Azərbaycanlılaşma

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
DövlətAzərbaycan
Muxtar əraziNaxçıvan
Mədəni
muxtariyyət		Dərbənd[qeyd 1]
İcmaDağlıq qarabağlılar, Qərbi azərbaycanlılar
Dil statusuDağıstan (dövlət dili), Borçalı (təhsil dili), İraq Kürdüstanı (İraq türkmancası)
Dilin danışıldığı ərazilərİran Azərbaycanı, Qars ili, İğdır ili
Azərbaycan dilinin tarixi rolu
DövlətlərŞəki hakimliyi, Qazi Bürhanəddin bəyliyi, Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Dərbəndilər, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Azərbaycan xanlıqları, Qacarlar
Linqva-franka olduğu ərazilərbütün Persiya, Qafqaz və cənub-şərqi Dağıstan
Dilin dialektisəlcuq, qaşqay, Sonqur (Kirmanşahda), Aynallu, Gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi, İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaş dialektləri
Azərbaycanlı
-laşanlar		müxtəlif türk tayfaları, tabasaranlılar və Qafqaz ərəbləri
Mədəni cəhətdən yaxın qruplar
Azərbaycanlı sub-etnoslarAyrımlar, əfşarlar, bayatlar, baharlılar, qacarlar, qaradağlılar, qaragözlülər, qarapapaqlar, padarlar, şahsevənlər, tərəkəmələr
Azərbaycan dilini danışan xalqlarAxısqa türkləri, axvaxlar, avarlar, ingiloylar, Azərbaycan kürdləri, ləzgilər, Azərbaycan qaraçıları, rutullar, saxurlar, Şahdağ xalqları, udilər, talışlar, tatlar
DigərXələclər, Kürəsünnilər, Şəqaqilər, Bıçaqçılar, Dünbililər, Qaraçorlular, Nəfərlər, Tsalka urumları, Bolqarıstan qızılbaşları, Xorasan türkləri
Diaspora
Əsas ölkələrRusiya, Türkiyə, ABŞ, Almaniya, Qazaxıstan, Kanada, Ukrayna, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan

Azərbaycanlılaşma — şəxslərin, tayfaların və ya etnik qrupların azərbaycanlılığı mənimsəməsi. Buna səbəb Azərbaycan dilini və mədəniyyətini mənimsəmə, İslama keçid, ticarət münasibətləri, qarışıq evliliklər, qonaqpərəstlik münasibətləri və s.-dir.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır.[1][2] Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin olmuşdur.[2] İosif Oranski(ru)[3] və Natalya Volkova[4] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiyaya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.

Sülalələr və dövlətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şah Süleyman Səfəvi sarayda

1384–1551-ci illərdə mövcud olmuş Şəki hakimliyinin ilk hökmdarları olan Orlatlar azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[5][6][7]

XI əsrdə Ərdəbildə yerləşmiş Səfəvilər sülaləsi azərbaycan dilini qəbul etmişdir.[8] Encyclopædia Iranicaya görə onlar azəri dilini (azərbaycan dili ilə əlaqəsi yoxdur) unudaraq türkləşmişdilər.[9] Bu sülalədən olan I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[10] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[11] Buna baxmayaraq, 1670-ci illərdə İrana səfər etmiş alman səyyahı Engelbert Kempfer qeyd edir ki, burada nüfuzlu insanın azərbaycan dilini bilməməsi demək olar ki ayıb hesab edilir.[12] Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[13]

1562-1844-cü illərdə mövcud olmuş İlisu sultanlığının əhalisi ağır bir şəkildə Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır.[14] İlisu sultan və bəylərinin bir hissəsi saxur, bir hissəsi türk-azərbaycanlı mənşəli idi.[15]

Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[16] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı.[17]

XVIII əsrdə Dizaq mahalını idarə etmiş erməni Məlik Yeqanın soyundan gələn Bağdad bəy islamı qəbul etmiş və XIX əsrin sonlarında bu nəsil xəttindən azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlikyeqanovlar, Məlikaslanovlar, Məlikabbasovlar gəlmişdir.[18]

Xalqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

1890-cı ildə tatların Azərbaycanda məskunlaşdığı yerlər. Qırmızı ilə göstərilən yerlərdə yalnızca tatlar, ağ-qırmızı xətlərlə göstərilən yerlərdə isə tatlar və azərbaycanlılar yaşayırdı.

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[19]

Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla (azərbaycanlılarla) yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular."[20] Tabasaranlarda azərbaycan dilinin güclənməsi qonşuluqdan başqa iqtisadi, ailə-məişət (qarışıq evliliklər), ticarət yollarının azərbaycanlıların ərazisindən keçməsi kimi məsələlərlə də bağlı idi.[21] Beləliklə, tabasaran əhalisinin bir hissəsi (kəndlər: Ərsi, Zil, Gəmeydi, Muqartı, Dərvaq və s.) azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur.[22]

Gürcülərin subetnik qrupu olan Tuşlar uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları qonaqpərəstlik münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu.[23] Dargilər də uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3-4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.[24]

1873-cü ildə tat kəndlərində tat dili azərbaycan dili əvəz edilməyə başlanmışdı və bu proses XX əsrin ikinci yarısında başa çatmışdı.[25][26] Abşeron tatları Azərbaycan dilini danışır və azərbaycanlı kimliyini qəbul edirlər.[27]

Azərbaycan kürdləri ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi.[28] Kürdlər azərbaycanlıların məscidlərində dua edir, sovet dövründən başlayaraq vəfat edən yaxınlarını azərbaycanlıların qəbirstanlıqlarında basdırır, onlarla eyni qəbir daşı qoyurdular.[29]

Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimlərini və Azərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[30] Azərbaycanlılarla bir yerdə yaşamaq, Azərbaycan ərazisinə miqrasiya, ticarət və iqtisadi əlaqələr Azərbaycan dilinin ləzgilər arasında geniş yayılmasına səbəb olub.[31]

Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlılıq udinlərin həyatının bütün sahələrinə təsir göstərir. Onların arasında Azərbaycan dili geniş yayılmışdır. Udinlər və azərbaycanlılar din fərqliliyinə baxmayaraq, eyni qədim ziyarətgahları (ocaqlar, pirlər) ziyarət edirlər. Udinlərlə azərbaycanlıların doğuş zamanı qadınların şər ruhunu qovmaq haqqında ayinləri üst-üstə düşürdü. Udinlər yarı xristian, yarı-bütpərəst bayramlarında (məsələn, Vardavar) Azərbaycan dilində mahnılar oxuyurdular. Nic kəndinin bölündüyü məhəllələrin adlarının demək olar ki, hamısı azərbaycan dilindədir (Hacıbəyli, Vəzirli, Məlikli, Abdallı və s.)[32]

Azərbaycanda yaşayan ərəblər tamamilə azərbaycanlılaşsa da, bəzi xüsusiyyətlərini hələ də saxlayırlar.[33]

Qeydlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Rusiya Azərbaycanlıları Milli Mədəni Muxtariyyətinə həmçinin Tümen, Moskva (vilayət), Rostov, Stavropol, Samara, Krasnoyarsk, Tatarıstan, Buryatiya, Arxangelsk, Kareliya, Yaroslavl, Omsk, Perm, Zabaykalsk, Orenburq, Komi, Saratov və s., Ukraynanın işğal edilmiş ərazilərində isə Krım Azərbaycanlıları Milli-Mədəni Muxtariyyəti daxildir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Arxivləşdirilib 2013-03-14 at the Wayback Machine М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  2. ↑ 1 2 Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru). Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 1972. 56–57.
  3. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  4. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 18.
  5. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
  6. ↑ Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973—1982
  7. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
  8. ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  9. ↑ Encyclopaedia Iranica. E. Yarshater, The Iranian Language of Azerbaijan: "Адари (=азери) утрачивает позиции более быстрыми темпами, чем раньше, так что даже Сефевиды, первоначально ираноязычный клан (как свидетельствует четверостишия шейха Саафи-эль-Дина, их эпонимного предка, и его биография), тюркизировались и приняли тюркский язык. (Adari lost ground at a faster pace than before, so that even the Safavids, originally an Iranian-speaking clan (as evidenced by the quatrains of Shaikh Sáafi-al-din, their eponymous ancestor, and by his biography), became Turkified and adopted Turkish as their vernacular)."
  10. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  11. ↑ Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
  12. ↑ Willem Floor and Hasan Javadi The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies
  13. ↑ Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". 2022-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  14. ↑ Агеева Р. А. Какого мы роду-племени? Народы России: имена и судьбы. Словарь-справочник. — Academia, 2000. — С. 365. — ISBN 5-87444-033-X.
  15. ↑ И. П. Перушевский. Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века. — Махачкала, 1993. — С. 73-74.
  16. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  17. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  18. ↑ Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N.A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN 5-86871-204-4
  19. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world Arxivləşdirilib 2022-03-27 at the Wayback Machine. — Elsevier, 2009. — С. 110-113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  20. ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  21. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 112.
  22. ↑ М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. Дата обращения: 19 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.
  23. ↑ Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.
  24. ↑ Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
  25. ↑ Ибрагимов М.-Р. А. К истории формирования дагестанских азербайджанцев // Историко-культурные и экономические связи народов Дагестана и Азербайджана: через прошлый опят взгляд в XXI век. Материалы Международной научно-практической конференции, посвящённой 110-летию со дня рождения Азиза Алиева. — Махачкала, 2007. — С. 73—74.
  26. ↑ Абдуллаев И. Г. О характере и формах проявления двуязычия и многоязычия в Азербайджане (на материале взаимовлияния азербайджанского и иранских языков) // Проблемы двуязычия и многоязычия. — М.: Наука, 1972. — С. 215.
  27. ↑ АКАДЕМИЯ НАУК СССР ИНСТИТУТ ЭТНОГРАФИИ им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ. КАВКАЗСКИЙ ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ СБОРНИК IV. — НАУКА МОСКВА.
  28. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
  29. ↑ Аристова Т. Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк). — М.: Наука, 1966.
  30. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  31. ↑ Ганиева А. М. Очерки устно-поэтического творчества лезгин. — М.: Наука, 2004.
  32. ↑ «Народы Кавказа». — 1962. — Т. II.
  33. ↑ "The Caucasus & Globolization. Volume 4" (PDF). 2018-04-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlılaşma&oldid=6629205"