Mariya Göppert-Mayer

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Mariya Göppert-Mayer
alm. Maria Göppert-Mayer‎
Doğum tarixi 28 iyun 1906(1906-06-28)[3][4][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 20 fevral 1972(1972-02-20)[3][4][…] (65 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahələri fizika[1], Nüvə fizikası[2], Radioaktivlik[2], kvant mexanikası[2], nəzəri fizika[2], fiziki kimya[2], Fotokimya[2]
İş yerləri
Təhsili
Elmi rəhbəri Maks Born
Üzvlüyü
Mükafatları Fizika üzrə Nobel mükafatı
İmza
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mariya Göppert-Mayer (28 iyun 1906[3][4][…], Katovitse, Prussiya, Almaniya imperiyası[9] – 20 fevral 1972[3][4][…], San-Dieqo, Kaliforniya) — Alman – ABŞlı fizik. Fizika sahəsində atom nüvəsinin nüvə qabıq modeli ilə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Mariya Küridən sonra Nobelə layiq görülən ikinci qadındır.

Göttigen Universitetindən məzun olan Mariya Göppert-Mayer doktorluq dissertasiyasını atomlar tərəfindən sovrulan iki mümkün foton nəzəriyyəsi üzərində yazmışdır. Hazırladığı tezisinin təcrübi təsdiqlənməsi o illərdə uzaq bir ehtimal olarkən, lazerin inkişaf etdirilməsi bunu mümkün etmişdir. Bu gün iki foton udmanın kəsik sahəsinin ölçü vahidi Göppert-Mayer (GM) vahidi ilə xarakterizə olunur.

Mariya Göppert-Mayer o sırada Johns Hopkins Universitetində dosent olan Cozef Edward Mayer ilə evlənmiş və Amerika Birləşmiş Dövlətlərinə yerləşmişlər. Johns Hopkins Universiteti o sirlərdən çox qatı olaraq tətbiq olunan "adam / yoldaş himayə etmə" (nepotism) qaydaları səbəbi ilə Mariya Göppert-Mayeri alim olaraq işə almamış. ancaq assistent olaraq bir iş vermişdir. Mariya Göppert-Mayer mövzusunun ən orijinal məqaləsi olaraq qəbul edilən "cüt beta tənəzzülü" (double beta decay) məqaləsini 1935-ci ildə asistent olarkən yazmışdır. 1937-ci ildə Kolumbiya Universitetində pulsuz bir mövqeyi qəbul etmişdir. Kolumbiyada ikən İkinci Dünya Müharibəsi əsnasında Manhetten proyektində Edward Teller ilə birlikdə Los Alamos labaratoriyalarında super bombanın inkişaf etdirilməsində izotop təhlil üzərində çalışmışdır. Müharibədən sonra Çikaqo Universitetində könüllü dosent olaraq işə başlayan Mariya Göppert-Mayer universitet yaxınlığındakı Arqonne Milli Labarotoriyasında da mütəxəssis fizik olaraq vəzifə almışdır. 1960-cı ildə Kaliforniya Universitetində (San-Dieqo) Fizika sahəsində professor olan Mariya nüvə qabıqların quruluşunun istiqamətli bir riyazi modeli mövzusundakı çalışması ilə 1963-cü ildə Fizika sahəsində J. Hans D. Jensen və Yevgeni Viqner ilə birlikdə Nobelə layiq görülmüşdür.

İlk illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mariya Göppert 28 iyun 1906-cı ildə Prussiyanın Kattowitz şəhərində Fridrix Göppert və arvadı Mariya nee Wolfun tək uşağı olaraq doğulmuşdur. 1910-cu ildə ailəsi, altı ildir professor olan atası Göttingen Universitetindən pediatrik professorluq təklifi alınca birlikdə Göttingen şəhərinə köçmüşlər. Atasına anasından daha yaxın olan Göppert bunu "Atam daha maraqlı idi, hər şey bir tərəfə, o bir elm adamı idi" deyə açıqlamışdır.

Maria Göppert təhsilini Göttingendə olan orta sinif ailələrin qız uşaqlarının oxuduğu Höhere Technische məktəbində almışdır. Bu məktəb yüksək bilik təşviq etməsi ilə məşhurdur. Mariya Göppert 1921-ci ildə Suffragettes tərəfindən işlədilən və qız uşaqlarını universitetə ​​hazırlayan Frauenstudiumda davam etmişdir. 17 yaşında normal müddətindən bir il əvvəl 3–4 qız və otuza qədər oğlan şagird ilə birlikdə universitetə ​​daxil olmaq üçün imtahan vermişdir. Bu imtahanı bütün qız şagirdlər və yalnız bir tək oğlan şagird keçmişlər.

1924-cü ilin baharında Göttingen Universitetinə daxil olan Mariya Göppert universitetdə riyaziyyat üzrə çalışmışdır. Yüksək bir işsizlik problemi yaşanan o dövrdə qız şagirdlər Göttingen universitetində bir dənə Emmy Noether adlı qadın riyaziyyat professoru olmasına baxmayaraq, riyaziyyat müəllimliyinə istiqamətləndirilməkdə idilər, həmçinin tələbələr bir çoxu alacağı müəllimlik sertifikatı ilə maraqlanırdılar.

Riyaziyyat müəllimliyi sertifikatı yerinə fizika ilə maraqlanmağa başlayan Mariya Göppert bu mövzuda doktorluq dissertasiyasına qərar verdi. 1930-cu ildə tamamladığı doktorluq dissertasiyası tezisində "atomların iki foton tərəfindən udulması ehtimalı" nəzəriyyəsi üzərində tamamladı. Eugene Wigner daha sonra bu tezisi mövzuya cəmləşmə və dəqiqliyin mükəmməl bir nümunəsi olaraq təyin etmişdir. Tez tamamlandığı sırada təcrübi olaraq təsdiqlənməsi çox uzaq bir ehtimal kimi görünməsinə baxmayaraq, lazerin inkişaf etdirilməsi ilə 1961-ci ildə ilk yoxlama təcrübələrinə europium yüklü bir kristalın iki fotonlu xəbərdar floresans ölçülməsi ilə başlamışdır. Mariya Göppertin bu sahədəki əsas fəaliyyətlərini dəyərləndirmək üçün iki foton udmanın kəsik sahəsinin ölçü vahidinə Göppert-Mayer (GM) vahidi adı verilmişdir. Bir GM 1x10–50 cm4 s foton-1-dir. Mariya Göppertin doktorluq imtahanının münsifləri daha sonra üçü də Nobel alacaq olan Max Born, James Franck və Adolf Otto Reinhold Windausden təşkil olunmuşdur.

Mariya Göppert 19 yanvar 1930-cu ildə Ceyms Frankın assistanlarından, evlərində icarəçi olaraq qalan Cozef Edward Mayer ilə evləndi və Johns Hopkins Universitetində kimya dosenti olaraq işləyən J. E. Mayerin iş yerini Amerika Birləşmiş Dövlətlərinə köçürtdülər. Cütün Maria Ann və Peter Conrad adlı iki uşağı oldu.

ABŞ-dakı həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında çox tez tətbiq olunan "adam düzəltmə" qaydaları gərəyi Mariya Göppert-Mayerə Jons Hopkins Universitetində təhsil üzvlüyü üçün bir mövqe verilmədi, ancaq fizika sahəsində Alman elm adamları ilə işlərə dəstək verməsi üçün bir assistentlik vəzifəsi verildi. Bu sayədə çox az bir maaş, bir iş məkanı və araşdırma imkanlarına girişi təmin edilmiş oldu. Bu vaxt ərzində bəzi dərslər verdi və 1935-ci ildə cüt beta tənəzzülü başlıqlı çox əhəmiyyətli bir məqalə nəşr etdi. Bəzi məktəblər Mariya Göppertə bir çoxu "rənglərin səbəbi … kimi", "qadına xas" mövzuları ehtiva edən iş təklif edərkən həm pul verməyi qəbul etməmiş, həm də təkliflərini bir lütf olmuş kimi çatdırması olmuşdur. Sonda Çikaqo Universiteti ödəniş verməməsinə baxmayaraq, Mariya Göppertə fizika sahəsində professorluq heyəti verəcək qədər ciddi qəbul etmişdir. Özünə otaq verilməsinə baxmayaraq maaş verilməmişdir. 1963-cü ildə İsveçrə Akademiyası özünün peşəkar olaraq alına biləcək ən böyük mükafata layiq görüldüyünü eşidəndə San Dieqo qəzeti bunu San Dieqolu ana Nobel Mükafatını qazandı başlığı ilə çap etdirmişdir. Jons Hopkins Universitetində Kvant fizikasına çox az maraq var idi, yenə də Mariya Göppert Karl Herzfeld ilə iş imkanı tapdı və birlikdə bir neçə məqalə yazdılar. Ayrıca 1931, 1932 və 1933-cü ilin yaz aylarında Göttingenə dönən Göppert Drf. Born ilə çalışıb Handbuch der Physik kitabı üçün məqalə yazmışdır. Bu müddət NSDAPin iqtidara gəlməsi və aralarında Born və Frankın olduğu alimlərin işlərini itirmələri ilə sona çatmışdır. Göppert-Mayer və Herzfeld sığınacaq axtaran şəxslərə kömək fəaliyyətlərində iştirak etmişdir. Herzfeld bu fikri təsdiqləyir və Göppert-Mayer Frank və Herzfeldin Jons Hopkins Universitetində meydana gəlişinin, universitetdə "çox-çox" Alman elm adamının fikri kimi bir fikir meydana gətirdiyini əlavə edir. Ayrıca tələbələr Joe Mayerin çox-çox müasir fizika öyrətdiyi üçün özündən şikayətçi olmuşlar. Joe Mayer Fizika Bölməsi başçısı Corc Pegramın Mariya Göppertin ödəniş etmədən yalnız bir ofis verdiyi Kolumbiya Universitetində bir mövqe tapdı. Mariya daha sonra 1939-cu ildə Kolumbiya Universitetinə gələn Harold Urey və Enriko Fermi ilə çox yaxşı yoldaşlıqlar qurdu. Fermi Mariyadan daha əvvəl araşdırılmamış olan transuranik elementlərin dəyərlilik qabıqlarını araşdırmasını istədi. Tomas-Fermi modelini istifadə edərək bu maddələrin də əsər elementlər kimi bir ardıcıl meydana gətirəcəyini ortaya qoydu və bu daha sonra təsdiqləndi.

Manhetten layihəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mariya Göppert 1941-ci ilin dekabr ayında ödəniş etdiyi ilk peşəkar işinə- Sarah Lourens Kollecində elm müəllimliyinə başladı. 1942-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları İkinci Dünya Müharibəsinə qatılınca Mariya Manhetten layihəsində vəzifə aldı. Kolumbiya Universitetinin Vərdiş Vasitələri İnkişaf laboratoriyasında Harold C. Ureyin araşdırma qrupunda bir zaman tədqiqatçı olaraq çalışdı. Üzərində çalışdığı layihə Uran 235'I təbii urandan ayırmaq üçün metod inkişaf etdirmək idi. Bu sırada uran heksaflüoridin kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərini araşdırdı və təhlilin fotokimyəvi olaraq etmənin üsullarını araşdırdı. O dövrdə edilə bilməsi mümkün olmayan bu üsul daha sonra lazerin inkişaf etdirilməsi ilə lazerlə xəbərdar edərək təhlil üsulu olaraq istifadə edilmişdir. Yoldaşı Edward Teller sayəsində Opaklık Proyektində vəzifə alan Mariya döyüş dövrü proqramlarından biri olan termonuklein silahlar daxilində Tellerin "super bombası"nın inkişaf etdirilməsinə dəstək verən yüksək temperaturda maddənin xüsusiyyətləri və radiasiya xüsusiyyətlərini araşdırdı. 1945-ci ilin fevral ayında əri Joe Mayer Sakit Dənizi Döyüşünə yollanınca Mariya uşaqlarını Nyu-Yorkda buraxaraq Tellerin Los-Alamosdakı Laboratoriyasına qatıldı. Joe Mayer 1945-ci ilin iyun ayında Sakit dənizdən gözləniləndən əvvəl dönüncə birlikdə Nyu-yorka döndülər.

Joe Mayer 1946-cı ilin fevral ayında Çikaqo Universitetinin kimya bölməsində və yeni qurulan Nüvə Tədqiqatlar İnstitutunda professor olaraq vəzifə aldı. Mariya isə Fizika fakültəsində könüllü dosent olaraq iş imkanı tapmışdı. Dr. Tellerin universitetdə bir mövqe qəbul etməsi ilə birlikdə Opaklık Proyektindəki vəzifəsinə davam etmə imkanı qazanmışdır. 1 iyul 1946-cı ildə Arqon laboratoriyaları kabinetinin özünə nəzəri fizika sahəsində mütəxəssis fizik olaraq bir zaman vəzifə alması təklif edildiyində "Nüvə fizika mövzusunda heç bir şey bilmirəm." demişdir. Aberden Merilənddə qurulmuş olan Aberden proving Ground's araşdırma mərkəzinin ENİAK kompüterini maye metal ilə soyudulmalı reaktorunun kritik problemlərini Monte-Karlo metodu istifadə edərək həll etmək üçün proqramlaşdırmışdır.

Nüvə qabıq modeli

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mariya Göppert-Mayer VI. Gustav Adolf ilə Nobel mərasimində birlikdə yürüyərkən (1963)

Mariya 1940-cı illərin sonlarına doğru Çikaqoda və Arqon Laboratoriyalarında çalışarkən nüvə qabıq quruluşunun riyazi modelini inkişaf etdirmiş və 1950-ci ildə nümayiş etmişdir. İnkişaf etdirdiyi model müəyyən sayda nüvələrin xüsusilə balanslı quruluşlar meydana gətirdiyinin səbəbini açıqlamışdır. Yevgeni Vaqnerin sehrli rəqəmlər olaraq təyin etdiyi bu ədədlər: 2, 8, 20, 28, 50 82 və 126 olmuşdur. Enriko Ferminin soruşduğu "Oxlu dövr uyğunlaşması olduğunu göstərən bir əlamət var mı?" sualı işlərə başlaması üçün kritik bir dünyagörüşü təqdim etmişdir. Mariya bunun gerçək olduğunu anlamış və nüvənin bağlı qabıqlardan və bir-biri ilə uyğunlaşan neytron və protonlardan təşkil olunduğunu inkişaf etdirmişdir. İnkişaf etdirdiyi fikrini aşağıdakı kimi açıqlamışdır:Vals edən rəqqaslarla dolu bir otaq düşünün, bütün rəqqaslar ətrafında dairələr çəkərək hərəkət etməkdədirlər və hər dairə öz içində məhduddur. Bu dairəvi dövr içinə biri saat istiqamətində, digəri saat istiqamətinin əksinə hərəkət edən iki cüt rəqqas yerləşdirə bilərsiniz. İndi daha bir versiya əlavə edək; bu rəqqasların dairəvi orbitləri üzərində hərəkət edərkən, öz ətraflarında da döndüklərini düşünün, ancaq bu dönmə əməliyyatını saat istiqamətində hərəkət edənlərin bəziləri saat istiqamətinin əksinə, digərləri tərsinə edərkən saat istiqamətinin əksinə hərəkət edənlərin bəziləri saat istiqamətində, digərləri eyni hərəkəti tərsinə etməkdədir.

Ölümü və xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mariya Göppert-Mayer 1960-cı ildə Kaliforniya Universitetində (San Dieqo) Fizika bölməsinə professor olaraq təyin edilmişdir. San Dieqoya gəlişindən dərhal sonra bir infarkt keçirməsinə baxmayaraq uzun illər dərs verməyə davam etmişdir. Bir il əvvəl özünü komaya salan Mariya Göppert 20 fevral 1972-ci ildə San Dieqoda vəfat etmişdir. Məzarı San Dieqodakı El Kamino Abidə Parkıdadır. Ölümündən sonra Amerika Fiziklər Birliyi tərəfindən karyeralarının başlanğıcında olan gənc qadın tədqiqatçılara Mariya Göppert-Mayer Mükafatı verilməyə başlandı. Bu mükafatı qazanan, doktorluq almış, karyeralarının başlanğıcında olan qadın tədqiqatçıya pul mükafatı və işini dörd hörmətli quruluşda natiq olaraq izah etmək üçün imkan təmin etməkdədir. Keçmişdə çalışdığı iki universitet də Mariya Göpperti yad etməkdədir. Arqon Milli Laboratoriyası Mariya Göppertin xatirəsinə hər il müvəffəqiyyətli gənc qadın elm insanına və ya mühəndisinəə mükafat verərkən, Kaliforniya Universiteti (San Diego) hər il edilən Mariya Göppert-Mayer Sempoziumunda qadın tədqiqatçıları bir araya gətirib aktual elm mövzularını müzakirə edir. Venera planeti üzərində 32 kilometr diametrli bir kraterə Göppert-Mayer krateri adı verilmişdir. 2011-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları poçt markalarının 3-cü Amerika Elm Adamları ardıcıllığında Melvin Kalvin, Asa Grey və Severa Oçoa ilə birlikdə iştirak etmişdir. Məqalələri San Dieqodakı Qeysel Kitabxanasında saxlanılır.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Ogilvie M. B. The Biographical Dictionary of Women in Science (ing.): Pioneering Lives From Ancient Times to the Mid-20th Century. Routledge, 2003. Vol. 1. P. 510. 798 p. ISBN 978-1-135-96342-2
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mayer, Maria Goeppert // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  3. ↑ 1 2 3 4 Maria Goeppert Mayer // Encyclopædia Britannica (ing.).
  4. ↑ 1 2 3 4 Maria Goeppert-Mayer // FemBio database (alm.).
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 https://history.aip.org/phn/11604031.html.
  6. ↑ 1 2 3 4 NNDB (ing.). 2002.
  7. ↑ 1 2 https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=Maria+Goeppert+Mayer&title=&subject=&subdiv=&mem=&year=&year-max=&dead=&keyword=&smode=advanced.
  8. ↑ 1 2 http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/20000765.html.
  9. ↑ 1 2 Гёпперт-Майер Мария // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariya_Göppert-Mayer&oldid=6920574"