Azərbaycan İntibahı

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi
Orta əsrlər və erkən müasir dövr

Azərbaycan xalqının formalaşması (XI-XV əsrlər)
Qədim türkcə–azərbaycanca əlaqələri Monqol əlaqələri (XIII–XIV əsrlər)
Çağatay əlaqələri (XV-XIX əsrlər)
Səfəvilərin şiələşdirmə siyasəti (XVI-XVIII əsrlər)

Müasir dövr

Milli oyanış (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri)
İntibah dövrü
AXC dövrü mədəniyyəti (1918-1920)
Stalin repressiyaları (1920-1950-ci illər)
Əlifba islahatları (1929, 1992)
Soyadların milliləşdirilməsi (1993-cü ildən etibarən)

Azərbaycanlılaşma

Azərbaycan İntibahı — Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif dövrləri üçün istifadə edilən ifadə. Ancaq əsasən, Azərbaycan milli oyanışı üçün istifadə edilir.

Tarixi-mədəni arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digər mədəniyyətlərin çiçəklənməsində iştirak

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVI–XVII əsrlər Osmanlı Türkiyəsində elmi və mədəni çiçəklənmə dövrü idi.[1] XVI əsrin əvvəllərində Səfəvilər imperiyasının qurulması və XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbasın qısamüddətli Osmanlı hakimiyyətindən sonra Şirvan və İran Azərbaycanını geri alması nəticəsində sünni fars, azərbaycanlı və kürd elm adamları Osmanlı imperiyasına köçmüşdür. Bu hadisə Osmanlı imperiyasında fəlsəfi elmlərə marağın artmasına gətirib çıxartmışdır.[2][1] Səfəvilər imperiyasından qaçan bu alimlər özləri ilə Osmanlı imperiyasına məntiqi elmlər sahəsində yeni elmi əsərlər gətirdilər və bacarıqlı müəllimlər kimi şöhrət qazandılar.[3]

Dövrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milli oyanış dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan milli oyanışı
XX əsrin əvvəllərində Tağıyevin Teatrının səhnəsi

XIX əsrin II yarısı—XX əsrin əvvəllərində baş verən Azərbaycanda mədəni intibahı XI–XIII əsrlərin qızıl dövründən və digər təsirlərdən bəhrələnirdi. İncəsənət və təhsilin himayə edilməsi artan neft gəlirləri ilə mümkün idi. Azərbaycanda incəsənətin çiçəklənməsi Rusiya imperiyasında və xaricdə müsəlman türkləri ilhamlandırdı, İslam dünyasında ilk dəfə teatr və opera binalarının yaradılması kimi bir sıra hadisələrə səbəb oldu. Bu dövrdə vacib rol oynayan şəxslər Mirzə Fətəli Axundzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Hüseyn Cavid idi. Ancaq bu renessansa qarşı çar və sovet hökuməti ruslaşdırma və repressiya siyasətindən istifadə etdi.[4]

Azərbaycan mədəni xadimləri və ziyalılarına yazıçılar, bəstəkarlar, jurnalistlər, müəllimlər, mühəndislər və həkimlər daxil idi. Onların çoxu Bakıda qalırdı, ancaq azı əslən Bakıdan idi. Çoxu Rusiya universitetlərində, bir hissəsi Avropa (xüsusilə, Paris) və ya İstanbulda təhsil almışdı. Onların Qafqazda başlatdığı mədəni intibah bütün Türk dünyasını, Türkiyə, Krım, Volqa-Ural regionu, Azərbaycan və Türküstanı qucaqlayırdı. Türk dünyasında bu dövr tarix, ədəbiyyat və fəlsəfənin yenidən kəşf edilməsi, siyasət, sosial dəyişikliklər, din, mənəviyyat və tarixi kimlik barəsində debatlar ilə səciyyələnirdi. Azərbaycan türkləri bu əlaqələrdə vacib rol oynayırdı.[5]

Mir Yaqub Mehdiyevin 1933-cü ildə nəşr edilmiş "Qafqaz problemi" kitabında "Azərbaycan türklərinin intibahı" adlı yarım sərlövhə mövcuddur.[6][7]

İkinci Dünya müharibəsi sonrası dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1950-ci illərdə Xruşşovun yumşalma siyasəti dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin yenidən dirilməsi baş verdi. Stalin repressiyası qurbanlarının əsərləri yenidən çap edildi.[4] Azərbaycan ziyalıları 1960-cı illəri mədəni intibah dövrü olaraq görürlər. Bu dövr dərinləşmiş milli özünüdərk və ifadə etmə ilə özünü göstərirdi.[8] Bu mədəni intibah dövrü Azərbaycan dilinin siyasət və mədəniyyətdə yerini güclənməsi üçün mübarizə ilə, ya da İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə Azərbaycan incəsənət və mədəniyyətinin çiçəklənməsi ilə təyin edilə bilər.[9]

1970–1980-ci illərdə Moskvanın mədəni sahədə maneələri azaltması nəticəsində mədəniyyətin yenidən dirilməsinin başqa bir mərhələsi baş verdi. Milliyyətçi əsərlərə, məsələn, Əzizə Cəfərzadənin "Bakı 1501" əsərinə icazə verildi.[4]

Müxtəlif mədəniyyət sahələrinin çiçəklənmə dövrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • XIX əsrin sonu—XX əsrin əvvəlləri. Azərbaycan muğam sənətinin çiçəklənmə dövrüdür. XIX əsrdə muğam kompozisiyasının təşkilinin dövr prinsipləri formalaşmışdırılandan və sabitləşdirildən sonra çiçəklənmə dövrü başlamışdır.[10][11]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 El-Rouayheb, 2006. səh. 264
  2. ↑ El-Rouayheb, 2008. səh. 210
  3. ↑ El-Rouayheb, 2008. səh. 196
  4. ↑ 1 2 3 Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies (1st ed.). Washington, D. C.: Federal Research Division. pp. 109–110. ISBN 0-8444-0848-4. OCLC 31709972
  5. ↑ Altstadt, 1992. səh. 50-51
  6. ↑ D.Əhməd. "Bir ildən yüz ilə". Bakı: TEAS Press. 2018. səh. 77-82. ISBN 978 9952 310 47 4.
  7. ↑ Əsgər Əliyev. "Fədakar istiqlalçı Miryaqub Mehdiyev və onun fransızca əsərləri haqqında qeydlər" (azərb. ‎). 525.az. 02.02.18. 2 fevral 2018 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ DeHaan, 2021. səh. 177
  9. ↑ DeHaan, 2021. səh. 184
  10. ↑ Абдуллаева, 2000. səh. 362
  11. ↑ Бабаев, 1983. səh. 104

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.
  • DeHaan, H. D. (2021). Remembering our worth: commemorating the Azerbaijani nation through cultural exchange. Canadian Slavonic Papers, 63(1–2), 168–188. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00085006.2021.1915523
  • El-Rouayheb, Khaled. "Opening the Gate of Verification: The Forgotten Arab-Islamic Florescence of the 17th Century." International Journal of Middle East Studies, vol. 38, no. 2, 2006, pp. 263–81. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/3879973 Arxivləşdirilib 2024–02-23 at the Wayback Machine. Accessed 23 Feb. 2024. page 264.
  • El-Rouayheb, K. (2008). The Myth of "The Triumph of Fanaticism" in the Seventeenth-Century Ottoman Empire, Die Welt des Islams, 48(2), 196–221. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/157006008X335930 Arxivləşdirilib 2023–06-29 at the Wayback Machine
  • Абдуллаева С. А. Народный музыкальный инструментарий Азербайджана. — Б.: Элм, 2000. — С. 486.
  • Бабаев Э. А. Особенности метроритмики азербайджанского зерби-мугама // Известия Академии наук Азербайджанской ССР. — 1983. — № 2. — С. 98—105.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_İntibahı&oldid=7699950"