Azərbaycanlıların məskunlaşması

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Azərbaycan xalqının hal-hazırda yaşadığı ərazilər — Azərbaycan Respublikası, Dağıstan, Gürcüstan, İran (Cənubi Azərbaycan) və Türkiyə (İğdır ili və Qars ili)

Azərbaycan xalqının məskunlaşması — əksəriyyəti Qafqazda və Orta Şərqdə yaşayan türkdilli xalq olan azərbaycanlıların paylanması. Hal-hazırda azərbaycanlılar əsas olaraq Azərbaycan Respublikasında, İranda (Cənubi Azərbaycan), Qafqazda (Borçalı və Dağıstan) və Türkiyədə (İğdır və Qars illəri) yaşayırlar. Azərbaycan geomədəni regionunda Azərbaycan mədəniyyəti (Memarlıq, təsviri sənət, kino, mətbəx, milli rəqslər, milli geyimlər, ədəbiyyat, musiqi, mifologiya və teatr sənəti) və dili (Əlifba, orfoqrafiya və dialektlər) inkişaf etmişdir.

Ənənəvi ərazilər[redaktə | mənbəni redaktə et]

2010-cu ildə İran İslam Respublikasında həyata keçirilən ölkə miqyaslı sorğuya əsasən danışanların ana dili əsasında İran azərbaycanlılarının məskun olduqları ostanlar və həmin ostanlarda əhali içində nisbətləri.

Azərbaycan Respublikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: Azərbaycan, Azərbaycan əhalisi, və Azərbaycan ərazisində yaşayan azsaylı xalqlar

Azərbaycanlılar Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edir. The World Factbook təşkilatının verdiyi məlumata görə 1999-cu ildə Azərbaycan əhalisinin 90.6%-i azərbaycanlılardan ibarət idi. 2009-cu ildə keçirilən Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycan Respublikasında 8,172,809 azərbaycanlı (ölkə əhalisinin 91.6%-i) yaşayırdı.

İran[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: İran azərbaycanlıları, Cənubi Azərbaycan, və İran əhalisi

İran azərbaycanlıları və ya cənubi azərbaycanlılar İran Azərbaycanında yaşayan və ya əslən İran Azərbaycanından olan azərbaycanlılardır. İran azərbaycanlılarının sayı müxtəlif mənbələrə görə 15–35 milyon arasındadır, bu isə İran əhalisinin 18%–50%-ni təşkil edir.[1][2][3][4] 1957-ci ildə Moskvada nəşr edilmiş "Ön Asiya xalqları" kitabında 1956-cı il üçün verilən ehtimala əsasən "bütün İranda təxminən 4,000,000 nəfərədək etnik azərbaycanlı yaşayırdı."[5] Bundan əlavə tayfa bölgüsünü saxlamış, köçəri və yarım köçəri həyat sürən və dil həmçinin mədəniyyət baxımından azərbaycanlılara yaxın olan tayfalara mənsub əhalinin sayı isə təxminən 700,000 nəfər (400,000 əfşar, 180,000 şahsevən, 75,000 qaradağlı 25,000 qacar və 20,000 qarapapaq) idi.[6]

İran azərbaycanlıları əsasən İranın şimalında, qərbində və şərqində yaşayırlar. İran azərbaycanlıları Ərdəbil, Urmiya, Təbriz, Zəncan ostanlarının əksəriyyətini təşkil edirlər.[7] Bütünlükdə isə farslardan sonra İranda yaşayan xalqlar içində sayca ən çoxdurlar.[8]

Dağıstan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: Dağıstan azərbaycanlıları və Rusiya əhalisi
Azərbaycanlıların yaşadığı rayonları sarı rəngdə göstərən Dağıstan xəritəsi.

Dağıstan azərbaycanlıları Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasında yaşayan və yerli azsaylı xalq statusuna malik[9] azərbaycanlılardır. 2010-cu ildə keçirilən Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması əsasən rəsmi sayları 130,919 nəfər[10] (Dağıstan əhalisinin 4,50%-i və ən böyük 6-cı etnik qrup)[11] idi. Dağıstan azərbaycanlıları kompakt halda Dərbənd, Dağıstan İşıqları, Mahaçqala və Qızılyar şəhərlərində, Dərbənd, Tabasaran, Qızılyar, Məhərrəmkənd və Rutul rayonlarında yaşayırlar.

Borçalı[redaktə | mənbəni redaktə et]

2002-ci il əhalinin siyahıyaalınmasına əsasən azərbaycanlıların paylanması ilə Gürcüstanın inzibati xəritəsi.
Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: Borçalı, Gürcüstan azərbaycanlıları, və Gürcüstan əhalisi

Borçalı Gürcüstanda yerləşən və əsasən azərbaycanlıların yaşadığı Aşağı Kartli (Kvemo-Kartli) diyarının tarixi adıdır. 2002-ci il Gürcüstan əhalisinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən diyarın ümumi əhalisi 497,530 nəfər olmuşdur. Onların 224,386 nəfəri (Kvemo-Kartli əhalisinin 45.1%-i) azərbaycanlı idi.

İğdır və Qars[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: İğdır ili, Qars ili, Türkiyə azərbaycanlıları, və Türkiyə əhalisi

Türkiyə azərbaycanlıları əsasən İğdır və Qars illərində yaşayan azərbaycanlılardır. 1990-cı ildə SSRİ–Türkiyə sərhədinin yaxınlığında 400,000-ə yaxın etnik azərbaycanlı yaşayırdı, ancaq başqa bir məlumatda Türkiyədə təkcə cəfəri məzhəbindən olan azərbaycanlıların sayının 1998-ci ildə təxminən 3,000,000 olduğu qeyd edilir. Britannika Ensiklopediyasının 2000-ci ildə aparılan təxmini hesablamalara görə Türkiyə əhalisinin 1%-ni etnik azərbaycanlılar təşkil edirdi. 2013-cü ildə Türkiyədə 800,000 azərbaycanlı yaşayırdı. Azərbaycanlılar hal-hazırda İğdır şəhərindəki ən böyük 1-ci, Qars ilində isə ən böyük 2-ci etnik qrupdurlar.

Ermənistan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalələr: Ermənistan azərbaycanlıları, Ermənistan azərbaycanlılarının siyahısı, Azərbaycanlıların deportasiyası (1988-1989), və Ermənistan əhalisi
Ermənistan SSR-də 1962-ci il statistikasına görə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər

Ermənistan azərbaycanlıları, yerazlar və ya qərbi azərbaycanlılar, Qərbi Azərbaycan, yəni indiki Ermənistanda əsrlər boyu yaşamış etnik xalq sayılan azərbaycanlılardır. Vaxtilə bir neçə yüz min nəfərdən ibarət olan Ermənistanın azərbaycanlı icması 1988–1991-ci illərdən bəri mövcud deyil. Həmin illər Ermənistan azərbaycanlıları Dağlıq-Qarabağ münaqişəsinə görə təzyiqə məruz qalıb ölkəni tərk etməyə məcbur oldular. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarı İdarəsinin məlumatına görə Ermənistanda hal-hazırda təxminən 30 nəfərdən bir neçə yüz nəfərə qədər azərbaycanlı yaşayır. Bunların çoxsu əyalətdə yaşayan ermənilərlə ailə qurmuş azərbaycanlı qadınlar və həmçinin yaşlı və xəstə olduğuna görə Ermənistanı tərk edə bilməyən insanlardır. Bəyan edilir ki, onların əksəriyyəti ayrıseçkiliyə məruz qalmamaq üçün adlarını dəyişmiş və kimliyini gizli saxlamağa məcburdurlar. 1828-ci ildən başlayıb 1988–1989-cu illərdə başa çatan deportasiya siyasəti nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində 605-dən çox etnik azərbaycanlı kəndinin əhalisinin tərkibi "erməniləşdirilmişdir". Bundan əlavə olaraq, 1,500,000-dan çox azərbaycanlı indiki Ermənistandan qaçmış və 500,000-dən çox mülki şəxs həlak olmuşdur. 1916-cı ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların sayı 373,582 nəfər idi. Hal-hazırda həmin ərazidə etnik azərbaycanlı qalmayıb.

Diaspor[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gnome-searchtool.svg Əsas məqalə: Azərbaycan diasporu
Sıra Ölkə Rəsmi statistikalar Hal-hazırki təxminlər Ölkələrinə görə azərbaycanlılar Ölkələrinə görə azərbaycanlıların siyahısı
1  Rusiya 603,070 (2010)[12] 1,500,000[13][14] 3,000,000 [15] arası Rusiya azərbaycanlıları Rusiya azərbaycanlılarının siyahısı
2  Türkiyə 800,000 [16][17] Türkiyə azərbaycanlıları Türkiyə azərbaycanlılarının siyahısı
3  Gürcüstan 284,761 (2002)[18] 360,000 (2007) [19] Gürcüstan azərbaycanlıları Gürcüstan azərbaycanlılarının siyahısı
4  Qazaxıstan 85,292 (2009)[20] 150,000[21] Qazaxıstan azərbaycanlıları
5  Almaniya 15,219 (2006) 200,000 [22] Almaniya azərbaycanlıları
6  Ukrayna 45,176 (2001)[23] Ukrayna azərbaycanlıları
7  Niderland 18,000 (2009)[24]
8  Qırğızıstan 17,267(2009)[25] Qırğızıstan azərbaycanlıları
9  Böyük Britaniya 15,000 (2009)[26] Böyük Britaniya azərbaycanlıları
10  ABŞ 14,205 şimali azərbaycanlı (2000)[27]

40,400 cənubi azərbaycanlılar[28]

400,000 [29][30][31] ABŞ azərbaycanlıları ABŞ azərbaycanlılarının siyahısı
11  Kanada 4,580 (2011)[32] 80,000 [33] Kanada azərbaycanlıları
12  Fransa 1,112 (asylum-seekers),[34] 70,000 [35] Fransa azərbaycanlıları
13  Özbəkistan 44,410 (1989)[36] Özbəkistan azərbaycanlıları
14  Türkmənistan 33,365 (1989)[37] Türkmənistan azərbaycanlıları
15  Belarus 5,567 (2009)[38]
16  Latviya 1,697 (2001)[39] Latviya azərbaycanlıları
17  Estoniya 880 (2000)[40]
18  Litva 788 [40]
19  Tacikistan 800 (2000)[41]
20  Avstraliya 300[42]
21  Avstriya 1 000.[43]
22  Özbəkistan 231[44]
23  Ermənistan Məlumat yoxdur Ermənistan azərbaycanlıları Ermənistan azərbaycanlılarının siyahısı
24  Macarıstan 1500-2000 Macarıstan azərbaycanlıları

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ [1]
  2. ↑ Azərbaycan xalqı
  3. ↑ Azerbaijan in Iran
  4. ↑ Joshua Project - Great Commission Status of the Azerbaijani People Cluster
  5. ↑ Академии наук СССР. Институт этнографии имени Н.Н.Миклухо-Маклая. Народы мира. Этнографические очерки. Под общей редакцией профессора и члена-корреспондента АН СССР С. П. Толстова. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1957. Народы Передней Азии. Под Редакцией Н. А. Кислякова, А. И. Першица. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1957, стр. 284
  6. ↑ Академии наук СССР. Институт этнографии имени Н.Н.Миклухо-Маклая. Народы мира. Этнографические очерки. Под общей редакцией профессора и члена-корреспондента АН СССР С. П. Толстова. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1957. Народы Передней Азии. Под Редакцией Н. А. Кислякова, А. И. Першица. Издательство Академии Наук СССР. Москва. 1957, стр. 284-286
  7. ↑ İranda yaşayan Azərbaycanlı ve digər Türklərin sayı[ölü keçid]
  8. ↑ "İranın ən böyük şəhərlərində yaşayan azərbaycanlılar". 2010-12-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18.
  9. ↑ "О коренных малочисленных народах Республики Дагестан". 2011-08-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18.
  10. ↑ "Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения по регионам России". «Федеральная служба государственной статистики». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib.
  11. ↑ "Республика Дагестан". Газета «Коммерсантъ». 21.05.2010. 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib.
  12. ↑ Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года :Национальный состав населения Российской Федерации Arxivləşdirilib 2012-04-24 at the Wayback Machine
  13. ↑ "Итоги переписи". 2002 census. Russian Federation State Statistics Service. 2004. 20 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  14. ↑ van der Leeuw, Charles. Azerbaijan: a quest for identity : a short history. Palgrave Macmillan. 2000. səh. 19. ISBN 978-0-312-21903-1.
  15. ↑ Azerbaijan Acts to Limit the Discrimination Against Azeris in Russia Arxivləşdirilib 2017-09-10 at the Wayback Machine by Nailia Sohbetqizi. Eurasianet.org. 11 November 2002. Retrieved 15 September 2006
  16. ↑ "Turkey: Religions & Peoples" Arxivləşdirilib 2009-12-14 at the Wayback Machine, Encyclopedia of the Orient . Retrieved 7 June 2006.
  17. ↑ "Turkey-Peoples". Looklex Encyclopaedia. 6 October 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2013.
  18. ↑ State Statistics Department of Georgia: 2002 census Arxivləşdirilib 2007-10-06 at the Wayback Machine . Retrieved 16 July 2006. Arxivləşdirilib avqust 31, 2006, at the Wayback Machine
  19. ↑ "languages in Georgia". Ethnologue. 2013. İstifadə tarixi: 16 August 2013.
  20. ↑ Ethnic Composition of Kazakhstan Arxivləşdirilib mart 16, 2010, at the Wayback Machine (2009 census) . Retrieved 18 August 2013.
  21. ↑ "Gunaz TV article on Stalin's Repressions". 2012-04-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18. Arxivləşdirilib aprel 5, 2012, at the Wayback Machine
  22. ↑ Азербайджанцы хорошо интегрированы в германское общество – Нусрет Дельбест | Азербайджанцы хорошо интегрированы в германское общество – Нусрет Дельбест | Ежедневный информационный ресурс – "Azeri.ru – Азербайджанцы в России" Arxivləşdirilib 2013-12-13 at the Wayback Machine Arxivləşdirilib 2013-12-13 at the Wayback Machine. "Azeri.ru. Retrieved on 2011-06-18.
  23. ↑ "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  24. ↑ Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs: Bilateral relations with the Netherlands: Diaspora Arxivləşdirilib 2011-07-06 at the Wayback Machine Arxivləşdirilib yanvar 19, 2012, at the Wayback Machine. NB Of these, 7,000 are immigrants from Azerbaijan. Retrieved on 3 June 2009
  25. ↑ Population and Housing Census 2009. Book 2. Part 1. (in tables). Population of Kyrgyzstan. (Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009. Книга 2. Часть 1. (в таблицах). Население Кыргызстана) (PDF), Bishkek: National Committee on Statistics, 2010, 2011-08-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib
  26. ↑ Oguz-Gassanly, Murad. "Azeri Diaspora. The Case of the United Kingdom". Azeri Voice. 2001. Archived from the original on 2 May 2014. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  27. ↑ https://www.census.gov/population/cen2000/stp-159/STP-159-Azerbaijan.pdf
  28. ↑ Iranian Studies Group at MIT, Iranian-American Community Survey Results, 2005 Arxivləşdirilib 2011-11-25 at the Wayback Machine. Web.mit.edu. Retrieved November 28, 2011.
  29. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18.
  30. ↑ http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav050809c.shtml
  31. ↑ http://www.stlamerican.com/reader_interaction/letters_to_the_editor/article_a906f9d6-4a8f-11e0-9d87-001cc4c03286.html
  32. ↑ "Ethnic Origin (264), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age Groups (10) and Sex (3) for the Population in Private Households". Statistics Canada. 2011. İstifadə tarixi: 13 August 2013. In the 2011 census, 1,985 people indicated 'Azeri'/'Azerbaijani' as a single response and 2,595 as part of multiple origins.
  33. ↑ Moridi, Reza. "Azerbaijani diaspora in Canada should do much to resist Armenians". News.Az. June 25, 2010. October 2, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  34. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-06-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18.
  35. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-08-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-18.
  36. ↑ "The National Structure of the Republic of Uzbekistan". Umid World. 1989. 23 February 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  37. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Демоскоп Weekly (Russian) (493–494). 1–22 January 2012. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  38. ↑ "Population Census 2009" (PDF). National Statistical Committee of the Republic of Belarus. 3 February 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2013.
  39. ↑ Poleshchuk, Vadim. "Accession to the European Union and National Integration in Estonia and Latvia" (PDF). European Center for Minority Issues. March 2001. 2 March 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 January 2012. 232 citizens
  40. ↑ 1 2 "Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence". United Nations Statistics Division. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  41. ↑ Михаил Тульский. "Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы". «Демоскоп». 2011-08-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  42. ↑ 2006 Australian Census Arxivləşdirilib 2015-01-07 at the Wayback Machine. NB According to the 2006 census, 290 people living in Australia identified themselves as of Azeri ancestry, although the Australian-Azeri community is estimated to be larger. . Retrieved 1 April 2008.
  43. ↑ Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs: Azerbaijan-Austria relations: Diaspora Info (February 2008) Arxivləşdirilib oktyabr 24, 2007, at the Wayback Machine. NB Of these, about 70-75 % are Iranian Azeris, 15-20 % are Turkish Azeris and 5-10 % are Azeris originally from Azerbaijan and the former Soviet Union.
  44. ↑ StatBank Denmark (2010). Controllato 14 agosto 2010.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlıların_məskunlaşması&oldid=6459002"