Azərbaycan çayları
Azərbaycan çayları — Azərbaycan Respublikası ərazisindən axan çaylar.
Azərbaycan çaylarını aşağıdakı 3 əsas qrupa bölmək olar:
- Azərbaycanın Kür hövzəsinə aid olan mərkəzi və qərb çayları;
- Azərbaycanın bilavasitə orta Xəzərə axan şimali-şərq çayları;
- Bilavasitə Xəzər dənizinin cənubuna axan cənubi-şərq çayları.
Mündəricat
Ümumi məlumat[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan ərazisində irili-xırdalı 8550-dən artıq axar sudan ibarət çay sistemi vardır ki, onların bütövlükdə ümumi uzunluğu 33665 km. təşkil edir. Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi 85600 km² qəbul edilir. Çayların 7550-sinin uzunluğu 5 km-dən az olan çaylardır. Qalan 800 çaydan yalnız 65-nin uzunluğu 50 km-ə qədər, 735-nin uzunluğu isə 6 km ilə 50 km arasında dəyişir.
Azərbaycan ərazisindən axan ən iri çaylar Kür və Araz çaylarıdır.
Çayları bir-birindən fərqləndirən iki böyük qrupa bölmək olar: dağ çayları və düzənlik çayları.
Dağ çayları[redaktə | əsas redaktə]
Dağ çayları öz mənbəyini dəniz səviyyəsindən 2000-3500 m. hündürlükdə olan dağlardan götürür, öz axarlarında çay pillələri və şəlalələr əmələ gətirir, dərin dərələrlə axır və düzənliklərə çıxdıqda güclü yarğanlar əmələ gətirərək çoxlu qollara ayrılırlar. Onlardan bəziləri tez-tez öz axarlarını dəyişir, digərləri isə yerin altı ilə sızaraq itir, yaxud kiçik bataqlıqlar əmələ gətirirlər.
Düzənlik çayları[redaktə | əsas redaktə]
Düzənlik çayları başlıca olaraq maili düzənliklərdə, geniş Kür-Araz ovlaqlarında, dərə və vadilərdə yerləşir. Axınları əyri-üyrü və sakit olan bu çaylar öz məcralarını asanlıqla yuyaraq yataqlarını lilləndirirlər. Onların suyu kənar qatışıqlarla bir o qədər də zəngin deyil və hamısının mənsəbi vardır. Lakin Kür çayı ətrafı depressiyanın və dənizyanı qum təpələrinin yaranması nəticəsində bu çayların bir qismi kor arteriyaya çevrilir və mənsəbləri itir. Dayaz çayların qidalanması əsasən dağ çayları, bulaq və yerüstü suların hesabına həyata keçir. Dayaz çayların sonuncu növünü adətən qara su (sularının hədsiz minerallaşması nəticəsi olaraq) adlandırırlar ki, onların mövcud olması da, dağ çayları arteriyaları ilə olduqca bağlıdır.
Azərbaycan çaylarının siyahısı[redaktə | əsas redaktə]
1000 km-dən yuxarı[redaktə | əsas redaktə]
1000-100 km[redaktə | əsas redaktə]
- Qanıxçay, 413 km
- Qabırrıçay, 394 km
- Samur çayı, 216 km
- Anaxatır (Ehram və ya Xram), 201 km
- Tərtərçay, 200 km
- Sumqayıtçay, 198 km
- Kürəkçay, 186 km
- Türyançay, 180 km
- Bazarçay, 178 km
- Bolqarçay, 163 km
- Əyriçay, 135 km
- Ağstafaçay, 133 km
- Arpaçay, 126 km
- Xaçınçay, 119 km
- Pirsaatçay, 119 km
- Göyçay, 115 km
- Qarqarçay, 115 km
- Viləşçay, 115 km
- Həkəriçay, 113 km
- Qudyalçay, 108 km
- Qusarçay, 108 km
- Ceyrankeçməzçay, 100 km
100-50 km[redaktə | əsas redaktə]
- Gəncəçay, 99 km
- Gilançay, 99 km
- Əlicançay, 98 km
- Vəlvələçay, 98 km
- Şəmkirçay, 95 km
- Qaraçay, 93 km (Quba və Xaçmaz)
- Zəyəmçay, 90 km
- Köndələnçay, 89 km
- Girdimançay, 88 km
- Ağsuçay, 85 km
- Oxçuçay, 85 km
- Ləkərçay, 84 km
- İncəçay, 83 km (Ağdərə, Tərtər və Yevlax)
- Quruçay, 82 km (Xocavand və Füzuli)
- Lənkərançay, 82 km
- Gorançay, 81 km
- Naxçıvançay, 81 km
- Quruçay, 77 km (Quba və Xaçmaz)
- Axıncaçay, 76 km
- Qoşqarçay, 76 km
- Gilgilçay, 72 km
- Həsənsuçay, 71 km
- Dəmiraparançay, 69 km
- Ağçay, 68 km
- Çikilçay, 68 km
- Çağacıqçay, 65 km
- Bala Kür, 63 km
- Hocazsuçay, 63 km
- Əlincəçay, 62 km
- Xonaşençay, 62 km
- Coğazçay, 60 km
- Cəyirçay, 58 km
- Muxaxçay, 56 km
- Tikanliçay, 56 km
- Kürmükçay, 55 km
- Katexçay, 54 km
- Şabrançay, 62 km
- Künkütçay, 52 km
- Bumçay, 51 km
- İncəçay, 51 km (Cəbrayıl)
- Zabuxçay, 51 km
- Göytəpəçay, 50 km
Mənbə[redaktə | əsas redaktə]
Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]
 Azərbaycan coğrafiyası | ||
|---|---|---|
| Litosfer |  | |
| Hidrosfer | ||
| Atmosfer | ||
| Biosfer |
Meşələr • Təbiət (Flora; Fauna) • Qoruqlar • Rezervasiya • Təbiət abidələri • Milli parklar • Ekoregionlar • Torpaqlar | |
| Antroposfer |
Ekologiya (Qırmızı Kitab) • Paytaxt • İnzibati bölgü • Şəhərlər • Vaxt | |
