Saxurlar
Ümumi sayı | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
30 000-dən çox[1][2] | ||||||
Yaşadığı ərazilər | ||||||
| ||||||
Dini | ||||||
Daxildir | ||||||
Ləzgi xalqları | ||||||
Mənşəyi | ||||||
Qafqaz albanları | ||||||
Qohum xalqlar | ||||||
Digər Ləzgi xalqları |
Saxurlar (sax. yixbı (йихъбы) / tsaxbı (цIаIхбы)) — Azərbaycanın Qax,[5] Zaqatala[6] və Balakən[7] rayonlarında, eləcə də Dağıstanın Şəki-Zaqatala bölgəsi ilə həmsərhəd olan Rutul rayonunda yaşayırlar. Sayları 30 mindən çoxdur.[1][2] Qafqaz dillərinin Dağıstan qolunun cənub-şərq qrupuna aid olan saxur dilində, eləcə də Azərbaycan dilində danışırlar.[8] Dini baxımdan sünni müsəlmandırlar.
Hazırda 12 məktəbdə saxur dilində dərslər keçirilir. Həmin məktəblərdə ümumilikdə 105 sinif var və 2500-ə yaxın şagird təhsil alır.
Saxurların yaşadığı ərazi Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxildir. Son onillikdə orta illik əhali artımı 1,5 % olmuşdur ki, bu da orta respublika səviyyəsindən azdır.
Saxurların ən məşhur nümayəndələri arasında fizika-riyaziyyat elmləri doktoru Abdulla Muxtarovu, professor Abdulla Qarayevi, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Səlahəddin Kazımovu,Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Natiq Məmmədovu,yazıçı-publisist Əhməd İsayevi,filologiya elm doktoru-professor-sovet türkoloqu Səlim Cəfərovu,Tarixçi Dağıstan Dövlət universitetinin professoru Harun İbrahimovu,tarixçi dosent Elvira Lətifova,Bonn Universiteti Şifahi tarix fənni üzrə doktor Rasim Mirzəyev,Azərbaycan Texniki Universitetinın rektor əvəzi Xalıq Yahudov,Sovet Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Minə Nəzirovanı,cüdo üzrə Avropa və Dünya kuboku çempionu Oruc Vəlizadəni, əməkdar MMA döyüşçüsü Samir Abdullayevi, muay tay və kikboksinq üzrə məşhur idman ustası Renat Yusubovu və s digərlərini göstərmək olar.
Hazırda onların Saxur Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[8]
Məskunlaşma
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rusiya FR-da
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dağıstan
[redaktə | mənbəni redaktə et]İnzibati-ərazi vahidi | Sayı, 2002 sa. |
---|---|
cəmi | 8 168 |
Rutul rayonu | 4 971 |
Mahaçqala şəhər ə/d | 2 098 |
Qızılyar rayonu | 535 |
Xumtorqala rayonu | 123 |
digər | 441 |
Azərbaycan Respublikasında
[redaktə | mənbəni redaktə et]İnzibati-ərazi vahidi | 1999 sa. | 1999 sa. |
---|---|---|
cəmi | 15 877 | 12 289 |
Zaqatala rayonu | 13 114 | 11 203 |
Qax rayonu | 2 612 | 1 008 |
Balakən rayonu | … | 34 |
Sumqayıt şəhər ə/d | … | 8 |
Qusar rayonu | 5 | … |
digər | 146 | 36 |
1967-cı ilin məlumatlarına görə saxurlar Dağıstanın 13 kəndində: Saxur, Gelmets, Kurdul (Lek), Mikik, Mişleş, Xiyax, Suqyut, Muslax, Attal, Korş, Cınıx, Baş-Kələl, Baş-Muxax; Azərbaycanın isə 16 kəndində yaşayırdılar: Muxax (7,2 min), Suvagil (Yeni Suvagil) (5,5–6 min), Qarqay, Kələl, Dağlı (keçmiş Əli Bayramlı kəndi) (3 min), Mamrux (2,1 min), Sabunçu (2 min), Qum (1,5–2 min), Gözbarax (2 min), Mişleş (Çinçar) (7–7,5 min), Çinarlı (1,2 min), Ləkit Kötüklü (1,2 min), Ağdam-Kələl, Qas, Armudlu ,Ələsgər, Ağyazı (Üzümlü) (1–1,5 min).[9][10] Əsasda Şəkidə məskunlaşıblar.
Mətbəxi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Saxur mətbəxi müxtəlif yeməklərlə zəngindir. Xəmir xörəkləri isə onların ən çox sevdikləri yeməklərdən sayılır. Saxurların mətbəxində bir çox yemək növləri qaxalca hazırlanır. Bundan başqa, onların mətbəxində "sürhüllü", "xikeyi", "xingili" adlı yemək növləri də məşhurdur. Saxur mətbəxinin şah yeməyi sürhüllüdür. Sürhüllü əsasən qaxac ətlə hazırlanır. Lakin toyuq əti və təzə ətlə də hazırlanır. Daha sonra "tələ", "qomba", "cint", "bircəh" də saxur mətbəxinə aiddir.[11]
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Saxurlara Qafqazın aborigen etnosudur. Saxurlar Qafqaz Albaniyasının 26 tayfasından biridir. Onlar Alban tayfalarından olan "çiqbi" tayfasına uyğun gəlir.[12] Özlərini "yıxiy" adlandırırlar. "Yıxiy" sözünün etimaloji mənası "dağlı" deməkdir. Alban tayfalarının tərkibi barədə məlumat verən Strabondan başlayaraq müasir tədqiqatçılara kimi hamı bu fikirdədir. Hətta Qəmərşah Cavadovanın konkret misallar əsasında yazdığı kimi "saxurların Qafqazın qədim xalqlarından olmasını qədim gürcü və erməni mənbələri də təsdiq edir."[13]
Ulu tarixçi Strabon öz məşhur "Coğrafiya"-sında Alban ərazisindəki Qanıx çayı barədə bilgi verir və "xьan" adının saxur dilindəki su (çay) sözündən yarandığını söyləyir.[12][14] Strabonun məlumatına əsaslanan Q. Qeybullayev "Azərbaycanlıların etnogenizminə dair" adlı kitabında (Bakı 1991) belə bir qənaətə gəlir ki, "saxurların əcdadı Alazan (Qanıx) çayının, adı onların dilində olan qolunun (yəni Qanıxın) vadisində yaşayırdılar".[14]
Tədqiqatçı Elvira Lətifova yazır ki, saxurların hər hansı dövrdə Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb ərazisinə kütləvi köçü, yaxud basqını haqqında heç bir mənbə yoxdur.[15] Bu da, saxurların həmin ərazilərdə daha öncədən yaşamasını göstərir.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 "Jurnalist Əhməd İsayev-Həyatda qalan izlər" kitabı. səh. 9
- ↑ 1 2 Цахурский язык - Гарун Ибрагимов 1990. страница 3 Sitat səhvi: Xətalı
<ref>
etiketi; "ReferenceB" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - ↑ Большая советская энциклопедия: Цахуры Arxivləşdirilib 2019-09-23 at the Wayback Machine
- ↑ Советская историческая энциклопедия: ЦАХУРЫ Arxivləşdirilib 2019-09-18 at the Wayback Machine—Лит.: Народы Кавказа, т. 1, М., 1960.
- ↑ Qax rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Əhalisi Arxivləşdirilib 2013-07-28 at the Wayback Machine
- ↑ Zaqatala Rayon Məhkəməsi: Zaqatala rayonu haqqında qısa məlumat Arxivləşdirilib 2013-05-25 at the Wayback Machine
- ↑ Balakən Rayon Məhkəməsi: Balakən rayonu haqqında qısa məlumat Arxivləşdirilib 2013-05-25 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 Azərbaycan Respublikası Xarixi İşlər Nazirliyi: Milli Azlıqlar: Azərbaycan Respublikasında mədəni müxtəliflik: Ümumi məlumat Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine
- ↑ Талибов Б. Б. Цахурский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М.: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 591
- ↑ "Saxurların gözü Suvagil"(Bakı 2008)-Əhməd İsayev. səh.23
- ↑ Səlcuq, Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 29 mart.- S.11. Azsaylı xalqlar-Saxurlar Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 ИЛИСУЙСКОЕ СУЛТАНСТВО (Ilisu Sultanlığı)-E.M.Lətifova
- ↑ "Saxurların gözü Suvagil"(Bakı 2008)-Əhməd İsayev. səh. 12
- ↑ 1 2 "Saxurların gözü Suvagil"(Bakı 2008)-Əhməd İsayev. səh. 14
- ↑ "Saxurların gözü Suvagil"(Bakı 2008)-Əhməd İsayev. səh. 15
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et] Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
{{Naviqasiya cədvəli
|ad = Azərbaycanda yaşayan xalqlar
|state = collapsed
|başlıq = Azərbaycanda yaşayan xalqlar
|cütlərin stili = background:#f0f0f0
|bodystyle = text-align:center;
|başlıqstyle = background:lavender;
|qrup1 = Cəmlənmiş halda
yaşayan xalqlar
|siyahı1 =
{{Navbox|child
|evenodd = swap |background = #ccdceb
|group1 =
|list1 =azərbaycanlılar • tatarlar • türklər (Axısqa türkləri)
|group2 =
|list2 =[Ləzgilər] avarlar • axvaxlar1 • [[] • rutullar2 • saxurlar • udilər • Şahdağ xalqları: buduqlular • xınalıqlılar • qrızlılar • ceklilər • əliklilər • haputlular • yergüclülər
|group3 =
|list3 = gürcülər (ingiloylar)
|group4 =
|list4 =kürdlər • qaraçılar5 • talışlar (çarujlar/çərojeylər6 • derijeylər7 • galışlar • xələclər8) • tatlar
|group5 =
|list5 = aysorlar • Şirvan ərəbləri • yəhudilər (Dağ yəhudiləri3 • Aşkenazi yəhudiləri • Gürcüstan yəhudiləri)
|group6 =
|list6 = polyaklar • ruslar (malakanlar) • ukraynalılar
}}
|qrup2 = Ayrı xalqlar
|siyahı2 = almanlar • ermənilər • yunanlar (pont yunanları)
|qrup3 = Qeydlər
|siyahı4 =
1Axaxdərə/Axvaxdərə kəndində (Zaqatala rayonu) yaşayırlar
2Şin və Şorsu kəndlərində (Şəki rayonu) yaşayırlar
5Yığcam şəkildə Güllük, Gülüzanbinə, Qapıçay, Məlikzadə və Şambulbinə kəndlərində (Balakən rayonu) yaşayırlar
6Sərək kəndində (Astara rayonu) yaşayırlar
7Əsasən Lənkəran rayonunda yaşayırlar
8Şahağac kəndində (Astara rayonu) yaşayırlar
}}