Azərbaycanlılaşma
| Dövlət |  Azərbaycan
|
| Muxtar ərazi | Naxçıvan
|
| İcma | Dağlıq qarabağlılar, Qərbi azərbaycanlılar |
| Azərbaycan dilinin statusu |
|
| Dilin danışıldığı digər ərazilər |
 İran Azərbaycanı,  Qars, İğdır
|
| Dilin tarix boyu rolu |
|
| Dilin istifadəsi |
|
| Dilin dialekti sayılanlar |
səlcuq, qaşqay, Sonqur (Kirmanşahda), Aynallu, Gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaş dialektləri |
| Azərbaycanlılaşanlar |
Tabasaranlılar bir hissəsi,[2] Dərbənd ətrafı tatdilli və |
| Azərbaycan dilini birinci və ya ikinci dil olaraq danışan xalqlar |
Axısqa türkləri, axvaxlar, avarlar, ingiloylar, kürdlər, ləzgilər, Azərbaycan qaraçıları, rutullar, saxurlar, Şahdağ xalqları, udilər, talışlar, tatlar |
| Azərbaycanlıların sub-etnosları |
Ayrımlar, əfşarlar, bayatlar, qacarlar, qaradağlılar, qarapapaqlar, padarlar, şahsevənlər, tərəkəmələr |
| Digər qruplar |
|
| Əsas diaspora ölkələri |
|
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Azərbaycanlılaşma — şəxslərin, tayfaların və ya etnik qrupların azərbaycanlılığı mənimsəməsi. Bu daha çox Azərbaycan dilini mənimsəmə, İslama keçid və qarışıq evliliklərlə özünü göstərir.
Tarixi[redaktə | əsas redaktə]
ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır.[6][7] Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu.[7] İosif Oranski(ru)[8] və Natalya Volkova[9] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.
Sülalələr[redaktə | əsas redaktə]
Səfəvilər sülaləsi Cənubi Azərbaycanda azərbaycan dilini qəbul etmiş və XI əsrdə Ərdəbildə yerləşmişdilər.[10] Encyclopædia Iranicaya görə onlar azəri dilini (azərbaycan dili ilə əlaqəsi yoxdur) unudaraq türkləşmişdilər.[11] Bu sülalədən olan I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[12] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[13] Buna baxmayaraq, 1670-ci illərdə İrana səfər etmiş alman səyyahı Engelbert Kempfer qeyd edir ki, burada nüfuzlu insanın azərbaycan dilini bilməməsi demək olar ki ayıb hesab edilir.[14] Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[15]
Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı və atasının hakimiyyəti dövründə varis kimi Təbrizdə uzun müddət qalan Müzəffərəddin şah Qacar fars dilini Azəri türk aksenti ilə danışırdı.[16]
XVIII əsrdə Dizaq mahalını idarə etmiş erməni Məlik Yeqanın soyundan gələn Bağdad bəy islamı qəbul etmiş və XIX əsrin sonlarında bu nəsil xəttindən azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlikyeqanovlar, Məlikaslanovlar, Məlikabbasovlar gəlmişdir.[17]
Xalqlar[redaktə | əsas redaktə]
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[18] Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular."[19] Tabasaranlarda azərbaycan dilinin güclənməsi qonşuluqdan başqa iqtisadi, ailə-məişət (qarışıq evliliklər), ticarət yollarının azərbaycanlıların ərazisindən keçməsi kimi məsələlərlə də bağlı idi.[20] "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q.A. Ezov qeyd edir ki, “böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı”.[21] Dargilər uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3-4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.[22] 1873-cü ildə tat kəndlərində tat dili azərbaycan dili əvəz edilməyə başlanmışdı və proses XX əsrin ikinci yarısında bu proses başa çatmışdı.[23][24] Azərbaycanda yaşayan ərəblər tamamilə azərbaycanlılaşsa da, bəzi xüsusiyyətlətini hələ də saxlayırlar.[25]
Azərbaycan kürdləri ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi.[26]
Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimlərini və Azərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[27]
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. Стр.49
- ↑ М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. (недоступная ссылка). Дата обращения 19 марта 2015.
- ↑ Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: «Наука», 2002. — ISBN 5-02-008808-0.
- ↑ Косвен М. О.(ru) (1961). Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 21.
- ↑ Волкова Н. Г. (1996). "Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов". Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. М.: Ин-т этнологии и антропологии. 24–30. ISBN 5-201-00825-9.
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
- ↑ 1 2 Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru) (1972). Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 56–57.Orijinal mətn (rus.)
Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современнaого азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.
- ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.Orijinal mətn (rus.)
начиная с XI—XIII вв. (с эпохи сельджукского и — особенно — монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях Иранского нагорья, в Азербайджане. Ираноязычное население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки — татский, талышский, диалекты Северо-западного Ирана
- ↑ Волкова Н. Г. (1969). "Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.". Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 18.Orijinal mətn (rus.)
В Восточном Закавказье к XIV в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански
- ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
- ↑ Encyclopaedia Iranica. E. Yarshater, The Iranian Language of Azerbaijan: "Адари (=азери) утрачивает позиции более быстрыми темпами, чем раньше, так что даже Сефевиды, первоначально ираноязычный клан (как свидетельствует четверостишия шейха Саафи-эль-Дина, их эпонимного предка, и его биография), тюркизировались и приняли тюркский язык. (Adari lost ground at a faster pace than before, so that even the Safavids, originally an Iranian-speaking clan (as evidenced by the quatrains of Shaikh Sáafi-al-din, their eponymous ancestor, and by his biography), became Turkified and adopted Turkish as their vernacular)."
- ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5. Orijinal mətn (ing.)
Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
- ↑ Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392 Orijinal mətn (ing.)
Shah Abbas moved his capital from Qazvin to Isfahan. His reigned marked the peak of Safavid dynasty's achievement in art, diplomacy, and commerce. It was probably around this time that the court, which originally spoke a Turkic language, began to use Persian
- ↑ Willem Floor and Hasan Javadi The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies
- ↑ Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". İstifadə tarixi: 2015-09-09.
- ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235 Orijinal mətn (ing.)
Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
- ↑ Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N.A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN: 5-86871-204-4
- ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 110-113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
- ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
- ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 112.
- ↑ Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
- ↑ Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
- ↑ Ибрагимов М.-Р. А. К истории формирования дагестанских азербайджанцев // Историко-культурные и экономические связи народов Дагестана и Азербайджана: через прошлый опят взгляд в XXI век. Материалы Международной научно-практической конференции, посвящённой 110-летию со дня рождения Азиза Алиева. — Махачкала, 2007. — С. 73—74.
- ↑ Абдуллаев И. Г. О характере и формах проявления двуязычия и многоязычия в Азербайджане (на материале взаимовлияния азербайджанского и иранских языков) // Проблемы двуязычия и многоязычия. — М.: Наука, 1972. — С. 215.
- ↑ The Caucasus & Globolization. Volume 4
- ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
- ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
 | |
|---|---|
| Anlayışlar | |
| Quruluşlar | |
| Ərazilərin alınması | Şamaxı (1918) • Bakı (1918) • Muğan (1919) • Quba qəzası (1919) • Zaqatala dairəsi (1921) • Dağlıq Qarabağ (1923) • Naxçıvan ərazisi (1924) • Horadiz (1994) |
| Təşkilatlar | |
| Şəxslər | |
| Siyasət | |