Turşu

Hidroxlorid turşusu (HCl)

Turşu — metal atomu və ya mürəkkəb ion molekulu ilə əvəz oluna bilən hidrogen atomlarından və turşu qalığından ibarət olan mürəkkəb maddə. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinə əsasən dissosiasiya zamanı kation kimi yalnız hidrogen ionu əmələ gətirən elektrolitlərə turşu deyilir. Turşular tərkibinə, əsaslığına və qüvvətliliyinə görə təsnif edilir. Tərkibinə görə turşular iki qrupa bölünür: oksigensiz və oksigenli. Oksigensiz turşular: HF, HCl, HBr, H₂S, HCN və s. Dövri sistemin VI və VII qrup qeyri-metallarının hidrogenli birləşmələrinin suda məhlulları oksigensiz turşuların nümayəndələridir. Oksigenli turşular: HNO₃, H₂SO₄, H₃PO₄ və s. Turşuların tərkibindəki metalla əvəz oluna bilən hidrogen atomlarının sayı turşuların əsaslığını və turşu qalığının valentliyini göstərir. Əsaslığına görə turşular birəsaslı (HF, HCl, HNO₃, HCOOH və s.), ikiəsaslı (H₂SO₄, H₂S, H₂C₂O₄ və s.), üçəsaslı (H₃BO₂, H₃PO₄ və s.) və dördəsaslı (H₄P₂O₄ və s.) olur. Turşuların qüvvətliliyi onların su məhlullarında əmələ gələn hidrogen ionlarının qatılığı, yəni dissosiasiya dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Qüvvətliliyinə görə turşular qüvvətli, orta qüvvətli və zəif turşulara bölünür.

Məsələn:

• qüvvətli turşular — HClO₄, H₂SO₄, HJ, HBr, HCl, HNO₃
• orta qüvvətli turşular — HPO₃, H₃PO₄, H₂SO₃, HF
• zəif turşular — H₂CO₃, HClO, H₂S, H₂SiO₃

Turşuların alınması

Turşular aşağıdakı kimi alınır:

• Oksigensiz turşular qeyri-metalların bilavasitə hidrogenlə birləşməsi və əmələ gələn qazların suda həll edilməsi yolu ilə alınır.

H₂ + Br₂ → ₂HBr; H₂ + S → H₂S

• Oksigenli turşular turşu oksidlərinin (SiO₂ istisnadır) su ilə qarşılıqlı təsirindən alınır.
• Duzların turşularla qarşılıqlı təsirindən də turşu alınır. Turşuların duzlarla reaksiyaya daxil olmasını turşuların bir-birini duzlardan çıxışdırıb çıxarması sırası ilə müəyyənləşdirmək olar. Bu sırada turşular onların qüvvətliliyi, uçuculuğu və həll olması nəzərə alınmaqla ardıcıl yerləşdirilib və şərti olaraq turşuların fəallıq sırası adlandırılır. HCl
  

H₂SO₄, HNO₃, H₂SO₃, H₂CO₃, H₂S, H₂SiO₃
H₃PO₄

Bu sırada hər öndə duran turşu özündən sonrakı turşunu duzundan sıxışdırıb çıxarır. Alt-alta yazılan turşular eyni qüvvətlidir. Na₂SO₃ + 2HCl → 2NaCl + SO₂ + H₂O (SO₂ + H₂O → H₂SO₃)
NaCl(bərk) + H₂SO₄(qatı) → NaHSO₄ + HCl

Anhidridi (turşu oksidi) suda həll olmayan turşular bu üsulla alınır.

4. Bəzi oksigenli turşular qeyri-metallara güclü oksidləşdirici turşularla təsir etməklə alınır.
J₂ + 5Cl₂ + 6H₂O → HJO₃ + 10HCl

5. Passiv metalların oksigenli turşularla əmələ gətirdiyi duzların suda məhlulunun elektrolizindən turşu alınır.
2CuSO₄ + 2H₂O → 2Cu + 2H₂SO₄ + O₂

Turşuların xassələri

Turşuların bir qismi suda yaxşı həll olan rəngsiz mayelərdir. Məsələn, H₂SO₄, HNO₃ və s.

Bəzi turşular isə adi şəraitdə bərk halda olur: H₃PO₄, H₃BO₃, HPO₃.

Metasilikat turşusu (H₂SiO₃ H_4SiO4) suda praktik olaraq həll olmur.

1. Turşular indikatorların rəngini dəyişir: bənövşəyi lakmusu qırmızı, narıncı metiloranjı çəhrayı rəngə boyayır.

2. Turşular metallarla qarşılıqlı təsirdə olur:
a) Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən solda yerləşən metallar turşulardan (nitrat və qatı sulfat turşusundan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır;

2HCl + Fe → FeCl₂ + H₂; H₂SO₄(duru) + Zn → ZnSO₄ + H₂

b) Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən sağda yerləşən metallar hidrogeni turşulardan sıxışdırıb çıxarmır; nitrat və qatı sulfat turşusundan başqa turşularla qarşılıqlı təsirdə olmur.

c) Pt və Au "çar arağı"nda (zərhəl də adlandırılır — 1mol HNO₃ + 3mol HCl) həll olur.

3. Turşular əsasi oksidlərlə qarşılıqlı təsirdə olur.
4. Turşular amfoter oksidlərlə qarşılıqlı təsirdə olur.
5. Turşular əsaslarla neytrallaşma reaksiyasına daxil olur.
6. Turşular ammonyakla qarşılıqlı təsirdə olur.

H₂SO₄ + NH₃ → NH₄HSO₄; NH₄HSO₄ + NH₃ → (NH₄)₂SO₄

7. Turşular bəzi duzlarla qarşılıqlı təsirdə olur.
8. Bəzi turşular qeyri-metallarla qarşılıqlı təsirdə olur.

4HNO₃(qatı) + C → CO₂ + 2H₂O + 4NO₂

9. Oksigenli turşular qızdırıldıqda suya və turşu oksidinə parçalanır.

Həmçinin bax

• Duzlar
• Oksidlər