Ərtoğrul Qazi

Ərtoğrul Qazi
osm. شمس الدين بن يحيا
Qayı boyunun rəisi
1230 – 1281/1282
Əvvəlki	Süleyman Şah
Sonrakı	Osman bəy
Anadolu Səlcuqlu Dövlətinin ucbəyi
Sonrakı	Osman Qazi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1197
Doğum yeri	Anadolu, Rum sultanlığı
Vəfat tarixi	1281/1282
Vəfat yeri	Söğüt, Anadolu, Anadolu Səlcuqlu Dövləti
Dəfn yeri	Ərtoğrul Qazi türbəsi
Atası	Süleyman şah
Anası	Hayimə Xatun
Həyat yoldaşı	Həlimə Xatun
Uşaqları	Gündüz alp Saru Batu Savcı bəy Osman bəy
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ərtoğrul Qazi və ya Ərtoğrul bəy (türk. Ertuğrul Gazi; Ertuğrul Bey; Osmanlı Türkcəsi:ارطغرل غازي; ارطغرل بك;) (1197–1281/1282) — Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman bəyin atasıdır. Anadolu Səlcuqlu Dövlətində ucbəyi, Qaracahisarın sahibi olmuşdur.

Həyatı

Şəxsiyyəti və həyatı haqqındakı bütün məlumatlar əksəriyyəti sonrakı əsrlərdə yazılmış əsərlərə əsaslanır. Özüylə eyni dövrdə yaşayan Bizanslı tarixçi Georgios Pachymeres ilə XIV əsr Bizans tarixçilərindən İoannes Kantakuzenos və Nikephoras Gregorasın əsərlərində Ərtoğrul Qazi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur. Yenə XIV əsrdə yaşamış İbn Fəzlullah əl-Öməri və İbn Battuta kimi İslam tarixçiləri də Osman bəylə bağlı məlumat versələr də, atasıyla bağlı heç bir məlumat vermirlər. Ərtoğrul Qaziylə bağlı ilk məlumatlar XV əsrdə yazılan ilk Osmanlı saray tarixçilərinin əsərlərində yer alır. Bu mənbələrin bir çoxunda Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman bəyin atasının adının Ərtoğrul olduğu və onun Oğuzların qayı boyuna mənsub olduğu qeyd olunur.

Ərtoğrul Qazinin şəcərəsi dövlətin qurulmasından 100–150 il sonra yazılan əsərlərdə Oğuz xana və hətta Nuh peyğəmbərə qədər uzadılır. Bu mənbələrdə Ərtoğrul Qazinin atasının adı 2 müxtəlif formada göstərilir. İlk Osmanlı tarixçilərindən Əhmədi, Ənvəri və Qaramanlı Mehmed Paşa atasının adının Gündüz Alp olduğunu yazsalar da, Oruc bəy, Aşıqpaşazadə və Mehmed Nəşri kimi tarixçilər onun adını Süleyman Şah olaraq qeyd etmişdir. Ancaq ikinci mənbə qrupunda verilən məlumatların yanlış olduğu artıq dəqiqləşmişdir. Belə ki, günümüzə qədər gələn Osman bəyə aid bir sikkədə "Osman bin Ərtoğrul bin Gündüz Alp" ifadəsinin olması birinci mənbə qrupu doğrulayır.

Tarixi ənənəyə görə hökmdar seçimində iştirak edən 5 Oğuz boyundan biri olan qayılara mənsub Ərtoğrul Qazinin babaları Anadolunun ilk fəthi əsnasında Sultan Toğrul və Alparslanın əmirlərinin tabeliyində olmuş, əvvəlcə Əhlət bölgəsinə gələrək buradan Anadoluya tərtib olunan hücumlarda iştirak etmişdir. Daha sonra Əhlət əmirlərinə tabe olan qayılar gürcülərə və Trabzon imperiyasına qarşı tərtiblənən hücumlarda iştirak etmişdir. XIII əsrin əvvəllərində Əhlətin əvvəlcə Əyyubilərin, daha sonra isə monqolların hücumuna məruz qalması nəticəsində Mardinə gələrək burada özləri kimi qayı boyuna mənsub olan Artukoğulları ilə birləşdilər. Burada bir müddət qalan Gündüz Alp və yanındakı türkmənlər, monqolların Mardin və ətrafına hücumu nəticəsində bu bölgədən də ayrıldılar və Anadolunun daxili bölgələrinə köç etdilər. Türkmənlər əvvəlcə Ərzurum yaxınlığındakı Pasinlər yaylağına gəldilər. Bura gəldikdən bir müddət sonra Gündüz Alp xəstələnərək vəfat etmiş, yerinə oğlu Ərtoğrul Qazi qəbilənin rəisi olmuşdur.

Ərtoğrul Qazi türbəsinin quşbaxışı görüntüsü

Monqol hücumlarının bu bölgələrə qədər gəlməsi nəticəsində qardaşları Sunqur Təkin və Gündoğdu Əhlətə qayıtmış, Ərtoğrul bəy və kiçik qardaşı Dündar bəy isə qərbə doğru irəliləmişdir. Köç əsnasında səlcuqlularla monqol dəstələri arasında baş verən Sivas yaxınlığındakı döyüşə şahid olmuş, bu döyüşdə səlcuqluların tərəfində vuruşmuşdur.

Döyüşdən sonra Anadolu Səlcuqlu sultanı I Əlaəddin Keyqubad tərəfindən Ərtoğrul Qaziyə xələt geyindirilmiş, Anadoluda yaşamaq üçün Ankara yaxınlığındakı Qaracadağ bölgəsi ona verilmişdir (1230).

Ərtoğrul bəy Qaracadağda bir müddət qaldı, ardından oğlu Savcı bəyi Sultan Əlaəddin Keyqubada göndərərək ondan yeni torpaqlar istədi. Osmanlı mənbələrinə görə, sultandan icazə aldıqdan sonra yeni torpaqlar əldə etmək üçün qərbə doğru köçən türkmənlər Bizans sərhəddinə qədər gəldilər. Burada Bizans sərhəddindəki kəndlərə və yaşayış yerlərinə hücumlar təşkil edən türkmənlər Sultan Əlaəddinin Bizans üzərinə tərtiblədiyi səfərə Əskişəhər yaxınlığında qatıldı. Səlcuqlu orudusuyla Nikeya imperatoru Teodoros Laskarisə bağlı birliklər arasında gedən döyüş Ərtoğrul bəyin süvarilərinin dəstəyi ilə səlcuqlu qələbəsi ilə başa çatdı. Qələbə xəbərini eşidən Sultan Əlaəddin Keyqubad hədiyyə olaraq Əskişəhər və ətrafındakı torpaqları Ərtoğrul bəyə verdi.

Sultan Əlaəddin Keyqubad bu zəfərdən sonra bölgənin önəmli mərkəzlərindən olan Qaracahisarı mühasirəyə aldı. Ancaq monqolların Anadoluya daxil olması ilə mühasirəni Ərtoğrul bəyə verərək geri qayıtdı. Uzun çəkən mühasirənin ardından Ərtoğrul bəy və rəhbərlik etdiyi türkmənlər Qaracahisarı ələ keçirdilər (1231/32). Şəhərin Bizans təkfurunu əldə edilən qənimətin beşdə biri ilə birlikdə Sultan Əlaəddin Keyqubada göndərən Ərtoğrul bəy qənimətin qalan hissəsini döyüşçüləri arasında paylaşdırdı. Daha sonra Söyüd qəsəbəsinə hücum edən türkmənlər buranı ələ keçirdilər və sultan bu bölgəni onlara hədiyyə etdi.

Ərtoğrul Qazi Söyüd qəsəbəsində yerləşdikdən sonra Bizans sərhəddində olan digər uc bəyləriylə birlikdə mübarizəni gücləndirdi. Bununla yanaşı mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan Bizans təkfurları ilə yaxın münasibətlər qurdu. Xüsusilə də Biləcik və Osmaneli təkfurları Ərtoğrul bəylə yaxın dostluq əlaqələri qurmuşdu. Özü kimi qayı türkməni olan Kastamonu uc bəyi Hüsaməddin Çobanın oğulları ilə də yaxın münasibət qurmuşdu. Beləliklə, qışı Söyüddə, yayı Domaniç yaylağında keçirən Ərtoğrul bəy və türkmənlər tez-tez Bizans sərhəddinə hücumlar təşkil edirdi. Bu bölgədə oturaq həyata başlayan türkmənlər getdikdə böyüməyə başlamışdı. Anadolu səlcuqlu sultanlığının qərb sərhəddində olan türkmənlər Bizans sərhəddinə gələn Səlcuq sultanı III Qiyasəddin Keyxosrovu qarşılamış və ona bağlılıq bildirərək hədiyyələr təqdim etmişdir (1279). Bu tarixdən sonra Ərtoğrul Qazinin olduqca qocaldığı və qayı qəbiləsinin idarəsini oğlu Osman bəyə verdiyi bilinir. Qısa zaman sonra isə vəfat etmişdir (1281/82). Türbəsi Söyüd qəsəbəsinin 1 km şərqində yerləşir.

Ərtoğrul Qazi popularlıqda

1. XIX əsrə aid bir Osmanlı gəmisinin adı Ərtoğrul bəyin şərəfinə "Ərtoğrul" adlandırılmışdır.

2. Türkmənistanın Aşqabad şəhərində Ərtoğrul Qazinin adına məscid və heykəl tikilmişdir.

3.1988-ci ilə aid olan "Quruluş"(Quruluş:1299) adlı serialda onu Baykal saran canlandırmışdır.

4.2014–2019 tarixində yayımlanan "Diriliş:Ərtoğrul" serialında Ərtoğrul Qazini Engin Altan düzyatan canlandırmışdır.

Mənbə

• Ahmedî, İskendernâme (nşr. İsmail Ünver), Ankara 1983, vr. 65b;
• Karamânî Mehmed Paşa, Tevârîhu’s-selâtîni’l-Osmâniyye (trc. İbrahim Hakkı Konyalı), İstanbul 1949, s. 343;
• Şükrullah Çelebi, Behçetü’t-tevârîh (nşr. Nihal Atsız), İstanbul 1949, s. 51;
• Âşıkpaşazâde, Târih, s. 2–5;
• Oruç b. Âdil, Tevârîh-i Âl-i Osmân, s. 4, 6;
• Neşrî, Cihannümâ (Unat), I, 55–65;
• İbn Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osmân, I. Defter, s. 52–57;
• Mehmed b. Halîl el-Konevî, Tevârîh-i Âl-i Osmân (nşr. R. Anhegger, TD, sy. 3–4 içinde), İstanbul 1952, s. 52–53;
• Enverî, Düstürnâme, s. 73–82; Hammer (Ata Bey), I, 75–80;
• Hamîd Vehbî, Meşâhîr-i İslâm, İstanbul 1301, I, 5–37;
• M. Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu (1959), Ankara 1972, s. 123 vd.;
• a.mlf., "Osmanlı İmparatorluğu’nun Etnik Menşei Meselesi", TTK Belleten, VII (1944), s. 219–303;
• Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara 1972, s. 423–425;
• İbrahim Artuk, "Osmanlı Beyliği’nin Kurucusu Osman Gazi’ye Ait Sikke", Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: 1071–1920, Ankara 1980, s. 28–29;
• W. Eberhard, "Kayılar Kabilesi Hakkında Sinolojik Mülâhazalar", TTK Belleten, VIII/32 (1944), s. 567–584;
• M. Şakir Ülkütaşır, "Ertuğrul Gazi İhtifâli", TY, sy. 252 (1956), s. 536–538;
• a.mlf., "Söğüt Beyliği Üzerine Bir Araştırma", TK, VIII/95 (1970), s. 769–775;
• M. Tayyib Gökbilgin, "Ertuğrul Gazî Türbesi: Söğüt", TED, IV–V (1974), s. 79–90;
• Sefa Öcal, "Ertuğrul Gazi, Türbesi ve Haziresinde Yatanlar’, TDA, sy. 45 (1986), s. 97–184;
• Mükrimin Halil Yınanç, "Ertuğrul Gâzî", İA, IV, 328–337;
• V. L. Ménage, "Ertoghrul", EI² (İng.), II, 710–711.

Xarici keçidlər

Ərtoğrul Qazi Oğuz türkləri Doğum: 1191 Vəfat: 1281
Hakimiyyət titulları
Sələfləri  Süleyman Şah	Qayı boyunun Bəyi 1230-1281	Xələfləri  I Osman