt davranmış olan, I. Murat damadına qarşı çox bağışlayıcı davrandı və onun həyatını bağışlayıb Bursaya döndü. [4

Balkanlar'da yeni müttəfiqlər, Kosova Meydan Muharibəsi və ölümü

Osmanlı dövlət idarəsi bu sırada əhəmiyyətli bir dəyişmə keçirdi. Çandarlı Hayrəddin Paşa xəstələnərək 22 Yanvar 1387'da öldü və yerinə vəzirliyə oğlu Çandarlı Əli Paşa təyin edildi. O zamana qədər tək bir vəzir varkən, Karaman səfərindən sonra bu səfərdə çox səyi görülən Kara Timurtaş Paşaya da vəzir payesi verildi. Beləcə Çandarlı Əli Paşa da vəzir-i azam payını götürdü. 1388 Balkanlarda yeni bir gaile ortaya çıxdı. O zamana qədər vasal dövlət hökmdarı olan Serb despotu Lazar və Bosniya Kralı Tvrtko, Xorvat şahzadələri ilə Albaniya şahzadələri arasında bir xristian bağdaşıklık cəbhəsi qurdular. Məqsədləri yeni bir Səlib Ordusu qurub, Osmanlı Dövlətini Balkanlardan çıxarmaq idi. Bu cəbhənin qurduğu ordunun ilk uğuru 1388 Ploşnik'te kiçik bir Osmanlı axınçı birliyini təxribata uğratmaq oldu. Bundan cəsarət edən Macarlar, Ulahlar və hətta bir Osmanlı vətəndaşı mövqeli bolqarlar da bu cəbhəyə qatıldı. 1389-cu ildə yeni Vəzir-i Əzəm ünvanlı Çandarlı Əli Paşanın komandanlığı 30 min nəfərlik bir qüvvə ilə Rumelidə səfərə başlayıb. Bu qüvvə uğurlar əldə edib Tırnova və Şumnu 'yu etdi. Bu müddət ərzində I Murat Anadoluda beylerden və ahaliden yeni bir ordu qurmaqla məşğul olmaqda idi və çox gecmeden Rumeli'den də yeni möhkəmlətmə edən bu ordusu ilə Bolqarıstana girdi. Bunun üzərinə Bolqar kralı Kök Xristian bağdaşıklıkdan ayrılıb təslim oldu. Ordunun bir qismi Tuna boylarına yönəlib strateji Niğbolu və Silistrə qalalarını ələ keçərdi. İyun sonuna doğru böyük Osmanlı ordusu Kratova 'da toplanmağa başladı və burada I. Murat başçılığında bir hərb məclis qurulub bağdaşıklık ordusu üzərinə getmə qərarı verildi. Şahzadə Bayəzid, Şahzadə Yaqub və digər təcrübəli komutanlara vəzifə belitilerek bir müharibə planı hazırlandı. 28 iyun 1389 'da Xaçlı Ordusu ilə Osmanlı ordusu Skopye 'ün şimalında Kosovo düzənliyində böyük bir meydan müharibəsində girişdilər. I. Kosovo Döyüşü olaraq adlandırılan bu müharibədə Osmanlı ordusu ilə Xristian Serb, Bosniya, Əflak, Macar və Xorvat bağdaşıklık ordusu səkkiz saat davam edən bir vuruşmağa başladılar. Xristian ordusu sonunda böyük bir təxribata uğradı. Müharibə bitdikdən sonra və ya müharibə zamanı I. Murat, Serb Miloš Obilić tərəfindən hançerlenerek şəhid edildi. Beləcə I. Murat hərb zamanı öldürülən tək Osmanlı Sultanı oldu. [11] Bir ölüm-dirim mübarizəsi halına girmiş olan vuruşma və hökmdara sui-qəsd hadisəsi Türk / Osmanlı və xarici qaynaqlarda çox fərqli şəkillərdə izah edilər: Bir çox Türkçe qaynaqda I. Murat ənənəvi olaraq döyüş sahəsinin gəzərkən Serb despotu Lazarın kürəkəni olan yaralı Milos'un xəncərinə hədəf olmuş; otağına aparılmış; amma qurtarıla ölmüşdür. Feridun bəy Münşeat adlı əsərində Milos'un müsəlman olmaq istədiyi səbəbiylə I. Murat'a yaxınlaşıb yeninde saxladığı xəncərlə onu ürəyindən vurduğunu bildirir.

I. Murad'ın Kosova'dakı türbəsi

Dmitri Kantemir isə tarixində [12] I. Muradın Kosovo döyüş meydanını gezerken yerdəki ölülərin çoxunun tüksüz cavanlar olmasının səbəbini soruşduğunu; vəzirin özünə Padşahım onsuz da zəfər bundan ötəri bizim olmuşdur dediyini; I. Muradın isə bu hərb meydanında öldürüldüyü haqqında əvvəlki gecə gördüyü bir yuxunu izah etməyə başladığını; bu sırada ətrafda yaralı olan bir Xristian əsgərin bu danışanlar kəslərin padşah və vəziri olduğunu anlayıb onlara hücum edib I. Muradın qarınına xəncərini sapladığını nəql edər. Xarici mənbələrdən xüsusilə Serb anlatımlarına görə, isə bir Serb əsilzadəsi olan Milos'un görüş tələb etdiyi; bunun qəbul edilib sərbəst maiyeti ilə birlikdə I. Muradın otağında hüzuruna çıxdığı və onun üzərinə atılıb onu xəncərləyib öldürdüyü yazılar. [12] Bu hadisələ əlaqədar əldə olan zamanına aid tək bir yazılı sənəd isə, Bosniya Kralı I. Tvrtko'nun Florensiya Senatına göndərdiyi 20 Oktyabr 1389 tarixli bir mektuptur. Bu məktuba görə muhaberenin əvvəllərində Serb ağır süvarilerinin bir hücumunda 12 şəxsiyyət bir qrup Osmanlı ordusunu yarma bacarmış və bu 12 soylu süvarilər biri I. Murad'ı öldürmüşdür. [13] Bu qaynaq qarışıqlığı səbəbindən hələ sirrini qoruyan bu sui-qəsd hadisəsi necə olursa-olsun, Şahzadə Bəyazid'in müharibə sahəsindən çağırılıb otağda Sultan elan edilib özünə beyət edilməsi; tutulub əsir düşən Serb despotu Lazarın və yaxınlarının '"qarşılığı-misl" olaraq öldürülməsi I. Muradın müharibə tam olaraq bitmədən bir sui-qəsdə məruz qaldığını açıqca göstərməkdədir. I. Muradın cənazəsi, səltənət savı güdər səbəbiylə Kosovada yeni padşah I Bəyazid əmri ilə boğularaq öldürülən oğlu Yaqub bəyin cenazesiyle birlikdə Bursaya gətirildi və Çekirge 'deki türbəsinə basdırıldı. Cənazənin sağlamlıqla nəqli üçün, daxili orqanları otağının tapdığı yerdə Kosovada dəfn edilmişdir. Türklər və İslam dünyasında I. Murat'a Hüdavendigar ləqəbi ilə müqəddəslik dərəcəsində hörmət bəslənməsinə başlanmışdır. Beləcə Kosovada hələ olan daxili orqanlarının dəfn edildiyi yer "Məşhəd-i Hüdavendigar" adı ilə və Çekirge'de olan I. Murat türbəsi bir ziyaretgah olmuşdur.

Səltənətinin qiymətləndirilməsi

I. Murat Osmanlı tarixində ilk Sultan ləqəbi ilə tanınan hükümdardır. 27 illik səltənəti əsnasında Anadolu və Rumelidə 37 əhəmiyyətli müharibə etmiş və bunlardan hamısını zəfərlə sonuçlandırmıştır. Şəxsi xarakterlərinə gəlincə tarixlərdə "orta boylu, uzun boyunlu, dəyirmi Çehreli, seyrək dişli, qoç burunlu, şahin baxışlı" olaraq təsvirlənmişdir. [4] Az və gözəl çıxışı, cengaverliği və ova düşkünlüyündən söz edilmişdir. Qatıldığı döyüşlərdə vuruşmalar başlamadan əvvəl ordusuna etdiyi qızdırmalı mənəvi verici nitqi hələ rəvayət edilməkdədir. Neşr tarixi nə görə "Atası kimi xeyir sahibi idi. Cemi ömrünü gazaya serf etmişdir. Osmanoğullarında bunun etdiyi qaza heç bir padşah etməmişdir. Dahi ovu çox sevər idi və nə qədər min qızıl və gümüş halqalı itleri var idi. Doğanlar yenə elə idi "deyir. [14] Xarici mənbələr ondan "nəzakətli cəngavər" olaraq bəhs edərlər. Müneccimbaşı tarixi isə ədalətindən, iyilikseverliğinden və mərhəmətindən sözeder. [15] Amma bu mühakiməyə çatmaq, bir tərəfdən qardaşlarını tutub boğdurması və üsyankar oğlu Prokuror Bəyə qarşı göstərdiyi ölümcül sərt reaksiya; digər tərəfdən təcavüzkar kürəkəni Karamanlı Alâeddin Bəyə göstərdiyi bağışlayandır davranış göz önünə alınsa, bir az problemlidir.

Öldükdən sonra sanki kutsalığa yüksəldilmişdir ancaq zamanında çox dindar olmadığı haqqında bəzi ipucları vardır. Dimitri Kantemir tarixi Bursa kadısının bir xüsusi iddiada I. Muradın şahidliyini camaatla birlikdə namaz qılmaması səbəbiylə qəbul etmədiyini hekayə edər. [12] Ancaq əxilərin arasında ən yüksək mərtəbəyə çatdığı, etdirdiyi bir Vakfiyeleri kitabəsində "əxilərin kuşandığım qurşağı Ahi Musaya öz əlimlə kuşattım" cümləsindən çıkartılabilmektedir. Xeyirləri ilə əlaqəli olan 1385-ci il tarixli Vakfiye sənədi Ərəbcə olaraq əlimizdə vardır. Bursanın Çekirge səmtində Xüdavəndigar Məscidi və imarət, mədrəsə, misafirhane, türbə və Kaplıca əhatə edən külliyesi vardır. Bundan başqa Bursa Hisarı'nda Hisar Məscidi, Biləcik və Yenişehir'de məscidlər və zaviye və anası adına İznik'te bir imarət etdirmişdir. Osmanlı dövlət idarəsi I. Murat dövründə kiçik bir bəylik idarəsindən bir Sultanlık idarəsi şəklinə çevrilmişdir. I. Murad dövründə 'Dövlət hökmdar və sülaləsinin ortaq malıdır.' anlayışı qalxmış yerinə 'Dövlət hökmdar və oğullarının ortaq malıdır.' anlayışı gəlmişdir. Edirnenin Osmanlılar əlinə keçirilib ikinci bir paytaxt vəziyyətinə keçirilməsi I. Murad dövründə başlamış, Rumeli Bəylərbəyliyi qurulmuş və bu Osmanlı dövlətinin bir Balkanlar və Avropa dövləti olduğu gerçəyini vurğulamışdır. Vəzirləri sayı artmışdır. Divan üzvlərinin sayı artırılmışdır. Dövlətin maliyyə bünyəsi ortaya çıxardılmış və Defterdarlık mövqeyi yaradılmışdır. Çağının ən irəli professional əsgəri təşkilatı olan yeniçəri ocağı qurulmuşdur.

Ailəsi

Arvadları

1. Gülçiçək Xatun – İldırım Bəyazid'in və Yaxşı Bəy'in anası.
2. Mariya Tamara Xatun – Bolqar Kralı'nın qızı.
3. Paşa Mələk Xatun – Qızıl Murad Bəy'in qızı.
4. Fül-Danə Xatun – Candaroğullarından bir bəyin qızı.
5. Fül-Danə Xatun – Bolqar Bəyi'nin qızı.

Oğlan uşaqları

1. İldırım Bəyazid
2. Yaxşı Bəy
3. Yaqub Çələbi
4. Savcı Bəy
5. Şahzadə İbrahim

Qız uşaqları

1. Nəfisə Xatun
2. Sultan Xatun

Həyatı qısa tarixdə

1360 I Orxanın vəfatı. Rumelidə olan şahzadə Murad bəyin Bursaya hərəkəti. Sultan I. Muradın taxta çıxışı. Şahzadə Bəyazidin doğumu. Ankarada hərəkəti hakim vəziyyətində olan Ahi'lerin, Karamanoğullarının təzyiqi nəticəsində, Osmanlı hakimiyyətindən çıxmaları. Ədirnənin kuşatılmasına qərar verilməsi. 1361 Ankara, Sultanönü bölgəsinin işğalı. Devlet'te ilk Kazaskerlik Mövqesinin qurulması. Çorlu, Keşan, Dimitoka, Pınarhisar, Babaeski və Lüleburgaz qəsəbələrinin və Ədirnənin fəthi. Ankara şəhərinin Murad Hüdavendigar tərəfindən zəbti. Murad Hüdavendigar'ın qoşun başçıları, Lala Şahin Paşa, Hacı İlbey və Evrenos Bəyləri yeni fəthlər üçün görevlendirmesi. Bizanslıların Burgaz, Malkara və Çorlu'yu geri götürmələri. Lala Şahin Paşanın Bəylərbəyi olaraq təyini və Rumeli Ordu komandir gətirilməsi. Rumeli'nin Türkleştirilmesi hərəkatının genişləndirilməsi. Lüleburgaz'da Sultan Murad, Lala Şahin və Evrenos bəyin iştirakı ilə Hərb Məclisinin toplanması. Ədirnənin zəbti qərarının alınması. Bizans və Bolqar qüvvələrinin məğlub edilməsi. Sultan Muradın qərargah mərkəzi etdiyi Dimetoka'ya gəlişi. Burada bir məscid və kiçik bir saray tikintisinə başlanması. Filibe yaxınında Meriç çayı üzərində bir körpü inşa edilməsi. 1362 Yeniçəri Ocağı'nın təməli olan Pençik Qanununun çıxışı. 1363 Filibe'nin fəthi. Bizans İmperiyasını, Osmanlı İmperatorluğuna tabe bir dövlət halına gətirən müqavilənin imzalanması. 1364 Serb Sındığı döyüşü. Sultan Muradın Bursaya dönüşü. Bilecik'te, Serb Sındığı zəfəri xatirəsinə bir məscid edilməsi. Biga'nın fəthi. 1365 Dubrovnik Respublikasının ticarət müqaviləsi imzalayaraq Osmanlı Dövləti himayəsinə girməsi. 1366 Gelibolu'nun əldən çıxışı. 1367 Karınova, Aydos və Burgaz Kaleleri'nin fəthi. 1368 Viza, Kırkkilise və Tirebolu Kaleleri'nin fəthi. Ədirnənin Dövlət Mərkəzi olması. Ədirnədə ilk arxitektura fəaliyyətlərin başlanması. Köhnə Evin tikintisi. 1369 Bizans imperatoru Paleologos'un, Türklərə qarşı bir səlib yürüşü açılması üçün Romada Papa ilə görüşməsi və katolik məzhəbinə keçməsi. 1371 Somaku Meydan Muharebesi'nin qazanılması. Çirmen zəfəri. 1372 Adriatik dənizinə ilk axınları başlaması və Yunanıstanın Atik Bölgəsinə ilk Osmanlı axınları. 1373 Bizans İmperatorunun Osmanlı İmperiyası tabiyetini qəbul etdiyini bildirdiyi sənədi yeniləməsi. Makedoniya fəthinin başlaması. 1374 Çandarlı Hayreddin Paşanın Saloniki səfərinə başlamaq üzrə ordusu ilə hərəkəti. 1375 Niş'in fəthi, Serb kralının tabiyet müqaviləsini yeniləməsi. 1376 Bolqar Krallığının Osmanlı hakimiyyətini qəbulu. Bizans İmperatorunun himayə andlaşmasını qəbul edərək, Gelibolu'yu Osmanlılara qaytarılması. 1381 Germiyan bəyi qızının, Kütahya, Simav, Eğrigöz və Tavşanlı qəsəbələrini cehiz olaraq Osmanlı ölkəsinə katması. Hamidoğulları Beyliği 6 şəhərin satın alınması. 1382 I. Murad'a "Hüdavendigar" ünvanının verilməsi. 1383 Quru Timurtaş Paşanın Albaniya axını. 1384 Bosniya və Hersoqovina axını. 1385 Ohri'nin fəthi. Albaniyada savran zəfəri. Prokuror Bəy üsyanı. 1386 Niş və Sofya'nın alınışı. Misir Kölemenleri ilə ilk siyasi əlaqələr. 1387 Veziriazam Çandarlı Hayreddin Paşanın ölümü. İkinci vəzir Çandarlı Əli Paşanın vəzir olması. 1389 Konyada Osmanlı Karaman müharibəsi. Bosniyada Serb, Alban və Xorvatlar arasında türklərə qarşı ittifaq edilməsi. Ploşnik qabağını və Osmanlı dövlətinə qarşı Balkan İttifaqının qurulması. Silistre, Ziştovi, Niğbolu, Plevne, Lofça, Deliorman və Dobruca'nın Türk hakimiyyəti altına alındı. I. Kosovo zəfəri. Osmanlılara qarşı çıxan qarışıqlıqlar və Serb Miloş Obroneviç tərəfindən I. Muradın şəhid edilməsi. İldırım Bəyazidin taxta çıxışı.

Xarici keçidlər

• I. Murat hakkında geniş bilgi  (türk.)