İlyas Bazna

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
İlyas Bazna
türk. Elyesa Bazna
alb. Iliaz Bazna
İlyas Bazna (Siseron)
İlyas Bazna (Siseron)
Digər adı Siseron
Doğum tarixi
Doğum yeri Priştina, Kosovo vilayəti, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi (66 yaşında)
Vəfat yeri Münhen, AFR
Vətəndaşlığı  Türkiyə
Uşağı 8
Atası Hafiz Yazan Bazna
Milliyyəti Türkiyəli (alban əsilli)
Fəaliyyəti casus
Tanınır Nasist Almaniyası üçün casusluq etmək

İlyas Bazna[1] (türk. Elyesa Bazna, alb. Iliaz Bazna[2]), kod-adı Siseron (türk. Çiçero, alb. Ciceron, alm. Cicero‎; d. Priştina, Kosovo vilayəti, Osmanlı imperiyası, 28 iyul 1904 – ö. 21 dekabr 1970, Münhen, AFR) — İkinci Dünya müharibəsi dövründə Nasist Almaniyasına xidmət göstərmiş casus.

O vaxtlar Osmanlı imperiyası ərazisində yerləşən Priştina şəhərində anadan olan Bazna 16 yaşında ikən hərbi akademiyaya daxil olmuş, bir fransız hərbi vahidinə qoşulmuşdur. O, avtomobil və silah oğurlarkən tutulmuş və Fransadakı bir iş düşərgəsində həbs edilmişdir. Bazna Türkiyə və Fransa şəhərlərində müxtəlif peşə sahibi olmuşdur, ancaq daha sonra xarici diplomatlar və konsulluqlarda qapıçı, sürücü və keşikçi olaraq çalışmışdır. O, bir neçə dili səlis şəkildə danışa bilirdi. Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərindəki Böyük Britaniya səfiri Hyu Netçbull-Hyucessen 1943-cü ildə Baznanı nökər olaraq işə almışdır. Bazna orada işləyərkən Netçbull-Hyucessenin əşyaları arasındakı Böyük Britaniya Silahlı Qüvvələrinə məxsus sənədlərin şəklini çəkmiş və onları attaşe Lüdviq Karl Moyziş vasitəsilə almanlara satmışdır. Bu, tarixə Siseron işi (ing. Cicero affair) olaraq düşmüşdür.

Siseron olaraq Bazna Antihitler koalisiyası dövlətlərinin rəhbərlərinin keçirdiyi konfranslar, o cümlədən Moskva, TehranQahirə konfransları barədə mühüm məlumatları faşist zabitlərə çatdırmışdır. Tehran konfransı haqda olan təfsilatlar Frenklin D. Ruzvelt, İosif StalinVinston Çörçilli qətlə yetirmək üçün keçirilmiş uğursuz "Uzun sıçrayış" əməliyyatı üçün çox əhəmiyyətli idi. O, "Overlord" əməliyyatı (1944-cü ilin iyul ayında "Normandiya" əməliyyatı üçün hazırlanmış kod-ad) barədə ən yüksək təhlükəsizlik məhdudlaşdırmasına (Biqot siyahısı) malik bir sənədin də şəklini çəkmişdir. Sənəddə Böyük Britaniya səfirinin Türkiyə aviabazalarından "Overlord həyata keçirilənə qədər Şərqi Aralıq dənizindəki alman təhlükəsini aradan qaldırmaq" üçün istifadə etmək tələbini verəcəyi barədə məlumat verirdi. "Normandiya" əməliyyatı haqda olan məlumatlar almanlara müharibə sona çatana kimi naməlum idi. Sənədlər vaxtında almanlara çatdırılsa idi "Overlord" əməliyyatı təhlükə altına düşərdi. Baznanın şəklini çəkdiyi sənədlər arasında hansısa bir Balkan əməliyyatı təhlükəsinin olmadığı barədə məlumatlar var idi. Onun sızdırdığı məlumatlar İkinci Dünya müharibəsi dövründəki ən dağıdıcı potensiala malik məlumat sızdırma hadisəsidir. Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi Siseronun verdiyi məlumatları sorğu-sual altına qoymuşdur, çünki Siseron çox miqdarda məlumat sızdırırdı.[3]

Böyük Britaniya vəzifəliləri Türkiyədəki səfirliklərində bir casusun fəaliyyət göstərdiyini anlayanda onlar Baznanı sorğu-suala çəkdilər, səfirlikdə yeni alarm sistemi quraşdırdılar və onu ifşa etmək üçün uğursuz bir əməliyyat həyata keçirdilər. O, 1944-cü ilin fevral ayında almanlara məlumat satmağa son qoymuş, bir ay sonra isə səfirliyi tərk etmişdir. Müharibə sona çatdıqdan sonra Baznanın müharibə cinayəti törədməsi barədə istintaq açıldı, ancaq o heç vaxt casusluqla təqsirlənməmişdir. Bazna daha sonra casusluq fəaliyyətindən əldə etdiyi məbləğ ilə Ankarada bir hotel satın almaq və işlətmək fikrinə gəlmişdir, lakin faşist zabitlər tərəfindən verilən pulun saxta olduğu bank işçiləri tərəfindən aşkar edilmişdir. Bazna saxta pullardan istifadə etməklə təqsirlənmiş və qısa bir müddətə həbs olunmuşdur. Növbəti illərdə Bazna ailəsi ilə Ankara şəhərində yaşamış və müxtəlif peşə sahibi olmuşdur. O, 1960-cı ildə Münhen şəhərinə köçmüş və orada gecə qarovulçusu olaraq işləmişdir. Bazna 1962-ci ildə Siseron işi barədə bir kitab nəşr etdirmiş və 1970-ci ildə böyrək xəstəliyindən vəfat etmişdir.

İlk illəri və ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XX əsrin əvvəllərində Priştina şəhəri.

İlyas Bazna 28 iyul 1904-cü ildə Osmanlı imperiyasının tərkibindəki Kosovo vilayətinin Priştina ız di*şəhərində (indiki Kosovo) anadan olmuşdur. Onun valideynləri alban əsilli idilər.[4] Onun atası İslam elmi nəzəriyyəsini öyrədən bir müəllim və torpaq mülkiyyətçisi idi.[5] Bazna atasının Hafiz Yazan Bazna adlı bir molla, əmisinin General-mayor Kamal, babasının isə Tahir paşa olduğunu demişdir. Onun həm əmisi, həm də babası Mustafa Kamal Atatürk rəhbərliyindəki Gənc türklər hərəkatının üzvü idi.[6][7]

Bazna 14 yaşında ikən serb qoşunları Priştinanı işğal etdilər.[5][6] Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyasının məğlubiyyətə uğraması və Antanta dövlətləri tərəfindən bölüşdürülməsindən sonra Bazna və ailəsi İstanbul şəhərinə köçmüşdür.[6] Bu dövrdə İstanbul Böyük Britaniya, İtaliyaABŞ tərəfindən işğal olunmuşdu.[4] Türk Milli Hərəkatı (milliyətçilər) işğalçı qüvvələrə qarşı çıxmışdır.[4][6] Türkiyə yazıçısı və diplomatı olan Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu "İstanbuldakı işğalçı qüvvələr xalqa göstərdikləri bütün qəddarlığı və təzyiqi qanuni hesab edirdilər" demişdir.[4]

Bazna 1919-cu ildən əvvəl İstanbulun Fateh rayonundakı bir hərbi akademiyaya daxil olmuşdur.[6] O, 16 yaşında ikən şəhərdəki bir fransız hərbi vahidinə qoşulmuşdur.[4] Bazna daha sonra Mustafa Kamal Atatürk rəhbərliyindəki Türk Milli Hərəkatı üçün Böyük Britaniya Silahlı Qüvvələrinə məxsus silah-sursatı və nəqliyyat vasitələrini oğurlamışdır.[4][6] Buna baxmayaraq, Siseron (lang-enCicero) bioqrafik kitabının müəllifi olan Riçard Uayrs Baznanın siyasi və vətənpərvər motivlərə görə oğurluq etmədiyini iddia etmişdir.[5] Oğurluq edərkən yaxalanan Bazna Fransanın Marsel şəhərindəki bir iş düşərgəsində üç illik həbs cəzası almışdır.[4][6][8] Həbs dövrü sona çatdıqdan sonra Bazna "Berliet" avtomobil şirkətində çalışmışdır.[6] Orada işləyərkən[6] Bazna çilingərlik bacarığını öyrənmişdir.[6][9] O, 1925-ci ildə İstanbul şəhərinə qayıtmışdır və orada nəqliyyat sahəsi üzrə ixtisaslaşmış bir şirkətdə işləmişdir. Növbət illərdə Bazna Yozğad şəhərində bir yanğınsöndürən briqadasında işləmiş, daha sonra isə İstanbula qayıdaraq taksi sürücüsü olmuşdur.[6]

Bazna alban, türk, serb-xorvatfransız dillərin səlis danışa bilirdi.[10] O dövrdə fransız dili siyasətin standart dili idi.[11] O, lied oxuduğundan alman dilini də bir qədər anlayırdı. Bazna ingilis dilində oxuya bildiyini, ancaq danışmaqda çətinlik çəkdiyini demişdir.[12] O, opera müğənniliyi üzrə dərslər də almışdır.[13]

Bazna həyatə boyu iki dəfə evlənmişdir.[4][8] Onun birinci evliliyindən dörd övladı olmuşdur.[14] Baznanın bir neçə sevgilisi var idi. Onlardan biri – Mara Böyük Britaniya səfiri Deyvid Baskın övladlarının dayəsi idi.[15] O, Bazna ilə Qavaqlıdərə səmtində yerləşən kiçik bir evdə yaşayırdılar. Bazna bu evi "Siseron villası" adlandırırdı. Onların münasibəti səs-küylü idi. Bazna Mara ilə olan münasibətini onun mübahisələri və qısqanclığına görə sona çatdırmışdır. Buna baxmayaraq, Mara ona sadiq olmuş və Baznaya iki dəfə əhəmiyyətli məlumat vermişdir. Birinci verdiyi məlumat britaniyalı keşikçilərin səfirliyə gəlməsi, ikinci verdiyi məlumat isə almanların yaxşı kəşfiyyat mənbəyinə malik olması barədə idi. Yeni sevgilisi Əsra ilə bir neçə görüşdükdən sonra Bazna Mara ilə olan münasibətini tamamilə dayandırmışdır.[16] O, Əsradan sonra Ayka adlı bir qadınla sevgili olmuş və onun üçün bir mənzil almışdır. Faşist zabitlər tərəfindən ödənilən pulların saxta olduğu aşkar ediləndən sonra Ayka Baznanı tərk etmişdir.[17][a] O, ikinci dəfə Duryet adlı bir qadınla evlənmişdir. Onun bu evliliyindən yenə dörd övladı olmuşdur.[14][18]

Casusluq karyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İşə alınması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Karyerasına başlaması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Almanların şübhəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkili casus hipotezi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məlumat sızıntısı barədə istintaq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Potensial nəticələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müharibədən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci Dünya müharibəsi sona çatdıqdan sonra Strateji Xidmət İdarəsi Siseron barədə istintaq başlatmış, Moyziş kimi əsas alman zabitlərini sorğu-suala çəkmişdir.[19][20] Siseronun almanlara verdiyi məlumatlardan ən önəmlisinin Hyu Netçbull-Hyucessenin Türkiyə hökumətinin diplomatik səyləri barədə olan qeydləri olduğu postulat kimi qəbul edilmişdir. Siseronun şəklini çəkdiyi digər sənədlərin əksəriyyəti Amt VI (Folksdoyçe Mittelştellenin 11 departamentindən biri) departamentinin Böyük Britaniya hissəsinin başçısı Ostuf Şuddekoft tərəfindən əhəmiyyət kəsb etmək üçün çox köhnə hesab edilmişdir.[20] Moyziş Antihitler koalisiyasının aqressiv müsahibələrinə tabe edilmişdi və dedi-qodulara bir cavab olaraq müharibədəki rolunu izah edən bir kitab yazdıqdan sonra Nürnberq prosesinin iştirakçısı olmuşdur. O, heç vaxt müharibə cinayəti ilə təqsirlənməmişdi.[21]

Siseron işi Netçbull-Hyucessenin reputasiyasına böyük təsir göstərmişdir.[20] O, açarlarını və sənəd qutularını nəzarətsiz qoymaq barədə xəbərdarlıq almışdı. 28 avqust 1945-ci ildə formal, ağır bir töhmət almışdır.[22]

Abver Baznaya 300.000 funt sterlinq ödəmişdir. O, bu məbləği gizlətmişdi.[3] Müharibə sona çatdıqdan sonra Bazna bir əməkdaş ilə hotel tikmək qərarına gəlmişdir, ancaq "Bank of England" onun funt sterlinqlərini gözdən keçirdikdən sonra onların əksəriyyətinin saxta olduğu aşkar edilmişdir.[23][18] Bazna almanlar tərəfindən verilən funt sterlinqlər barədə "baxmayaraq ki, ondan hazırlanıb, onlar türk kətanlara dəyərində belə deyillər" demişdir.[23] Bazna saxta pullardan istifadə etməklə təqsirlənmiş və qısa bir müddətə həbs edilmişdir.[24]

1950-ci illərdə Bazna İstanbulun Ağsaray səmtində ailəsi ilə yaşamışdır.[14][25] O, musiqi dərsləri vermiş, işlənmiş avtomobil satıcısı[14] və gecə qarovulçusu olaraq işləmişdir.[3] O, növbəti illərdə Qərbi Almaniya hökuməti ilə əlaqə qurmuş və almanlardan ona verdiyi saxta pulların əvəzini tələb etmişdir.[26][27] Baznanın müraciətlərinə baxmayaraq, Qərbi Almaniya hökuməti ona pul verməmişdir.[28]

1960-cı ildə Bazna Almaniyaya köçmüş və orada gecə qarovulçusu olaraq işləmişdir.[29] Bazna Hans Noqlı ilə birlikdə 1962-ci ildə nəşr edilmiş Mən Siseron idim kitabını yazmışdır. Kitab Siseron işi barədə idi və Baznanın perspektivindən rəvayət edilirdi.[3] Bazna böyrək xəstəliyindən əziyyət çəkirdi və 1970-ci ilin dekabr ayında Münhen şəhərində vəfat etmişdir.[29]

Populyar mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Böyük Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinə görə Baznanın həyatını "məşhurlaşmış (və tez-tez yanlış şəkildə danışılmış) bir müharibə hekayəsi" adlandırmışdır.[30]

1950-ci ildə attaşe Lüdviq Karl Moyziş Siseron əməliyyatı (lang-deOperation Cicero) adlı memuarını nəşr etmişdir.[24] Frans von Papen və Allen Dulles kitabda yazılandan daha çox şeyin baş verdiyini irəli sürmüşdür,[b] ancaq təfsilatlar verməmişdir.[26] On iki il sonra 1962-ci ildə İlyas Bazna öz memuarını Mən Siseron idim (alm. Ich war Cicero‎) kitabını nəşr etmişdir.[24][31]

1952-ci ildə 20th Century Fox şirkəti Moyzişin yazdığı Siseron əməliyyatı kitabına əsaslanan bir film çəkmişdir. Filmin adı "5 barmaq" idi və İosif L. Mankeviçin rejissorluğu ilə çəkilmişdir. Adı Ulisses Dielloya dəyişdirilmiş İlyas Bazna rolunu Ceyms Meyson canlandırmışdır.[32]

2018-ci ildə "Dijital Sanatlar Yapımevi" İlyas Baznanın həyatından bəhs edən bir bioqrafik dram filmi çəkmişdir.[33] Filmin adı "Siseron" idi və Serdar Akarın rejissorluğu ilə çəkilmişdir. İlyas Bazna rolunu Ərdal Beşikçioğlu canlandırmışdır. Filmin premyerasının 5 yanvar 2019-cu ildə keçirilməsi planlaşdırılır.[34]

  1. Bazna həyatındakı qadın və uşaqları iqtisadi dəstəklə təmin etdiyini iddia etmişdir. Buna Mara üçün cehiz almaq və Əsranın universitet xərclərini ödəmək də daxildir.[17]
  2. Cefferson Adamsın fikrinə görə, Bazna və Moyziş tərəfindən nəşr edilən iki kitabda da "faktiki xətalar" var idi.[3]
  1. BBC, 2005
  2. Xarici və Birlik Ofisi tarixşünasları, 2005. səh. 6
  3. 1 2 3 4 5 Adams, 2009
  4. 1 2 3 4 5 6 7 8 Kaylan, 2005. səh. 130–131
  5. 1 2 3 Uayrs, 1999. səh. 29
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Braun, 2007. səh. 394
  7. Denniston, 2004
  8. 1 2 Uayrs, 1999. səh. 30
  9. Şuqaar, Ernest, Quarnaççiya, 2006. səh. 44
  10. Rot, 1981. səh. 86
  11. Kurbaliya, Slavik, 2001. səh. 39
  12. Uayrs, 1999. səh. 72
  13. Braun, 2007. səh. 393
  14. 1 2 3 4 Simmons, 2014. səh. 151
  15. Uayrs, 1999. səh. 31
  16. Uayrs, 1999. səh. 127
  17. 1 2 Uayrs, 1999. səh. 180
  18. 1 2 Uayrs, 1999. səh. 180–181
  19. Uayrs, 1999. səh. 171
  20. 1 2 3 Xarici və Birlik Ofisi tarixşünasları, 2005. səh. 2
  21. Uayrs, 1999. səh. 178
  22. Xarici və Birlik Ofisi tarixşünasları, 2005. səh. 7
  23. 1 2 Braun, 2007. səh. 398
  24. 1 2 3 Polmar, Allen, 2012. səh. 211
  25. Kaylan, 2005. səh. 127
  26. 1 2 MİK, 2016
  27. Uayrs, 1999. səh. 180–181, 183
  28. Uayrs, 1999. səh. 183, 197
  29. 1 2 Luce, 1971. səh. xcvi
  30. Milli Arxivlər (Böyük Britaniya), 2005
  31. Bazna, 1962
  32. Svini, 1999. səh. 124–125
  33. "Erdal Beşikçioğlu 'Çiçero' ile dönüyor". NTV (türk). ntv.com.tr. 29 mart 2018. 6 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2018.
  34. "Kahramanlık Hikayesi "Çiçero"dan İlk Fragman!" (türk). Beyazperde.com. 28 mart 2018. 6 iyul 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2018.