Azərbaycan çayları

Kür çayı hövzəsi Azərbaycan Respublikası ərazisinin böyük əksəriyyətini təşkil edir

Kür

Azərbaycan çayları — Azərbaycan Respublikası ərazisindən axan çaylar.

Azərbaycan çaylarını aşağıdakı 3 əsas qrupa bölmək olar:

Azərbaycanın Kür hövzəsinə aid olan mərkəzi və qərb çayları;
Azərbaycanın bilavasitə orta Xəzərə axan şimali-şərq çayları;
Bilavasitə Xəzər dənizinin cənubuna axan cənubi-şərq çayları.

Ümumi məlumat[redaktə | əsas redaktə]

Azərbaycan ərazisində irili-xırdalı 8550-dən artıq axar sudan ibarət çay sistemi vardır ki, onların bütövlükdə ümumi uzunluğu 33665 km. təşkil edir. Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi 85600 km² qəbul edilir. Çayların 7550-sinin uzunluğu 5 km-dən az olan çaylardır. Qalan 800 çaydan yalnız 65-nin uzunluğu 50 km-ə qədər, 735-nin uzunluğu isə 6 km ilə 50 km arasında dəyişir.

Azərbaycan ərazisindən axan ən iri çaylar Kür və Araz çaylarıdır.

Çayları bir-birindən fərqləndirən iki böyük qrupa bölmək olar: dağ çayları və düzənlik çayları.

Dağ çayları[redaktə | əsas redaktə]

Dağ çayları öz mənbəyini dəniz səviyyəsindən 2000–3500 m. hündürlükdə olan dağlardan götürür, öz axarlarında çay pillələri və şəlalələr əmələ gətirir, dərin dərələrlə axır və düzənliklərə çıxdıqda güclü yarğanlar əmələ gətirərək çoxlu qollara ayrılırlar. Onlardan bəziləri tez-tez öz axarlarını dəyişir, digərləri isə yerin altı ilə sızaraq itir, yaxud kiçik bataqlıqlar əmələ gətirirlər.

Düzənlik çayları[redaktə | əsas redaktə]

Düzənlik çayları başlıca olaraq maili düzənliklərdə, geniş Kür-Araz ovlaqlarında, dərə və vadilərdə yerləşir. Axınları əyri-üyrü və sakit olan bu çaylar öz məcralarını asanlıqla yuyaraq yataqlarını lilləndirirlər. Onların suyu kənar qatışıqlarla bir o qədər də zəngin deyil və hamısının mənsəbi vardır. Lakin Kür çayı ətrafı depressiyanın və dənizyanı qum təpələrinin yaranması nəticəsində bu çayların bir qismi kor arteriyaya çevrilir və mənsəbləri itir. Dayaz çayların qidalanması əsasən dağ çayları, bulaq və yerüstü suların hesabına həyata keçir. Dayaz çayların sonuncu növünü adətən qara su (sularının hədsiz minerallaşması nəticəsi olaraq) adlandırırlar ki, onların mövcud olması da, dağ çayları arteriyaları ilə olduqca bağlıdır.

Coğrafi yerləşməsinə görə çayların təsnifatı[redaktə | əsas redaktə]

Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının çayları[redaktə | əsas redaktə]

Samur, Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Şabrançay, Ataçay

Abşeron-Qobustanın çayları[redaktə | əsas redaktə]

Pirsaatçay, Ceyrankeçməz, Sumqayıqçay, SitalçAy

Talış dağlarından axan çaylar[redaktə | əsas redaktə]

Bolqarçay, Viləşçay, Lənkərançay, Təngərud

Kür hövzəsinin çayları[redaktə | əsas redaktə]

Qanıx çayı , Balakən çay , Əyri çay , Daşagil çay , Araz çayı.