Ukrayna

Ukrayna
Україна Ukrayina
Bayraq Gerb
Himn: "Ще не вмерли Україна ні Слава ні Воля" "Ukrayna Dövlət Himni"
Tarixi
• Kiyev Rus dövləti	882
• Galiçya-Volhinya Krallığı	1199
• Kazak Hetmanlığı	17 Auqust 1649
• Ukrayna Xalq Respublikası	7 Noyabr 1917
• Ukrayna Sovet Sosialist Respublikası	10 Mart 1919
• Ukrayna	24 Auqust 1991
Rəsmi dilləri	ukrayn dili
Paytaxt	Kiyev
İdarəetmə forması	Prezident respublikası
Prezident	Vladimir Zelenski
Baş nazir	Vladimir Qroysman
Sahəsi	Dünyada 45-ci
• Ümumi	603500 km²
• Su sahəsi (%)	7
• Əhali	41.167.335 nəf. (1 yanvar 2022)
• Sıxlıq	73,8 nəf./km² (115-ci)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2013)	337,360 milyard dollar (40-cı)
• Adambaşına	7.422 dollar (107-ci)
Valyuta	Qrivna
İnternet domeni	.ua
ISO kodu	UA
BOK kodu	UKR
Telefon kodu	+380
Saat qurşaqları	UTC+02:00 UTC+03:00 Şərqi Avropa vaxtı[d]
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ukrayna — Şərqdə və qismən Mərkəzi Avropada, Şərqi Avropa Düzənliyinin cənub-qərb hissəsində, Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasının [5] [6] varisi, Ukrayna Xalq Respublikası, Rus Krallığı və Kiyev Rus. Sahəsi 603,628 km-dir. Ərazi baxımından ən böyük ölkə, ərazisi tamamilə Avropadır. [7] Şimaldan Belarusiya, qərbdən Polşa, Slovakiya və Macarıstan, cənub-qərbdən Rumıniya və Moldova, şərqdən və şimal-şərqdən Rusiya ilə həmsərhəddir. Cənub və cənub-şərqdə Qara və Azov dənizləri tərəfindən yuyulur.

Müasir Ukraynanın ərazisində Paleolit ​​dövründən başlayaraq, bir çox arxeoloji mədəniyyətin məşhur yaşayış məskənləri mövcuddur — Mousterian, Grebenykivsky, Kukretsky, Trypillya, Srednestogovsky, Yamna, döyüş baltaları, Chornoliska və s. Qədim zamanlarda Ukrayna ərazisində skiflərin, qədim yunan müstəmləkəçilərinin, qotların dövlət birləşmələri mövcud idi, lakin Ukrayna Slavyan dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin başlanğıc nöqtəsi Kiyev Rusı IX–XIII əsrlərdən hesab olunur [8]. Monqol istilasından sonra onun üçüncü və üçüncü əsrlərdə Rusiya Krallığı oldu. Qonşu Litva və Polşa tərəfindən 16-cı əsrdən federal birliyə birləşdirilmiş bir şəkildə uduldu.

Ən yeni Ukrayna millətinin meydana gəlməsi 1648–1657-ci illərdə Polşa-Litva Birliyinə qarşı Bohdan Khmelnytsky'nin başçılıq etdiyi azadlıq müharibəsi dövründə gücləndi [8] [9]. Müharibənin nəticəsi Dneprdə kazak dövlətinin yaranması idi. Qarşıdurma səbəbindən 1667-ci ildən sonra Polşa-Litva Birliyi və Muskoviya arasında bölündü. 18-ci əsrdə Ukrayna torpaqlarının əksəriyyəti Rusiya imperiyasına qoşulduqdan sonra yerli muxtariyyət tədricən imperiya hökuməti tərəfindən ləğv edildi.

20-ci əsrin əvvəllərində Ukrayna inqilabı zamanı Ukrayna ərazisində bir neçə millət dövləti yarandı: Ukrayna Xalq Respublikası, Ukrayna Dövləti, Qərbi Ukrayna Xalq Respublikası, Kuban Xalq Respublikası [10] və s. Lakin 1917 və 1921-ci illərin azadlıq mübarizələrinin məğlubiyyəti və bir sıra müharibələr nəticəsində bu dövlətlər qonşuları tərəfindən tutuldu: Sovet Rusiyası, Polşa Respublikası, Rumıniya Krallığı və Çexoslovakiya Respublikası. 1922-ci ildə Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olan Rusiya ərazisində Bolşevik Ukrayna Sosialist Sovet Respublikası (SSRİ) quruldu. İkinci Dünya Müharibəsi illərində Qərbi Ukrayna və Budjak Ukrayna SSR-yə, müharibədən sonra — Transcarpathia və 1954-cü ildə — Krım birləşdirildi. Müasir Ukrayna dövləti Sovet İttifaqının dağılması və 1991-ci il 24 avqustda xalq iradəsi ilə sementlənmiş müstəqillik elan edilməsi nəticəsində yaranmışdır. 2013–14-cü ilin qışında baş verən ləyaqət inqilabı prezident Yanukoviçin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasına və yeni hökumətin qurulmasına səbəb oldu. 2014-cü ilin fevral ayından bəri Ukrayna Rusiyanın Krımın ilhaqını və ölkənin şərqindəki müharibəni özündə cəmləşdirən silahlı təcavüzə qarşı müdafiə olunur.

Ukrayna unitar dövlətdir. 24 bölgədən, Krım Muxtar Respublikasından və xüsusi statuslu iki şəhərdən ibarətdir: Kiyev — paytaxt və ən böyük şəhər və Sevastopol. Ukrayna parlament-prezident respublikasıdır. Dövlət hakimiyyətinin ən yüksək orqanı Ukraynanın Verxovna Radasıdır, dövlət başçısı isə Ukrayna Prezidentidir.

Ukrayna əhaliyə görə Avropada səkkizinci yeri tutur. 2001-ci ildə aparılmış son siyahıyaalmaya görə, Ukraynada 48,4 milyondan çox insan yaşayır. Onların 77,8% -i ukraynalılar, 17,3% -i ruslardır. Şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 67,2% -dir. Ukraynada rəsmi dil Ukraynadır. Əsrlər boyu ruslaşma səbəbi ilə rus dilinin şərq və cənub bölgələrində geniş yayılmışdır. [11] Əhalinin əksəriyyəti Bizans ayininin xristianlarına — Pravoslav və Yunan Katoliklərinə aiddir. Digər məzhəblər arasında: Roma Katolikliyi, Protestantizm, İslam.

Ukrayna xammal üstünlük təşkil edən bir sənaye və kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Bəzi kənd təsərrüfatı məhsulları və qida, "Avropanın taxıl sahəsi" nin aparıcı ixracatçılarından biridir. Ölkənin iqtisadi kompleksi dağ-mədən (kömür, neft və qaz, dəmir və manqan filizləri), bəzi sənaye sahələri, qara və əlvan metallurgiya, Ukrayna güclü elektrik istehsalçısıdır. Kosmik tədqiqat üçün buraxılış vasitələri, peyklər və avadanlıqların istehsalı qurulub. Ukrayna əhəmiyyətli silah istehsalçısıdır — tanklar, hərbi nəqliyyat təyyarələri, zenit raket sistemləri, optik avadanlıqlar.

Ukrayna Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (12) təsisçisi və qırxdan çox beynəlxalq təşkilatın, o cümlədən ATƏT-in (1992), BVF-nin (1992), İBRD (1992), ÜTT (2008) və Avropa Şurasının (1995) üzvüdür.

Əhali

Ukrayna əhalisinin milli tərkibi-2001 sa.

Əhali sıxlığı

2010-cu il oktyabrın 1-ə Ukraynanın əhalisi 45 822 214 nəfər idi.

Ondan şəhər əhalisi — 31 444 122 nəfər və ya 68,6%, kənd əhalisi — 14 378 092 nəfər və ya 31,4% təşkil edir.

1 fevral 2013-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Ukrayna əhalisi 45539.1 min nəfərdir.

Mədəniyyəti

Ukraynada idman sürətlə inkişaf edir, ən inkişaf etmiş növlərindən biri də futboldur. Milli komanda 2006-cı il dünya çempionatında dörddə bir finala qədər irəliləməyi bacarıb. Klub futbolu da heç də zəif deyil, Donetsk şəhərinin Şaxtyor Donetsk klubu 2009-cu il UEFA Kubokunun qalibidir. Ukrayna futbolunun dünyaya bəxş etdiyi ən böyük ulduz Andrey Şevçenkodur. Avropanın tanınmış klublarında oynamış Şevçenko bir çox titulların sahibidir. Hazırda Ukrayna milli komandasının baş məşqçisidir.

2004-cü il Avroviziya mahnı müsabiqəsində Ukraynanı "Wild Dances" mahnısı ilə Ruslana təmsil etmiş və 280 xalla qalib olmuşdu.

Ədəbiyyatı

XVIII əsrin sonlarında İvan Kotlyarevskinin "Eneida" poeması Ukrayna ədəbi dilinin və ədəbiyyatının başlanğıcı hesab olunur. XIX əsrin ortalarında parlayan Taras Şevçenko yaradıcılığı ilə Ukrayna ədəbiyyatında böyük bir mərhələ oldu və poeziya ilə bərabər nəsr və dramaturgiyanın da inkişafına təkan verdi. XX əsrin əvvəllərində Ukrayna ədəbiyyatı Avropa modernizminin təsirinə məruz qalır. Bu dövrün parlaq nümayəndəsi Lesya Ukrainka yaradıcılığa dünya ədəbiyyatının obrazlarını gətirdi.

Bütövlükdə keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Ukraynada da Oktyabr inqilabından sonra ədəbi proses xüsusi dramatizmi və mürəkkəbliyi ilə yadda qaldı. Sosializm realizmi janrı yazıçıları sərt çərçivəyə salmasına baxmayaraq, Ukrayna yazıçıları bu gün də aktuallığını itirməyən əsərlər yaratdılar. Pavlo Tıçina, Maksim Rılski, Vladimir Sosyura, Aleksandr Dovjenko və Oles Qonçarın əsərləri belələrindəndir.

"Altmışıncılar" kimi tanınan Vasili Stus, Lina Kostenko, Vasili Simonenko, Qriqori Tyutyunnik, Dmitri Pavlıçko, İvan Draç və başqaları yeni yaradıcılıq formaları axtarır, orijinal əsərlər yaradırdılar.

Müasir Ukrayna ədəbiyyatı deyəndə isə ilk növbədə yeni düşüncə nümayəndələri olan Yuri Andruxoviç, Aleksandr İrvanes, Oksana Zabujko, Nikolay Ryabçuk, Sergey Jadan, Vasili Şklyar və başqaları yada düşür.

Maarifçiliyi

Bütövlükdə müasir Ukraynanın təhsili Sovet dövründəki təhsildən xeyli fərqlənir. Sovet sistemində bağça, orta məktəb, texnikum və ali məktəb olduğu halda Ukraynada dəyişiklik edilərək, məktəbəqədər təhsil, orta məktəb və ali məktəb olan yeni sistem yaradıldı. Bununla da Ukrayna təhsili Avropa təhsilinə bir qədər də yaxınlaşdı. Təhsilin inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri özəl məktəblərin yaradılmasıdır. Belə məktəblərin yaradılması ölkənin gələcəyinin güclü bünövrəsi oldu.

Ərazi

Ukrayna Qara və Azov dənizlərin sahilində yerləşir. O, şimal-şərqdə Rusiya, şimalda Belarus, qərbdə Polşa, Slovakiya və Macarıstan, cənub-qərbdə Rumıniya, Moldaviya və tanınmamış Dnestryanı ilə sərhədləri var. Ərazisində Krım Muxtar Respublikası, 24 vilayət və 2 xüsusi statuslu şəhər yerləşir.

Volın
vilayəti

Rivne
   vilayəti

Jitomir
vilayəti

Kiyev
vilayəti

Xmelnitski
vilayəti

Ternopil
   vilayəti

    İvano
-Frankivsk
     vilayəti

Zakarpatya
      vilayəti

Çernovtsı
vilayəti

Vinnitsa
vilayəti

Çerkası
vilayəti

Kirovoqrad
vilayəti

Nikolayev
vilayəti

Poltava
vilayəti

Çerniqov
vilayəti

Sumı
vilayəti

Xarkov
vilayəti

Dnepropetrovsk
vilayəti

Odessa
   vilayəti

Xerson
vilayəti

Zaporojya
vilayəti

Donetsk
vilayəti

Krım MR

Luqansk
vilayəti

Lvov
vilayəti

Azaq
dənizi

Qara dəniz

Dnepr

Rusiya

Belarus

Slov.

Mac.

Polşa

Rumıniya

Mold.

DMR

•

Kiyev

•

Sevastopol

Şəhərləri

Ukrayna şəhərlərinin siyahısı

Tarixi

Ukrayna adı əski slavyan dilində "sərhəd ölkəsi" mənasını verir. Paytaxt şəhəri olan Kiyev 9-cu yüzilliyə qədər Xəzər xaqanlığının bir parçası idi. 16-cı əsrin ortalarında Zaparojiya bölgəsində yaşayan bəzi qruplar birlik yaratmışdılar. Özlərinə Kazak adını verən bu döyüşçü insanlar 1648-ci ildə Boqdan Xmelnitskinin rəhbərliyi ilə Polşaya qarşı böyük üsyana qalxdılar və nəticədə Ukrayna dövləti olan Kazak Atamanlığını qurdular. I Dünya Müharibəsindən sonra 1919-cu ildə Ukrayna Sovet Sosialist Respubilikası quruldu. 8 dekabr 1991-ci ildə Belorusiya, Rusiya və Ukrayna SSRİ-nin müstəqil dövlətlərə parçalanması barədə qərar verdilər və bununla da Ukrayna müstəqil dövlət oldu.

Müasir Ukrayna

Ukrayna – Mərkəzi-Şərqi Avropada yerləşən aqrar-sənaye ölkəsidir. Sərhədlərinin uzunluğu 7590 kilometr, ərazisi 603,7 min kvadrat kilometr, əhalisi isə 2001-ci il hesablamalarına görə təxminən 50 milyon nəfərdir. Paytaxtı Kiyev şəhəri, dövlət dili ukraynca, milli valyutası qrivnadır. 2014-cü ildə Ukraynaya aid olan Krım Muxtar Respublikası Rusiya Federasiyası tərəfindən anneksiyaya uğrayaraq Rusiyanın tərkib Krım Respublikası çevrilmişdir. Ölkənin cənub-şərqində Rsuiya tərəfində dəstəklənən separatçı və qondarma Donetsk Xalq Respublikası və Luqansk Xalq Respublikası Ukrayna Respublikasına qarşı terror-vətəndaş müharibəsi aparırlar.

İqtisadiyyatı

Təsərrüfatı mürəkkəb sahə və ərazi quruluşuna malikdir. Yanacaq-energetika kompleksi kömür, yerli neft-qaz və ən çox kənardan aldığı neft-qaz yanacağına əsaslanır. Donbas iri daş kömür rayonudur. Çoxlu istilik elektirik stansiyaları və bir neçə AES-ləri vardır. Çernobıl AES-də baş verən qəza ölkə iqtisadiyyatına çox böyük zərər vurmuşdur. Metallurgiya kompleksi yerli dəmir filizləri və kömür əsasında inkişaf edir. İri mərkəzləri Donbas (kömür hasilatı), Azov sahili (nəqliyyata yaxınlıq) və Dnepryanı (filiz mərkəzi). Maşınqayırma metal tutumlu və əmək tutumlu sahələrlə təmsil olunub. Ağır maşınqayırma Donbasda, Xarkovda, dəqiq maşınqayırma Ukraynanın qərb və cənub mərkəzlərində, şəkər çuğunduru yığan maşınlar Ternopolda, traktorlar Xarkovda, avtomobillər Lvovda, Zaporojyedə, Lutskda yerləşir. Gəmiqayırma Xerson və Nikolayevdədir. Kimya sənayesi inkişaf etmişdir. Güclü yeyinti sənayesinə malikdir, yerli k/t məhsullarını emal edən-unüyütmə, şəkər, bitki yağı, ət-süd və meyvə konservləri və s. istehsal olunur. Bu müəssisələr k/t rayonlarında yerləşirlər. Tikinti materialları sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etdirilir, zəngin xammala əsaslanır.

Kənd təsərrüfatı həm bitkiçilik və həm də heyvandarlıq sahələri yaxşı inkişaf etdirilmişdir. Əkin yerlərinin yarısından çoxunu dənli bitkilər tutur. Buğda əkinləri geniş yayılıb. 2006-cı ildə ölkədə 32 mln ton taxıl istehsal olunmuşdur. Şəkər çuğunduru becərilməsinə və şəkər tozu istehsalına görə dünyada qabaqcıl yerlərdə durur-22 mln. t. şəkər çuğunduru, 2,6 mln.t. şəkər tozu istehsal edir (2006-cı il). Əsas əkinləri meşə-çöl və qismən də çöl zonalarında yerləşir. Heyvandarlıq əsasən südlük-ətlik istiqamətdə və donuzçuluq, quşçuluq, qoyunçuluq və b. inkişaf etdirilir. Zakarpatye və cənub rayonları meyvəçlik və üzümçülük yerləşir. Nəqliyyatın bütün sahələri inkişaf etmişdir. Odessa, Xerson, Mariopul kimi limanları vardır.

Hökuməti

Ukrayna unitar parlament-prezident respublikasıdır.

Əsas hakimiyyət orqanları: Prezident: Vladimir Zelenski Parlamentin spikeri: Andrey Parubiy Hökumət: Ukrayna nazirlər kabineti, Ali qanunverici orqan: Ukrayna Ali Radası 2008-ci ildə Ali Radaya daxil olan partiyalar:Yuliya Timoşenko bloku, Bizim Ukrayna, Reqionlar partiyası, Ukrayna kommunist partiyası, Litvin bloku.

Dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş rəsmi bayramlar

• 1 yanvar — Yeni il.
• 7 yanvar — İsa peyğəmbərin doğum günü.
• 22 yanvar — Ukrayna günü.
• 8 mart — Beynəlxalq qadınlar günü.
• 1,2 may — Həmrəylik günü.
• 8 may — Barışıq günü.
• 9 may — İkinci Dünya Müharibəsində qələbə günü.
• 28 iyun — Ukraynanın Konstitusiya günü.
• 24 avqust — Müstəqillik günü.
• 14 oktyabr — Ukraynanın müdafiəsi günü.

Xarici keçidlər

• Государственный комитет статистики Украины : Численность и состав населения Украины по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года
• State Statistics Committee of Ukraine : The distribution of the population by nationality and mother tongue (2001 census) Arxivləşdirilib 2009-06-18 at the Wayback Machine
• Государственный комитет статистики Украины : Регионы Украины
• Photos of Ukraine.  (ing.)  (rus.)