Azərbaycan dilinin statusu

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir.[1] Siyahıda dövlətlər və etnik qruplar ayrı şəkildə verilmişdir.

Dövlətlərdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

№ Ölkə Sülalə Azərbaycan dilinin statusu Xəritə
1 Şəki hakimliyi (ən geci 1384–1551) Orlat sülaləsi (1384-1424) Dövləti idarə edən ilk sülalə olan Orlatlar azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[2][3][4]

2 Səfəvilər imperiyası (1501-1736) Səfəvilər sülaləsi Hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili[5]

3 Əfşar imperiyası (1736-1796) Əfşar boyu Nadir şahın doğma dili, hərbi hakimiyyətin dili[6][7][8]
4 Qacar dövləti (1796–1925) Qacarlar sülaləsi vəliəhd və hökmdar saraylarının (Təbriz və Tehran) və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş ordunun dili,[9][10][11][12][13] qismən diplomatiyada istifadə edilən dil[14]
5 Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqları müxtəlif sülalələr
6 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) respublika Dövlət dili[17]
7 Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (1920-1991) respublika Dövlət dili

Müasir[redaktə | mənbəni redaktə et]

№ Ölkə Azərbaycan dilinin statusu Xəritə
1 Azərbaycan Respublikası (1991-ci ildən) Dövlət dili

2 Dağıstan (1991-ci ildən) Dövlət dillərindən biri
3 İran İslam Respublikası (1979-cu ildən) Konstitusiyaya görə mətbuatda və məktəblərdə milli ədəbiyyatın öyrədilməsində istifadə edilə bilər[18].

4 Gürcüstan (1991-ci ildən) 120 Gürcüstan məktəbində təhsil dili (2015-ci ilin məlumatı) [19]

Etnik qruplarda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan ərazisində[redaktə | mənbəni redaktə et]

№ Etnik qrup Birinci dil İkinci dil Digər
1 Azərbaycan kürdləri Kürdüstan qəzasında 37200 kürddən yalnız 3100-ü öz ana dilini kürd dili olaraq qeyd etmişdir.[20] Azərbaycan kürdləri yaxın ailə çevrələrində belə azərbaycan dilində danışırdılar. 1886-cı ildə Ərəş qəzası kürdlərinin evlərində azərbaycan dilində danışdığı qeyd edilmişdir.[20]
2 Azərbaycan ləzgiləri 6179 nəfər (1959)[21]
14426 nəfər (1979)[22] 		Azərbaycan ləzgilərinin 47,5 %-i (1989)[23] Ləzgi şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24] 1940-cı ildən Azərbaycan dili məktəblərdə ləzgi dilini əvəz etmişdir.[25]
3 Azərbaycan rusları Azərbaycan ruslarının 15,7 %-i (1989)[23]
4 Rutullar Rutul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24] Rutullar 1955-ci ilə qədər məktəbdə azərbaycan dilində dərs keçirdilər.[26] 1960-cı illərdə rutullar rutul dilini bilməyənlərlə (ləzgilər, saxurlar və s.) azərbaycan dilində danışırdılar.[27]
5 Saxurlar Qax və Zaqatala kəndlərinin bir hissəsində saxurlar azərbaycan dilində danışır.[28] Azərbaycan dili bütün Azərbaycan saxurları üçün ikinci dildir.[29] 1938-1952-ci illərdə Azərbaycan dili təhsil dili kimi istifadə olunmuşdur.[30]
6 Şahdağ xalqları XVIII əsrdə Şahdağ xalqları öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan dilini danışırdılar.[31] 1886-cı ildə haputluların bəzi kəndlərində azərbaycan dili evdə danışılan dil olaraq təsvir edilirdi.[32]
7 Tabasaranlılar 1876-cı ildə xalqın bir hissəsi artıq tabasaran dilindən azərbaycan dilinə keçmişdir.[33] XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində tabasaranlılar ikinci dil kimi Azərbaycan dilində danışırdılar.[34] Tabasaran şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.[24]
8 Azərbaycan talışları Azərbaycan talışlarının böyük hissəsi Azərbaycan dilini bilir.[35] Təhsil dili[36] və dini mərasimlərin dili[37]
9 Azərbaycan tatları Azərbaycanda tat dili getdikçə yoxa çıxır və Azərbaycan dili ilə əvəzlənir.[38] Abşeron tatları Azərbaycan dilində danışır.[39] Həm müsəlman, həm xristian tatlar azərbaycan dilini bilirdilər. 1912-ci ildə erməni rahibin tatdilli ermənilər üçün moizəni azərbaycan dilində oxuduğu ilə bağlı məlumat vardır.[40][41]
10 Udinlər XIX əsrin ortalarında udinlərin ünsiyyətində Azərbaycan dili əsas dil idi.[42] Udinlər yarı-xristian, yarı-paqan bayramlarında (məsələn, Vardavar) azərbaycan dilində mahnılar oxuyurlar.[43]
11 Azərbaycan qaraçıları Patkanov Cənubi Qafqazda boşalardan başqa bütün qaraçıların Azərbaycan dilində danışdığını qeyd etmişdir.[44] İndiki dövrdə Azərbaycan qaraçıları öz dillərini demək olar tamamilə unutmuşdur.[45]

Azərbaycandan kənarda[redaktə | mənbəni redaktə et]

№ Etnik qrup İkinci dil Digər
1 Ağullar Ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24]
2 Dargilər Dağıstanda darginlərin yaşadığı Kirki və Varsit kəndlərinin sakinləri azərbaycan dilini ikinci dil olaraq danışırdılar. Dargilər uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3-4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.[46][47]
3 Tuşlar Tuşlar uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları qonaqpərəstlik münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu.[48]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Second Opinion on Georgia Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
  2. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
  3. ↑ Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973—1982
  4. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
  5. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  6. ↑ Reviewed Work(s): Nadir Shah by L. Lockhart, Review by: V. Minorsky, Source: Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 4, p 1122.
  7. ↑ Н.К. Корганян, А.П. Папазян. Абраам Кретаци, Повествование. — С. 290.
  8. ↑ Axworthy, Michael . The Sword of Persia. — I.B. Tauris, 2006. — С. 5, 45, 70, 80, 157, 279. — ISBN 1-84511-982-7.
  9. ↑ Law, Henry D.G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D.C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
  10. ↑ Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
  11. ↑ Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
  12. ↑ Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  13. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  14. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  15. ↑ Bertsch, Gary Kenneth. Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia (англ.). — Routledge, 2000. — P. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today).". — ISBN 0415922739.
  16. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  17. ↑ Anar Isgenderli (foreword by Justin McCarthy (англ.)рус.). Realities of Azerbaijan 1917-1920. — USA: Xlibris Corporation, 2011. — С. 194. — ISBN 1-4568-7953-7.
  18. ↑ Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  19. ↑ Second Opinion on Georgia Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
  20. ↑ 20,0 20,1 Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
  21. ↑ Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года. Азербайджанская ССР. — М.: Госстатиздат, 1963. — С. 134—135.
  22. ↑ Martin Haspelmath. A Grammar of Lezgian. — Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 1993. — С. 17.
  23. ↑ 23,0 23,1 Расим МУСАБЕКОВ. "Становление независимого азербайджанского государства и этнические меньшинства". sakharov-center.ru. 2012-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-26.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
  25. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  26. ↑ Ихилов М. М. Материалы по этнографии рутулов и цахур // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. — М., 1960. — Вып. XXXIII. — С. 30.
  27. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 128.
  28. ↑ Г.Х.Ибрагимов, Ю.М. Нурмамедов. Цахурско-русский словарь. — М.: Изд-во Российской Академии Наук. Дагестанский научный Центр. Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы, 2011. — С. 499—501. — ISBN 9785944341006.
  29. ↑ Народы мира : энциклопедия. — Olma Media Group, 2007. — С. 566. — ISBN 537301057X, 9785373010573.
  30. ↑ Г. Х. Ибрагимов. Цахурский язык. — М.: "Наука", 1990. — С. 3—4. — 239 с. — ISBN 5-02-010989-4.
  31. ↑ Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Труды Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Новая серия. — Изд-во Академии наук СССР, 1962. — Т. Том 79, часть 1. — С. 33.
  32. ↑ Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Кавказский этнографический сборник. — Наука, 1969. — Т. 4. — С. 47.
  33. ↑ N. Dzhidalaev. Trends of Functional Language Development in Pre-Revolution Dagestan. Makhachkala: RAS DSC, 2004.
  34. ↑ Волкова Н. Г. Вопросы двуязычия на Северном Кавказе // Советская этнография. — 1967. — № 1. — С. 33.
  35. ↑ "Azerbaijani, North". 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  36. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. — ИКЦ «Академкнига», 2003. — С. 108. — 591 с. — ISBN 5-94628-118-6.
  37. ↑ А. Б. Оришев, А. А. Мамедов. «Этногенез и этническое сознание талышей».
  38. ↑ Salminen T. Europe and North Asia // Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. P. 211—280 Arxivləşdirilib 2017-11-24 at the Wayback Machine; [Clifton J. M. Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?]
  39. ↑ АКАДЕМИЯ НАУК СССР ИНСТИТУТ ЭТНОГРАФИИ им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ. КАВКАЗСКИЙ ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ СБОРНИК IV. — НАУКА МОСКВА.
  40. ↑ Балаев А. Г. Таты Азербайджана: особенности этнического развития и современного положения // Этнос и его подразделения. Ч. 1: Этнические и этнографические группы. — М., 1992. — С. 41.
  41. ↑ Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры (материалы и вопросы). — Баку: Издание общества обследования и изучения Азербайджана, 1929.
  42. ↑ Кубатов А. Б. Об азербайджанском лексическом влиянии на шахдагские языки // Советская тюркология. — Баку, 1986. — № 2. — С. 18.
  43. ↑ «Народы Кавказа». — 1962. — Т. II.
  44. ↑ Патка́нов, Керопэ́ Петро́вич. Цыганы. Несколько слов о наречиях закавказских цыган: боша и карачи [Çıqanlar. Zaqafqaziya çıqanlarının dialektləri haqqında bir neçə kəlmə: Boşa və qaraçı] (rus). Санкт-Петербург: Императорская академия наук. 1887. səh. 73. ISBN 978-5-4460-6795-4.
  45. ↑ Kılınçer, Zafer Kemal oğlu. AZƏRBAYCAN QARAÇILARI VƏ TÜRKİYƏ ROMANLARI MUSİQİSİNİN TƏDQİQİ (AZƏRBAYCAN AĞDAŞ-YEVLAX VƏ TÜRKİYƏNİN ÇUKUROVA BÖLGƏLƏRİNİN NÜMUNƏSİNDƏ (PDF) (az.). Bakı: Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası. 2022. səh. 4. 2022-08-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-30.
  46. ↑ Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
  47. ↑ Сергеева Г. А. Отчёт о работе Дагестанского отряда Института этнографии АН СССР в 1978 г. // Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2004. — М.: Наука, 2006. — С. 251.
  48. ↑ Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_dilinin_statusu&oldid=6883726"