Çexiya

Çexiya
Česká republika
Bayraq Gerb[d]
çex. "Pravda vítězí"
Himn:  çex. Kde domov můj? (azərb. Mənim evim haradadır?‎)
Rəsmi dilləri	çex dili
Paytaxt	Praqa
İdarəetmə forması	Parlament respublikası
Prezident	Miloş Zeman[ 8.III.2013 ]
Baş nazir	Andrey Babiş[ 6.XII.2017 ]
Sahəsi	Dünyada 117-ci
• Ümumi	78900 km²
• Su sahəsi (%)	2 %
Əhalisi
• Əhali	10,5 milyon nəfər (87-ci)
• Siyahıyaalma (26.III.2011)	10 562 214 nəf.
• Sıxlıq	133 nəf./km²
ÜDM (AQP)
• Ümumi	314,6 milyard dollar (52-ci)
• Adambaşına	29 900 dollar (59-cu)
Valyuta	Çex kronu
İnternet domeni	.cz
ISO kodu	CZ
BOK kodu	CZE
Telefon kodu	+420
Saat qurşaqları	UTC+01:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çexiya (çex. Česko) və ya rəsmi adı ilə Çex Respublikası (çex. Česká republika) — Mərkəzi Avropada dövlət. Çexiya dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Şimal və şimal-şərqdə Polşa, qərb və şimal-qərbdə Almaniya, cənubda Avstriya, şərq və cəbub-şərqdə Slovakiya ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Praqa şəhəri, ümumi sahəsi 78,866 kvadrat kilometrdir. Ölkə tarixi 2 vilayətdən — Bohemiya və Moraviyadan ibarətdir. Tarixi bölgə olan Sileziya torpaqlarının da bir hissəsi Çexiyanın ərazisinə düşür. Çexiya 1 may 2004-cü ildən Avropa İttifaqının üzvüdür və Şengen zonasına daxildir.

Çex Respublikasının əhalisinin sayı 2010-cu ilin martın 31-nə olan məlumata əsasən 10 509 377 nəfərdir. Paytaxt Praqa — 1 212 097 nəfər və Brno — 719 555 nəfər əhali ilə Çexiya Respublikasının ən böyük şəhərləridir.

Ümumi məlumat

Mərkəzi Avropada dövlət. Çexiya, Moraviya və qismən Sileziya tarixi əyalətlərindən ibarətdir. Şimalında və şimal-şərqində Polşa, cənub-şərqində Slovakiya, cənubda Avstriya, cənub-qərbində və şimal-qərbində Almaniya ilə həmsərhəddir. Sahəsi 78,9 min km2. Əhalisi 10,5 mln. (2011). Paytaxtı Praqa şəhəridir. Rəsmi dil çex dili, pul vahidi Çexiya kronasıdır. İnzibati cəhətdən 13 dairəyə və paytaxt dairəsinə bölünür. Çexiya BMT-nin (1993), NATO-nun (1999), AB-nin (2004), AŞ-nin (1993), ATƏT-in (1993), BYİB-in (1993), İƏİT-nin (1995), ÜTT-nin (1995) üzvüdür.

Tarix

Karlşteyn qalası (XIV əsr)

Bohemiya bölgəsində yaşayan keltlər ölkənin tarixində məlum olan ilk yerli əhalisidir. V əsrdə şərqdən slavyan qəbilələri gələrək Elba çayının vadisində yerləşmişlər. Altı əsr ərzində müntəzəm olaraq slavyan, alman və macarların işğallarına məruz qalmışdır. XIV əsrdə qurulan Alman İmperiyası uzun illər ölkəyə hakim olmuş, XVII əsrin əvvəllərində Avstriya-Macarıstan İmperiyasına məğlub olaraq bu torpaqları itirmişdir. Avstriya, Bohemiya və Moraviyaya, Macarıstan isə Slovakiyaya hökm etməkdə idi. Birinci dünya müharibəsi nəticəsində Avstriya-Macarıstan İmperiyasının yıxılması ilə 1918-ci ilin oktyabrında Çexoslovak Respublikası adıyla müstəqilliklərini elan etdilər. Ölkədəki etnik qruplardan almanların qiyamları və Almaniyanın təzyiqi ilə Bohemya bölgəsi almanlara verildi (1938). Bir il sonra Hitlerin əmri ilə alman ordusu Çexoslovakiyanı işğal etdi.

İkinci dünya müharibəsi nəticəsində 1945-ci ildə ölkə bu səfər də Rusiya tərəfindən işğal edildi. Çexoslovakiyanın şərqdəki Rütenya əyalətini öz torpaqlarına qatan Rusiya, təzyiq nəticəsində Çək Kommunist Partiyasını iqtidara keçirərək sosialist bir rejim qurdurdu. Yeni rəhbərlik öz anlayışı gərəyi azadlıqları məhdudlaşdırdı. Azadlıq tərəfdarı olan kəsləri həbsxana və ağıl xəstəxanalarına dolduraraq ölkəni Rusiyanın peyki vəziyyətinə gətirdi. 1955-ci ildə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı na daxil oldu. 1960 dan sonra əkinçilik kollektivləşdirildi. Nəqliyyat, ticarət və ağır sənaye dövlətləşdirildi. Mədəniyyət və dini inanclara təzyiq altına alındı. 1968-ci ildə Stalin tərəfdarlarının yerinə keçən Aleksandr Dubçek və Ludvik Svoboda ölkədə liberal bir siyasət izləyərək iqtisadiyyatda xaricə açılma istiqamətində müxtəlif islahatlar etdilər. Mətbuat və nəşr quruluşlarına azadlıq verildi. Kommunizmin diktatorluq rejimindən xilas olub insanca yaşamaq üçün səy sərf edən liderlər Rusiya idarəçiləri tərəfindən şiddətlə tənqid edildi. Çexoslovakiyadakı bu liberal islahatlar nəticəsində bir peykini itirmə qorxusu eşidən Rusiya ölkəni işğal etdi. Ölkələrə müstəqillik şüarları öyrədən Rusiya özünün etdiyi işğala qarşı gələn xalqı insafsızca tankların palitraları altında əzdi və ölkə idarəçilərini şiddətlə cəzalandırdı. Yüz minlərlə Çexoslovakiyalı, Rus zülmünə dözə bilməyərək Avstriya və Almaniyaya qaçdı.1989 da bütün şərq bloku ölkələrində olduğu kimi, Çexoslovakiyada da yumşalma siyasəti başladı. Çox partiyalı sistemə keçildi və 1990 da ilk sərbəst seçki kecirildi. Kommunistlər qazana bilmədilər. Milliyyətçi Partiyalar iqtidar oldular. 1992 İyununda Çexoslovakiyanı meydana gətirən Çex və Slovak respublikalarında ayrı-ayrı edilən seçkilərdən sonra iki respublikanın bir-birindən ayrılması gündəmə gəldi. Edilən görüşmələr nəticəsində 25 noyabr 1992 günü edilən andlaşma ilə 31 dekabr 1992 tarixində iki respublika bir-birindən ayrıldı.

İntibah dövrü

Çexiyanın əsasını qoyan Çex və onun qızı Libuşenin nəslinin birbaşa davamçısı — çex hökmdarlarından biri, XIII əsrin sonlarında hökmdarlıq edən IV Karldır. Onun dövrünü Çexiyanın intibah dövrü hesab etmək olar. Karlın hökmdarlığı ərəfəsində müqəddəs Vita məbədi, Karlov körpüsü, saysız-hesabsız saraylar, qəsrlər tikilib. Məhz bu ərəfədə Çexiyada Avropanın ən yaşlı universitetlərindən biri açılır. Çexiya tarixində təbliğatçı və islahatçı Yan Qusun əməyi danılmazdır. O, katolik kilsəsinin ədalətsiz mövqeyini, kasıblara qarşı münasibətini açıq-aşkar göstərmişdir. Bu mövqeyinə görə, onu tonqalda yandırmışdılar.

Çexoslovakiya

İkinci dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra Sosialist blokuna qatılan Çexoslovakiya 1968-ci ildə Sovet qoşunlarının Praqa baharı adı ilə tarixə düşən, sosializmdən uzaqlaşma meyllərinin qarşısını hərbi müdaxilə yolu ilə almasından sonra 1990-cı ilə qədər kommunist rejimi ilə idarə olunmuşdur. Çexiya və Slovakiya olmaqla iki federasiya subyektinin birləşməsindən yaranan Çexoslovakiya 350 üzvlü Federal Məclis tərəfindən idarə olunurdu. Federal Məclis bütün ölkədən seçilən 200 deputatlı Xalq Məclisindən və hər federasiya subyektindən 75 üzv olmaqla 150 deputatlı Millət Məclisindən ibarət idi. Dövlət başçısı, baş nazir və nazirlər Federal Məclis tərəfindən öz üzvləri arasından seçilirdi. 1989-cu ildə Şərqi Avropanın sosialist bloku ölkələrində baş qaldıran demokratikləşmə və çoxpartiyalı sistemə keçid, Çexiyada da müşahidə olundu. 1990-cı ildə ilk çoxpartiyalı seçkilər keçirildi. 1992-ci ilin iyununda Çexoslovakiyanı təşkil edən Çexiya və Slovakiya Respublikalarında ayrı-ayrı seçki keçirildi. Çexiyadakı seçkilərdə qalib gələn Vatslav Klaus baş nazir oldu. Bu seçkilərdən sonra aparılan danışıqlardan sonra 31 dekabr 1992-ci ildə iki respublika bir-birindən ayrıldı.

Dövlət quruluşu

Çexiya parlament respublikasıdır. Dövlət başçısı prezidentdir, parlament tərəfindən 5 il müddətinə seçilir. O, Konstitusiya Məhkəməsi hakimlərini təklif etmək, parlamentin Deputatlar palatasını buraxmaq, qanunlara veto qoymaq səlahiyyətlərinə malikdir. Prezident həmçinin baş naziri və onun təqdimatı ilə hökumətin digər üzvlərini təyin edir. Qanunverici hakimiyyəti ikipalatalı parlament təmsil edir. Əsas qanunverici orqan olan Deputatlar palatası proporsional seçki sistemi üzrə 4 il müddətinə seçilən 200 deputatdan, Senat majoritar seçki dairələrindən 6 il müddətinə seçilən 81 nümayəndədən (nümayəndələrin üçdə biri hər iki ildən bir yenidən seçilir) ibarətdir. Deputatlar palatasının qəbul etdiyi qanun layihəsini Senatın rədd etmək hüququ var. İcraedici hakimiyyəti Baş nazirin başçılıq etdiyi hökumət həyata keçirir. O, parlament qarşısında hesabat verir. Deputatlar palatasında hökumətə etimad məsələsi qoyula bilər. Çexiyada çoxpartiyalı sistem mövcuddur. Əsas siyasi partiyalar: Vətəndaş demokratik partiyası, Çexiya sosial-demokrat partiyası, Çexiya və Moraviyanın kommunist partiyası, Xristian-demokratik ittifaqı — Çexoslovakiya xalq partiyası.

İqlim və təbii ehtiyatlar

Dənizdən uzaq Mərkəzi Avropa ölkəsi olan Çexiya, digər Mərkəzi Avropa ölkələrində olduğu kimi qışı sərt keçən quru iqlimə malikdir. Yayı sərin keçən ölkədə, illik orta temperatur ildən ilə fərqlənir. Qışda ölkədə hava hər zaman sıfır dərəcədən aşağı olur. İllik orta yağıntı bölgələrə görə 1000-1500 mm arasında dəyişir. Yüksəkliyi çox olmayan düzənlik bölgələrdə yağıntı miqdarı 1000 mm ətrafında olur, yüksək dağlıq ərazilərdə dağların yağış buludlarını tutması və sıxlaşdırıcılıq vəzifəsi görməsi, illik yağıntı miqdarının orta hesabla 1500 mm ətrafında olmasını təmin edir. Yağıntılar qışda ümumiyyətlə qar şəklində olur.

Çexiyanın 30%-i meşələrlə əhatələnmişdir. Xüsusilə Bohemya dağları və Karpatların yüksək bölgələrində iynəyarpaqlı meşə bölgələri, yüksəkliyi çox olmayan yerlərdə qayın, palıd və gürgen meşələri üstünlük təşkil edir. Meşəlik bölgələrdə yaşayan vəhşi heyvanlar — çöl donuzu, çöl pişiyi və dağ keçisidir. Yeraltı ehtiyatları məhduddur. Avropanın ən çox uran çıxaran ölkəsi olan Çexiyada kömür, stibium, maqnezit, civə, qrafit, kaolin və az miqdarda neft də çıxarılır. Çıxarılan uranın miqdarı, bu maddənin strateji əhəmiyyəti baxımından açıqlanmır.

İqtisadiyyat

Çexiya sənayeyə arxalanan iqtisadiyyata malikdir. Sosializm idarəetmə üsulu zamanı torpaqlar dövlətinkiləşdirilərək kollektiv əkinçiliyə keçildi. Bu səmərəliliyi aşağı saldı və ölkə əvvəlkindən daha çox ərzaq məhsulu idxal etmək məcburiyyətində qaldı. Ən əhəmiyyətli əkinçilik məhsulları buğda, arpa, yulaf, çovdar, qarğıdalı, çuğundur, kartof və balqabaqdır. Heyvandarlıq geniş təşəkkül tapmışdır. Ən çox ev heyvanlarının yetişdirildiyi ölkədə böyük baş heyvanların sayı kiçik baş heyvanların sayından çoxdur. Meşələrdən əldə edilən məhsullar ehtiyacı ödəməklə yanaşı, ixrac da edilir. Yeraltı ehtiyatları ölkənin ehtiyacını ödəmədiyi üçün bu malları idxal etmək məcburiyyətindədir. Dəmir kondensatının əhəmiyyətli qisimini idxal etməsinə baxmayaraq dünyada polad istehsalında ilk on ölkə içinə girə bilməkdədir. Şərq bloku ölkələrin maşın, kimyəvi maddə, silah, tekstil məhsulu ehtiyaclarının böyük bir qismini Çex Respublikası qarşılamaqdadır.

Əhali

Çex Respublikası əhalisinin 95%-ini çexlər, təqribən 2%-ini slovaklar təşkil edir. İmmiqrantlar (ukraynalılar, vyetnamlılar, ruslar, almanlar, qaraçılar, macarlar) ölkə əhalisinin təqr. 4%-ini təşkil edir. Çex dilində danışan çexlər qərbi slavyan xalqlarına aiddirlər. Çex dili Çexiya, Orta Moraviya və Şərqi Moraviya dialektlərinə bölünür. Dindarların əksəriyyəti xristiandır. Əhalinin orta sıxlığı 1 km2-də 130 nəfərdir. Çexiya yüksək urbanizasiyalı ölkədir: şəhər əhalisi təqr. 71%-dir; kənd əhalisinin sayı azalmaqdadır. Ən iri şəhəri və yeganə meqapolis Praqadır (1 mln. 188 min nəfər). Digər iri şəhərləri Brno, Ostrava, Plzen və Olo- moutsdur. 1994-2005-ci illərdə əhalinin təbii azalması baş versə də, 2006-cı ildən başlayaraq ölüm səviyyəsinin azalması, doğum səviyyəsinin və miqrant axınının artması nəticəsində ortaillik artım müsbət olmuşdur. Fertillik göstəricisi 1 qadına 1,2 uşaqdır. Son illər Çexiya uşaq ölümünün az olduğu ölkələr sırasına daxildir (1000 nəfər diri doğulan uşağa 4 nəfərdən az). Əmək qabiliyyətli əhalinin (15-65 yaş) xüsusi çəkisi təqr. 71,2%-dir. 15 yaşadək olanların xüsusi çəkisi 14,4%, yaşlıların isə (65 yaşdan yuxarı) xüsusi çəkisi 14,5%-dir. Çexiyada əhalinin orta yaş həddi 39,3 ildir (qadınlarda 41,1; kişilərdə 37,5). Gözlənilən orta ömür müddəti kişilərdə 72,9, qadınlarda 79,7 ildir. İqtisadi cəhətdən fəal olan əhali 51,5%-dir. İşsizlik səviyyəsi 7,3%-dir (2006).

Memarlıq və təsviri sənət

Çexiyada Paleolit dövrünə aid heykəltəraşlıq, Neolit dövrünə aid keramika nümunələri, protoslavyan, Halştat mədəniyyəti və Laten mədəniyyəti abidələri mühafizə olunmuşdur. Katolikliyin qəbulundan sonra Bizans, Karolinq nümunələrinə yaxın daş kilsələr inşa edilmişdir. 11,13-cü əsrlərdə roman üslubu təşəkkül tapmışdır [Praqa Qradındakı Müq. Vit (11-ci əsr) və Müq. Yirji (12-ci əsr) bazilikaları]. Divarların qalınlığı, konstruksiyaların möhtəşəmliyi, qüllələrin hündürlüyü kimi xüsusiyyətlər roman üslubuna xasdır. 12-ci əsrdə roman üslubu çiçəklənmə dövrünü keçirmişdir. Bu mərhələdə Müq. İrji məbədinin yenidən tikilməsi, Treşbiçdə bazilikanın, Rovnda Müq. Yakub kilsəsinin inşası başa çatdı. 13-cü əsrin ortaları — 15-ci əsrin 1-ci yarısında qotika üslubu inkişaf etmişdi. Bu dövrdə inşa edilmiş memarlıq nümunələrinin içərisində xüsusilə Karlşteyn qəsri (1348-57) məşhurdur. Xaçşəkilli qüllələrin, şəbəkəli ala-qapıların, həmçinin karkas konstruksiyaların inşasında qotik üslubdan istifadə olunmuşdu. Çexiyada Habsburqlar sülaləsinin hökmranlığı bərqərər olduqdan sonra (1526) memarlıqda renessans üslubu geniş yayılmışdı (Praqada Belveder, Şvartsenberq sarayları və s.). 17-ci əsrin 2-ci yarısından memarlıqda yeni üslub — təmtəraqlılığa, əzəmətliyə meyilli barokko üslubu yarandı. Bu dövr Çexiya memarlığı çoxsayda bəzək və dekorativ elementləri ilə fərqlənirdi (Praqadakı Qalib olan Müq. Məryəm kostyolu). Praqa şəhərinin memarlığında 2 üslub — qotika və barokko üstünlük təşkil etmişdir. Məhz bu üslublar ilə Çexiyada çoxsaylı məşhur memarlıq abidələri yaranmışdır. 18-ci əsrin sonu — 19-cu əsrin əvvəllərində (bu dövr Çexiya İntibahı da adlanır) milli azadlıq hərəkatının inkişafı ilə əlaqədar incəsənət də milli özünütəsdiq mübarizəsinə qoşuldu. 19-cu əsrin ortalarından memarlıqda milli romantika istiqaməti meydana gəldi. 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəllərində modern üslubu rasionalizm təmayülləri ilə əvəz edildi. 1920-30-cu illər memarlığında milli funksionlizm məktəbi təşəkkül tapmışdı [Y. Qoçar, K. Qonzik, Y. Qavliçek; Vitkov dağında “Azadlıq” milli abidəsinin inşası (1929-cu ildən, memar Y. Zazvorka)]. Çexiya faşist əsarətindən azad edildikdən (1945) sonra incəsənətin inkişafı üçün yeni perspektivlər açıldı. Praqa, Qotvaldov, Olomouts və s. şəhərlərdə yeni yaşayış rayonları salındı. 1970-ci illərdən binaların plastik ifadəliliyi və fərdi simasının öyrənilməsi sahəsində axtarışlar aparılmışdır. 11,13-cü əsrlər təsviri sənətinə Almaniya və Bizans incəsənətinin təsiri olmuşdur. Ciddi obrazlardan (Strakonitsidən olan Madonna, 14-cü əsrin ortaları) lirizmə, zərifliyə meyil (Mixel Madonnası, 14-cü əsrin 2-ci yarısı) rəngkarlıqda özünü göstərirdi. Barokko dövrü (17-18 əsrlər) Çexiya təsviri sənətinə realist və demokratik təmayüllər xas idi. Praqada “Vətənpərvər incəsənət dostları cəmiyyəti” (1796) və Rəssamlıq Akademiyasının təşkili (1799) təsviri sənətin inkişafına mühüm təsir göstərdi. Natürmort, portret, həmçinin dini mövzularda olan əsərlərlə təmsil olunan Çexiya təsviri sənəti milli, tarixi, klassisizm, romantizm və vətənpərvərlik ideyaları ilə ifadə olunurdu (L. Kol, A. Maxek, K. Postl, A. Manes və b.). 18-ci əsrin ortalarında rokoko və klassisizm əlamətləri meydana gəldi. 19-cu əsrin sonlarında rəssam M.Aleşin başçılıq etdiyi rəssamlar qrupu incəsənətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. Y.V. Mıslbek dövrün görkəmli heykəltəraşı idi. 1920-30-cu illərin təsviri sənətində realist və demokratik meyillər möhkəmləndi. 1920-30-cu illər təsviri sənətində realist-demokratik meyillər möhkəmləndi. Çexiya faşist əsarətindən azad edildikdən (1945) sonra incəsənətin inkişafı üçün yeni perspektivlər açıldı. Praqa, Qotvaldov, Olomouts və s. şəhərlərdə yeni yaşayış rayonları salındı. Bu illərdə V. Makovski, K. Liditski, K. Pokornı, Y. Vaqner və b. heykəltəraşlar Qələbə, Praqa üsyanı qəhrəmanları, sovet döyüşçüləri, Çexiya mədəniyyəti xadimləri şərəfinə abidələr yaratmışlar. 1970-ci illərdən binaların plastik ifadəliliyi və fərdi simasının öyrənilməsi sahəsində axtarışlar aparılmışdır. Bu illərin heykəltəraş, rəssam və qrafiklərinin yaradıcılığında tarixi inqilibi motivlər üstünlük təşkil edirdi (Y. Maleyovsk, M. Aksman, A. Zabransk, Y. Yuroj və b.). Çexiyada monumental dekorativ-tətbiqi sənət, bədii şüşə, parça, teatr-dekorasiya sənəti yüksək səviyyədə inkişaf edir. Təqribən 1984-cü ildə Çexiyada postmodern yaradıcılıq konsepsiyası yayılmağa başladı (F. Skala, Y. David, M. Qabriel, Y. Rona və b.). Rəssamlardan K. Nepraşa, E. Kmentova, Y. Andle, Y. Naçeradski 20-ci əsrin 80-90-cı illərində fiqurlu plastika sahəsində işləmişlər. M. Knijak heppe- ninq bədii yaradıcılıq üslubunun nümayəndəsidir (hazırda Praqadakı Milli qalereyanın direktorudur). T. Piştek hiperrealizmin nümayəndəsidir. P. Nikl 2005-ci ildə Yaponiyanın Aixi ş.-ndə EKSPO sərgisində Çexiya sərgi kompozisiyasını təşkil etmişdir.

Nəqliyyat

Çexiya inkişaf etmiş avtomobil və dəmir yolu şəbəkəsinə malikdir. Dəmiryollarının dörddə birində elektrikli qatarlar çalışmaqdadır. Praqa və ölkənin digər böyük şəhərləri hava nəqliyyatı ilə bir-birinə bağlıdır.

Köpüklü içkilər diyarı

Çexiyada pivə çəkmə sənəti geniş yayılıb. Çexlərdə pivə nəsilləri birləşdirən dəyər kimi qiymətləndirilir. Pivənin məşhur Budvar növü bir çox vitaminlərlə zəngindir. Bu pivənin suyu 300 metr dərinliyi olan artezian quyusundan çıxardılır. Çex pivəsinin dadından həzz almaq istəyirsiniszə xüsusi barlara gedin.

Çex suvenirləri

Xanımlar üçün ən sevimli və dəyərli hədiyyə kimi tanınan çex suvenirləri dünyada məşhurdur. "Mozer" firmasının suvenir — büllur qabları adından söz etdirməyi bacarır. Çexiyada məşhur olan daha bir aksessuar — duzlara hopdurulan güldür. Belə gül uzunmüddətli qalır.