Tsikloalkanlar
Tsikloalkanlar (alitsiklik karbohidrogenlər və ya naftenlər) - həlqəvi quruluşlu karbohidrogenlər sinfinə daxildir.[1][2] İlk dəfə 1883-cü ildə Vladimir Markovnikov tərəfindən Bakı neftinin[3] tərkibində tapılmışdır.[4] Tsikloalkanlar suda pis həll olur.[5] Ümumi formulu: CnH2n (n ≥ 3)[6][7] Neft sənayesində katalitik riforminq yolu Aromatik karbohidrogenləri əmələ gətirmək üçün əsas mənbə olaraq istifadə olunur. Tsikloalkanlar neftin tərkibində olduğu üçün bəzən "Naftenlər" termini ilə adlandırılır.[8]
Fiziki xassələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tsikloalkanlar su ilə reaksiyaya girmir və molekulunda bütün karbon atomu sp³ hibridləşmə halındadır. Lakin tsiklobutan, əsasən də tsiklopropan hibrid orbitalları arasında ölçü 109°28'-dən aşağıdır. Bu səbəbdən onların molekulları arasındakı gərginlik artır və bir çox nümayəndələr reaksiyaya girmə qabiliyyətini itirir. Tsikloalkanların yan zənciri olmayan ilk 4 nümayəndələrində molyar kütlə artdıqca, ərimə, qaynama temperaturu, sıxlığı, izomerlərin sayı artır. Lakin burada C və H-in kütlə payı atomların sayı sabitdir.[9] Tsiklopropan və tsiklobutan (С3 — С4) otaq temperaturunda qaz halında, digər nümayəndələri (С5 — С16) maye, ali nümayəndələri (С17 nümayəndələrindən başlayaraq) isə bərk haldadır. Sıxlığı eyni C olan doymuş k/h-lər çoxdur. Tsiklopropandan narkoz istehsalında geniş istifadə edilir. Lakin partlama qabiliyyəti olduğundan onun istifadəsi bu sahədə məhdudlaşdırılıb. Tsikloalkanlarınbəzi nümayəndələrinin ərimə və qaynama temperaturu:
| Tsikloalkan | Т. ər., °C | Т. qay., °C |
|---|---|---|
| tsiklopropan C3H6 | −126,9 | −32,7 |
| tsiklobutan C4H8 | −50 | 12 |
| tsiklopentan C5H10 | −93,9 | 49,3 |
| tsikloheksan C6H12 | 6,5 | 80 |
| tsikloheptan C7H14 | −12 | 118,5 |
| tsiklooktan C8H16 | 14,3 | 63 = 45 мм c. st. |
| tsiklononan C9H18 | 9,7 | 69 = 14 мм c. st. |
| tsiklodekan C10H20 | 10,8 | 201 |
| tsikloundekan C11H22 | −7,2 | 91 = 12 мм c. st. |
| tsiklododekan C12H24 | 61,6 | 243 |
| tsiklotridekan C13H26 | 23,5 | 128 = 20 мм c. st. |
| tsiklotetradekan C14H28 | 54 | 131 = 11 мм c. st. |
| tsiklopentadekan C15H30 | 62,1 | 147 = 12 мм c. st. |
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Шаваров Ю.С. Органическая химия. Москва, Издательства химия, 2002.
- ↑ Петров А.А., Трафимов А.Т. Органическая химия. Санкт- Петербург, 2002.
- ↑ Tsikloalkanlar Arxivləşdirilib 2017-10-07 at the Wayback Machine Academik.ru saytında, Yoxlanılıb: 1 oktyabr 2014
- ↑ Qarayev Ş. F., İmaşev İ. B., Talıbov G. M. Üzvi kimya, Bakı, 2003.
- ↑ Məhərrəmov A.M., Məhərrəmov M.M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007.
- ↑ Грандберг И.И. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980.
- ↑ Баркан Я.Г. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980.
- ↑ Циклоалканы[ölü keçid] статья из Большой советской энциклопедии, Yoxlanılıb: 1 oktyabr 2014
- ↑ Məhərrəmov A.M.,Allahverdiyev M.Ə. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007.
